Γιώργος Χατζηνίκος, ένας σπουδαίος μαέστρος, πιανίστας και μουσικοπαιδαγωγός.
Γράφει ο καρδιολόγος στο Ωνάσειο ΚΚ, συνθέτης και συγγραφέας Θάνασης Δρίτσας
Ο Γιώργος Χατζηνίκος υπήρξε μια διεθνής μουσική προσωπικότητα που η παρουσία του τιμάει διεθνώς τη χώρα μας. Πέθανε στις 29 Νοεμβρίου 2015.
Ο Χατζηνίκος ως πιανίστας, διευθυντής ορχήστρας και μουσικοπαιδαγωγός ήταν εγκατεστημένος στην Μ. Βρετανία από το 1961 όπου και δίδασκε. Ως σολίστας του πιάνου έδωσε ρεσιτάλ σε ολόκληρο τον κόσμο αλλά και ως διευθυντής ορχήστρας μοναδικές και πρωτοποριακές ερμηνείες σε πολλά έργα. Υπήρξε ο άνθρωπος που πρωτοπαρουσίασε το έργο του Νίκου Σκαλκώτα στην διεθνή μουσική κοινότητα, έπαιξε μάλιστα και ηχογράφησε σε παγκόσμια πρώτη (1965) από χειρόγραφη παρτιτούρα του Σκαλκώτα το κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αριθ 2.
Είχα την εξαιρετική τύχη να γνωρίσω και να μιλήσω προσωπικά με τον Γιώργο Χατζηνίκο (χάρη στην επιμονή του φίλου μουσικού Κωνσταντίνου Τσικλέα) και η γνωριμία μου με τον γοητευτικό αυτό άνθρωπο και μουσικό ήταν μια απόλυτη ευλογία. Τον συνάντησα αρκετές φορές στην κατοικία του επί της οδού Υψηλάντου στην Αθήνα και μιλήσαμε για την ουσία και τον σκοπό της μουσικής δημιουργίας σήμερα και την σχέση της κοινωνίας με την μουσική εκπαίδευση. Είχα μαζί μου ένα ψηφιακό καταγραφέα ήχου και πήρα την άδεια του μαέστρου να μαγνητογραφήσω τον διάλογο μας που κινήθηκε σε κλίμα μιας πολύ ιδιαίτερης συνέντευξης, προσωπικά θεωρώ αυτή την ηχογράφηση της φωνής του Γιώργου Χατζηνίκου ένα πολύτιμο ντοκουμέντο. Στη συνέχεια θα παραθέσω τα πιο σημαντικά αποσπάσματα αυτής της συνέντευξης.
Η συνέντευξη μας πηγαίνει πίσω στο 2013, αλλά για πολλούς λόγους παραμένει επίκαιρη. Αρα μπορεί να διαβαστεί ωσάν να είχε παρθεί χθες.
Θ. Δρίτσας: Μαέστρο μου στον αρχαίο κόσμο η μουσική είχε κυρίαρχο ρόλο στην παιδεία των νέων, ο Αριστοτέλης μάλιστα ισχυρίζεται ότι η μουσική παιδεία πλάθει το ήθος. Πιστεύετε ότι σήμερα η μουσική εκπαίδευση βρίσκεται σε διάλογο με την κοινωνία;
Γ. Χατζηνίκος: Σήμερα τα ακαδημαικά ιδρύματα που είναι υπεύθυνα για την μουσική εκπαίδευση αποτελούν μια βιομηχανία που παράγει «συγχωροχάρτια» και φθογγόσημα, είναι δυστυχώς μια βιομηχανία «φθογγοσήμων». Πολλοί δάσκαλοι μουσικής όταν τους ρωτούν πως πάνε οι μαθητές σας απαντούν συνήθως «έχω κάνα δυο ταλέντα αλλά οι άλλοι δεν αξίζουν». Θυμάμαι ότι ο μεγάλος μουσικός Neuhausδέχονταν πάντα πολλούς μαθητές και ασχολείτο με όλους αντίθετα με άλλες μουσικές διασημότητες, έλεγε μάλιστα το εξής σοφό «όσους έχουν ιδιαίτερο ταλέντο προσπαθώ να τους διαπλάσω για μιαν υπεύθυνη καριέρα, τους άλλους τους διαπλάθω για να διαδώσουν γύρω τους έναν μουσικό πολιτισμό». Τον μουσικό πολιτισμό δεν τον συγκροτούν οι ελάχιστοι σολίστ αλλά ο μέσος μουσικός ακροατής. Εδώ θα αναφέρω τον περίφημο πιανίστα SviatoslavRichterτον οποίο γνώριζα προσωπικά πολύ καλά. Ο Richterέπαιζε ακόμη και σε διάφορες πολίχνες της Σιβηρίας και σε μέτρια πιάνα προκειμένου να μεταδώσει και εκεί έναν μουσικό πολιτισμό σε αντίθεση με άλλου τύπου δυτικούς σολίστες όπως πχ ο Horowitz. Δεν βλέπω σήμερα έναν ανάλογο μουσικό πολιτισμό αλλά μόνον οικονομικές μουσικές βιομηχανίες της ποπ και της ροκ.
Θ. Δρίτσας: Μαέστρο μου παρέχει η μουσική εκπαίδευση όλα τα απαραίτητα εκείνα εργαλεία που βοηθούν ένα σολίστα ή έναν μαέστρο να προχωρήσει στην ουσία της μουσικής ερμηνείας;
Γ. Χατζηνίκος: Έχω παρατηρήσει εδώ και χρόνια πόσο έντονα αντιδρούν οι σπουδαστές αλλά και επαγγελματίες μουσικοί αν τους ζητηθεί απλώς να τραγουδήσουν ένα μουσικό θέμα, να επαναλάβουν δηλαδή φωνητικά μια φράση που ήδη παίζουν με το όργανο τους. Η συνήθης άρνηση τους επιβεβαιώνει μια πάγια νοοτροπία που εγκαθιστά μέσα μας η καθιερωμένη εκπαίδευση, η οποία, καθώς επικεντρώνεται σε τεχνικές δεξιότητες και μεμονωμένες θεωρητικές γνώσεις δεν ενθαρρύνει την απορία. Οποιαδήποτε απορία προκύψει πρέπει να προσπερνιέται ή να φιμώνεται. Η λέξη τραγούδι για έναν σολίστα οργάνου κάτι περιττό και απορριπτέο εφόσον δεν σπουδάζει φωνητική. Δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι το τραγούδι δεν είναι αντικείμενο φωνητικής δεξιότητας αλλά κάτι βαθύτερο, διαφορετικό και απείρως γενικότερο, είναι αυτό που λυτρώνει τον απλό άνθρωπο από τα βάρη της καθημερινότητας και τους καημούς που τον κατακλύζουν. Χωρίς αυτή την βαθύτερη αναζήτηση του πρωταρχικού και πρωτογενούς αισθήματος δεν μπορεί να γίνει κάποιος ερμηνευτής και δεν μπορεί να μεταδώσει αίσθημα στον ακροατή.
Θ. Δρίτσας: Μαέστρο, έχετε ερμηνεύσει στο πιάνο και έχετε διευθύνει αναρίθμητα κλασσικά έργα αλλά και έργα συνθετών της πρωτοπορίας του 20ου αιώνα, τι θέση έχουν εκεί οι έλληνες συνθέτες και η ελληνική δημιουργία;
Γ. Χατζηνίκος: Όταν πρωτοήρθα σε επαφή με τη μουσική του Νίκου Σκαλκώτα αντιλήφθηκα ότι επιτέλους είχαμε έναν έλληνα συνθέτη που μπορούσε να γράψει σπουδαία μουσική αντάξια μεγάλων ευρωπαίων συνθετών. Ο Σκαλκώτας ενώ θα μπορούσε να έχει κάνει διεθνή καρριέρα βιολιστή, διότι ήταν αριστουργηματικός βιολιστής, αφιερώθηκε στη σύνθεση και μάλιστα είχε μεγάλη αγάπη στην πατρίδα, ήταν ιδεολόγος και πατριώτης με την πιο αυθεντική έννοια του όρου. Προτίμησε να γυρίσει και να δημιουργήσει στην φτωχική Ελλάδα της εποχής εκείνης με μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, μιαν Ελλάδα που δεν κατάφερε τότε να αντιληφθεί μια τέτοια αξία. Σπουδαίος και σπάνιος δημιουργός ήταν ο Γιάννης Χρήστου, άνθρωπος με ευρύτατη παιδεία, έλληνας με καταγωγή από Αίγυπτο, η μητέρα του Γιάννη Χρήστου εκείνη την εποχή ήταν βαθύς γνώστης της ανατολικής σοφίας και της ινδικής φιλολογίας. Γνώρισα και τον Ιάνη Ξενάκη που ήταν πραγματικός λεβεντάνθρωπος. Έχω παίξει και παρουσιάσει επίσης το έργο του Μάνου Χατζιδάκι «Για μια μικρή λευκή αχιβάδα», γνώριζα πολύ καλά τον Μάνο Χατζιδάκι που ήταν ένας πανέξυπνος άνθρωπος.
Ο Γιώργος Χατζηνίκος σηκώθηκε τότε και πηγαίνει στα πολύτιμα αρχεία του, μου έδειξε μια χειρόγραφη επιστολή του Μάνου Χατζιδάκι προς εκείνον. Μίλησε στη συνέχεια για την γνωριμία και την φιλία του με τον μεγάλο συνθέτη Καρλ Ορφ και την επίσκεψη του Ορφ στην Αθήνα, όταν ανέβηκαν μαζί με τον Ορφ στην Ακρόπολη και ο Ορφ έντονα συγκινημένος του είπε «τώρα κατάλαβα γιατί γεννήθηκε εδώ το Πνεύμα».
Στη συνέχεια ο μαέστρος κάθισε στο πιάνο και έπαιξε από μνήμης διάφορα έργα ενώ μου έκανε παράλληλη ανάλυση της δομής των έργων. Επαιξε πρώιμες σονάτες των Mozartκαι Beethovenγια να δείξει ότι πολύ νωρίς ήδη οι ιδιοφυίες αυτές δείχνουν μουσική ωριμότητα και ένα ξεχωριστό ύφος το οποίο απαντάται ακριβώς και στα τελευταία τους έργα. Επαιξε με ιδιαίτερη συγκίνηση το AndanteReligiosoγια πιάνο του Νίκου Σκαλκώτα και εξηγεί ότι στην ουσία πρόκειται για μια προσευχή. Ηταν εκπληκτικό για μένα να βλέπω έναν άνθρωπο 90 ετών να παίζει κάτι τόσο τεχνικά δύσκολο όσο Σκαλκώτα από μνήμης.
Από την επικοινωνία μαζί του έχω καταλάβει ότι ο Γιώργος Χατζηνίκος υπήρξε ένας απλός, εξαιρετικά ευγενής και αγνός άνθρωπος με γνήσιο αυθορμητισμό μικρού παιδιού. Τα μάτια του έλαμπαν όταν έπαιζε πιάνο, σαν να ήταν κάπου εκεί παρών ο ίδιος ο συνθέτης του έργου και να τον άκουγε, τόσο πολύ βαθειά εισέρχεται ο Χατζηνίκος στην ουσία της μουσικής ερμηνείας. Όταν ερμήνευ στο πιάνο ήταν σαν να ακουγες και να έβλεπες το πνεύμα ενός ταλαντούχου 20χρονου στο σώμα ενός 90χρονου ανθρώπου.
Ο μαέστρος τότε, το 2013, μου εξομολογήθηκε ότι ουδέποτε οι δραστηριότητες του και οι δράσεις του ενισχύθηκαν από την ελληνική πολιτεία, μάλιστα εκείνος και η αδελφή του (που και εκείνη αποτελεί ανάλογου ύψους καλλιτεχνική προσωπικότητα) έβαζαν χρήματα από την τσέπη τους ή πουλούσαν την ακίνητη περιουσία τους για να στηρίζουν τις δραστηριότητες τους. Τα σεμινάρια που εκείνος και η αδελφή του διοργάνωναν στο Χόρτο του Πηλίου εδώ και πολλές δεκαετίες έμειναν στην ιστορία της μουσικής του τόπου και όσοι μαθητές του τα έχουν παρακολουθήσει αναφέρονται σε αυτά ως μια σπάνια και ξεχωριστή εμπειρία. Αυτό που θα μείνει χαραγμένο στη μνήμη μου είναι τα αυθεντικά λόγια ευγνωμοσύνης και αγάπης που εξέφρασαν οι μαθητές του προς τον δάσκαλό τους κατά τη διάρκεια του πρόσφατου τιμητικού αφιερώματος στον Χατζηνίκο. Όλοι εξέφρασαν το ίδιο συναίσθημα που συνοψίζεται με λόγια στο εξής μοναδικό συμπέρασμα: Ο Χατζηνίκος μέσα από την διδασκαλία της μουσικής έδινε ουσιαστικά μαθήματα ζωής.
Εκείνη την ημέρα πριν φύγω από το σπίτι του ο Γιώργος Χατζηνίκος μου χάρισε δύο αντίτυπα των βιβλίων του με μια πολύ ξεχωριστή ιδιόχειρη αφιέρωση που με συγκίνησε. Τα δύο αυτά βιβλία τα προτείνω όχι μόνον στους μουσικούς αλλά και σε κάθε άνθρωπο που τον συγκινεί η τέχνη της μουσικής. Οι τίτλοι τους είναι οι εξής: Νίκος Σκαλκώτας-Μια ανανέωση στην προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας (εκδόσεις Νεφέλη, συνοδεύεται με διπλό CD) και Το ρετσιτατίβο στις όπερες του Mozart-πυξίδα για την αναγέννηση της μουσικής αντίληψης (εκδόσεις Νεφέλη).