Οι αυθόρμητες και απρόβλετες χαοτικές ενέργειες που καταδυναστεύουν την εποχή μας
Γράφει ο Γιώργος Πρεβελάκης*
Ανάμεσα στις φυσικές καταστροφές από τις οποίες δοκιμάζεται η Ελλάδα, οι πυρκαγιές προσφέρονται ανέκαθεν για συνωμοσιολογικές θεωρίες. Ενοχοποιούνται άλλοτε ξένες δυνάμεις, άλλοτε πολιτικοί αντίπαλοι, άλλοτε ισχυροί «οικοπεδοφάγοι». Τέτοιες συνωμοσιολογικές κατηγορίες, όμως, ουδέποτε απεδείχθησαν. Αν, πράγματι, οργανωμένα δίκτυα υπεδαύλισαν τις μεγάλες φωτιές του 1981, του 2007 ή του 2018, όπως υπαινίχθησαν επίσημοι και ανεπίσημοι εκφραστές των εκάστοτε ιθυνόντων, δεν εντοπίστηκαν τα ίχνη τους.
Καθώς περνάμε από τη μια καταστροφική φάση στην επόμενη, οι απειλές για τη δημόσια ασφάλεια, σε διεθνή κλίμακα, εξελίσσονται και αλλάζουν. Ως γνωστόν, τις τελευταίες δεκαετίες οι δυτικές κοινωνίες δοκιμάστηκαν έντονα από την τρομοκρατία. Οι ιδιαιτέρως προχωρημένες σχετικές αναλύσεις επιτρέπουν, ενδεχομένως, να γίνουν κατανοητές οι δυσκολίες στον ευρύτερο τομέα της πολιτικής προστασίας – δηλαδή, πέραν της τρομοκρατίας.
Στην ταλαιπωρημένη Γαλλία ο Gilles Kepel, ειδικός του πολιτικού Ισλάμ, παρακολούθησε την πορεία της τρομοκρατίας, από τη δολοφονία των Ισραηλινών αθλητών στους Ολυμπιακούς του Μονάχου έως τον αποτρόπαιο φόνο του καθηγητή Samuel Paty. Πρόκειται για μια διαδοχική μετάβαση από τα συγκεντρωτικά συνωμοτικά δίκτυα προς αποκεντρωμένα, «δικτυωτά» και, τελικώς, χαοτικά συστήματα. Στην τελευταία της έκφανση, μεμονωμένα άτομα, χωρίς οργανωτικούς δεσμούς μεταξύ τους, αναλαμβάνουν φονικές πρωτοβουλίες. Επηρεάζονται καταλυτικά από ένα διάχυτο κλίμα το οποίο δημιουργούν οι «διαχειριστές» μιας τυφλής οργής, οι εργολάβοι του μίσους. Η νέα αυτή μορφή τρομοκρατίας χαρακτηρίζεται από τον Gilles Kepel «ατμοσφαιρική».
Πώς προκλήθηκε η μετάβαση από την πυραμιδοειδή οργάνωση των τρομοκρατικών επιχειρήσεων σε χαοτική δράση; Αναμφίβολα, και σε αυτόν τον τομέα, οι εξελίξεις στην τεχνολογία των τηλεπικοινωνιών, η εκρηκτική ανάπτυξη του Διαδικτύου, τα κοινωνικά δίκτυα και η ανέλεγκτη κυκλοφορία πάσης φύσεως πληροφοριών και παραπληροφοριών έχουν διαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο. Αήθεις χαρακτηρισμοί, ύβρεις, απειλές, υπονοούμενα, προπηλακισμοί, προτροπές κατά του στοχοποιημένου αντιπάλου, προσώπου ή κοινότητας, δημιουργούν μια λανθάνουσα τοξική ατμόσφαιρα, η οποία εισχωρεί σε ευήκοα ώτα και καθιστά την αντιμετώπιση του προβλήματος εξαιρετικά δυσχερή.
Στα καθ’ ημάς, στις σημερινές πυρκαγιές, όπως και στις παλαιότερες, έχουν εντοπιστεί φαινόμενα εμπρησμού. Η αστυνομία έχει συλλάβει επίδοξους ή τελεσφόρους εμπρηστές. Επομένως, ούτε και οι πυρκαγιές είναι πάντοτε απόρροια κλιματικών ή τυχαίων συγκυριών ή και απλής αμέλειας ως προς την τήρηση των κανόνων σε εύφλεκτες περιόδους. Κατά κοινή αποδοχή, οι εμπλεκόμενοι σε τέτοιες πράξεις είτε ήσαν πυρομανείς είτε υπηρετούσαν έγγεια οικονομικά συμφέροντα.
Σήμερα, πολλώ μάλλον, δεν απαιτείται κάποιος δομημένος συνωμοτικός σύνδεσμος ο οποίος να «οργανώνει» εγκληματικές ενέργειες. Διαταραγμένες προσωπικότητες ενδέχεται να ενεργούν μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα την οποία δημιουργούν οι επιτόπιοι εργολάβοι του μίσους. Η δολοφονία ενός καθηγητή ή η πυρπόληση μιας στοχοθετημένης περιοχής προκαλείται, mutatis mutandis, από συγκρίσιμους χαοτικούς μηχανισμούς οι οποίοι κινητοποιούν «ατμοσφαιρικά» ίσως αδαείς, αλλά οπωσδήποτε επικίνδυνους δράστες.
Η «ατμοσφαιρική» απειλή συνιστά εφιάλτη των κυβερνήσεων και των υπηρεσιών ασφαλείας. Είναι αδύνατον να προβλεφθεί η επόμενη κίνηση, όπως όταν πρόκειται για συνωμοτικές οργανώσεις οι οποίες παρακολουθούνται συστηματικά. Καθώς η αντιμετώπιση στη βάση είναι ανέφικτη, μόνη διέξοδος παραμένει η δράση στην κορυφή – δηλαδή, στους παράγοντες το δηλητηριώδες κλίμα, στους εργολάβους του μίσους. Μπορεί, όμως, να επιτευχθεί ο στόχος αυτός χωρίς να θιγεί η ελευθερία του λόγου; Ποιο είναι το όριο ανάμεσα στη θεμιτή αμφισβήτηση των συνθηκών στις κοινωνίες μας και στην εκουσία ή ακουσία υποκίνηση σε εγκληματικές ενέργειες; Μολονότι τα σχετικά διλήμματα δεν είναι νέα, οι τεχνολογικές εξελίξεις τα έχουν καταστήσει ιδιαιτέρως επιτακτικά.
Ανάλογος προβληματισμός ισχύει και για άλλες τρέχουσες «ατμοσφαιρικές» απειλές. Επικρίσεις, ψευδείς ειδήσεις, κινδυνολογία και συνωμοσιολογία έναντι των εμβολίων δημιούργησαν το κατάλληλο ατμοσφαιρικό υπόβαθρο για αυθόρμητες χαοτικές ενέργειες, διεθνώς, τις οποίες καμία υπηρεσία ασφαλείας δεν μπορεί να προβλέψει ή να προλάβει. Μας το έδειξε η πρόσφατη εσκεμμένη καταστροφή των καλωδίων τροφοδοσίας των ψυκτικών μηχανισμών σε κέντρο εμβολιασμών για την COVID.
Νέες εποχές, νέες προκλήσεις. Οι ιοί οι οποίοι μας απειλούν δεν είναι μόνο βιολογικοί· είναι και πνευματικοί. Η ατμοσφαιρική τους διάδοση έχει άμεση σχέση με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις. Η ευφορία της απρόσκοπτης κυκλοφορίας ανά τον κόσμο αντιχαιτίζεται από τη συνειδητοποίηση ότι και οι θανατηφόροι ιοί επωφελούνται από τον πολλαπλασιασμό των ανθρωπίνων μετακινήσεων. Το Διαδίκτυο προσέφερε μια ταχύτατη πρόσβαση στην πληροφορία, αδιανόητη στο παρελθόν· ταυτοχρόνως, ευθύνεται και για την ανάδυση νέων μορφών τρομοκρατίας και εγκληματικότητας, οι οποίες παρακάμπτουν τους παραδοσιακούς αμυντικούς μηχανισμούς.
Οι σημερινές πυρκαγιές, συνδεδεμένες με την κλιματική αλλαγή, είναι αποτέλεσμα οικονομικών εξελίξεων, οι οποίες στο παρελθόν χαιρετίστηκαν ως πρόοδος. Ισως, όμως, να σχετίζονται εν μέρει και με άλλες εξελίξεις οι οποίες, επίσης στο παρελθόν, θεωρήθηκαν δείγματα πολιτικής και πνευματικής απελευθέρωσης· δηλαδή, μια άλλη πρόοδος.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης.