Το κράτος, η εξέλιξη, το ρίσκο και η καινοτομία
Ποιος θα φτιάξει τον κόσμο; Από πού θα προέλθουν οι λύσεις στα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα; Οι κρίσιμες, δύσκολες τεχνολογικές λύσεις που μας λείπουν για να σταματήσουμε την κλιματική καταστροφή από πού θα έρθουν; Τις αναπόφευκτες φυσικές καταστροφές ποιος θα τις αντιμετωπίσει; Την επόμενη πανδημία;
Γράφει ο Θοδωρής Γεωργακόπουλος στην Καθημερινή
Καθώς οι ζωές μας γίνονται πιο συνδεδεμένες και περίπλοκες, τα προβλήματα του είδους μας γίνονται μεγαλύτερα και πιο περίπλοκα και, ως εκ τούτου, χρειαζόμαστε νέες, μεγάλες και πολύ αποτελεσματικές δομές για να τα λύσουμε. Και οι μόνες δομές που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο, είναι αυτές που ήδη λύνουν όλα τα μεγάλα προβλήματα που έχει αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα ως τώρα. Όχι οι επιχειρήσεις. Ούτε ευφυείς επιστήμονες ή σπουδαία πανεπιστήμια. Τα κράτη.
Ο συγγραφέας Στίβεν Τζόνσον στο βιβλίο του “Extra Life: A Short History of Living Longer” καταγράφει όλες τις μεγάλες καινοτόμες λύσεις που έχουν αλλάξει τη ζωή στον κόσμο, κατατάσσοντάς τες ανάλογα με το πόσες ζωές έσωσαν. Στη μία κατηγορία έχει, ας πούμε, καινοτομίες που έσωσαν εκατομμύρια ανθρώπους, όπως το κοκτέιλ φαρμάκων που αντιμετωπίζει τον HIV. Κάποιες άλλες έχουν σώσει εκατοντάδες εκατομμύρια ζωές, όπως η παστερίωση και τα αντιβιωτικά. Κι υπάρχουν και τρεις καινοτομίες -ναι, τρεις είναι όλες όλες- που έχουν σώσει δισεκατομμύρια ζωές: τα τεχνητά λιπάσματα, τα εμβόλια και οι υδραυλικές εγκαταστάσεις στα κτίρια.
Στην ανάλυσή του, ο Τζόνσον τονίζει ότι οι καινοτομίες αυτές που πραγματικά άλλαξαν τη ζωή των ανθρώπινων όντων προς το απείρως καλύτερο δεν προήλθαν από μεμονωμένες ιδιοφυίες που δούλευαν μοναχικές σε κάποιο εργαστήριο, ούτε από τις προσπάθειες μικρών ή μεγάλων επιχειρήσεων. Αντίθετα, οι περισσότερες προέρχονταν από πολυετείς ερευνητικές προσπάθειες χιλιάδων ανθρώπων που δούλευαν σχεδόν αποκλειστικά σε κρατικά χρηματοδοτημένους οργανισμούς πάνω σε μεμονωμένες πτυχές απλών ιδεών, βελτιώσεις προϋπάρχοντων προσπαθειών ή ακόμα και από βελτιώσεις σε γραφειοκρατικές διαδικασίες ή μεθοδολογίες (κανόνες για τις δοκιμές των φαρμάκων, συστηματική συλλογή δεδομένων κλπ). Σε κάθε περίπτωση, ο κρίσιμος (και σε κάποιες περιπτώσεις, ο μόνος) φορέας για την υλοποίηση αυτών των λύσεων ήταν το κράτος.
Η Ιταλίδα οικονομολόγος Μαριάνα Ματσουκάτο έχει στήσει ολόκληρη καριέρα στην ιδέα ότι η ισχυρότερη κινητήρια δύναμη των οικονομιών είναι τα κράτη. Και, μάλιστα, κατά τη γνώμη της ο ρόλος των κρατών δεν είναι απλά να θέτουν τους κανόνες ή να διορθώνουν τις στρεβλώσεις εκ των υστέρων, αλλά, όπως γράφει στο τελευταίο της βιβλίο “Mission Economy”, “να οδηγούν την κατεύθυνση της αγοράς, να λειτουργούν ως ‘επενδυτές πρώτης ευκαιρίας’ και να αναλαμβάνουν ρίσκα”.
Υπάρχουν πολλά διάσημα παραδείγματα στα οποία ριζικές κρατικές παρεμβάσεις έσπρωξαν την τεχνολογία προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και πυροδότησαν την καινοτομία και την ανάπτυξη. Οπωσδήποτε ξέρετε ότι το πανάκριβο πρόγραμμα Apollo που πήγε τους αστροναύτες στο φεγγάρι, το οποίο χρηματοδοτήθηκε εξολοκλήρου από τους φόρους των αμερικανών πολιτών, πέραν όλων των άλλων οδήγησε σε μια έκρηξη τεχνολογικών καινοτομιών που μέχρι σήμερα επηρεάζουν τις ζωές μας, από τις κάμερες των κινητών τηλεφώνων και την αξονική τομογραφία μέχρι τα ασύρματα ακουστικά και τα τεχνητά μέλη. Ή πιθανότατα έχετε ακούσει για τη συνεισφορά της διαβόητης DARPA, της υπηρεσίας του αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας που, μεταξύ άλλων, μας έχει δώσει το ίντερνετ και το GPS.
Ωστόσο, στην εποχή μας ο κομβικός ρόλος των κρατών στην ανάπτυξη καινοτομίας και λύσεων δεν είναι ευρύτερα γνωστός. Ίσα ίσα, υπάρχει η πολύ διαδεδομένη πεποίθηση ότι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις είναι που καινοτομούν και δημιουργούν νέες ιδέες και λύσεις, ενώ τα κράτη στην καλύτερη περίπτωση απλά δεν βάζουν εμπόδια και παγίδες στους καπάτσους entrepreneurs και τους ιδιοφυείς ερευνητές. Η πραγματικότητα, όμως, δεν είναι καθόλου έτσι.
Σήμερα όλοι αποθεώνουν τη Pfizer και τη Moderna που μας έδωσαν τα εμβόλια κατά της Covid, αλλά οι περισσότεροι παραγνωρίζουν δύο πολύ σημαντικά πράγματα: πρώτον ότι η τεχνολογία και η έρευνα που οδήγησε στα εμβόλια βγήκε σχεδόν αποκλειστικά από κρατικά ερευνητικά κέντρα τις τελευταίες δεκαετίες και δεύτερον ότι τα κράτη επιδότησαν αυτές τις ιδιωτικές εταιρείες με ωκεανούς χρημάτων για να τα βγάλουν. Η γερμανική κυβέρνηση έδωσε επιδότηση εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ στη BioNTech (που έφτιαξε το εμβόλιο της Pfizer), ενώ η αμερικανική κυβέρνηση επιδότησε με $2,5 δισ τη Moderna. Το εμβόλιο “της AstraZeneca”, δε, είναι στην πραγματικότητα το εμβόλιο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, η ανάπτυξη του οποίου χρηματοδοτήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από κρατικά ή φιλανθρωπικά κεφάλαια. Η AstraZeneca πήρε επιπλέον επιδοτήσεις και προκαταβολές δισεκατομμυρίων από τα κράτη για να το παρασκευάσει.
Και υπάρχουν και άλλα παραδείγματα. Όλοι αποθεώνουν την επιχειρηματική καπατσοσύνη του Ήλον Μασκ για τα καταπληκτικά αυτοκίνητα και τα διαστημόπλοια που φτιάχνουν οι εταιρείες του, αλλά όταν η Tesla αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα ρευστότητας και η γραμμή παραγωγής της δε λειτουργούσε, ένα χαμηλότοκο δάνειο μισού δις από την αμερικανική κυβέρνηση ήταν που την έσωσε από τη χρεωκοπία. Παρεμπιπτόντως, οι εταιρείες του Μασκ έχουν πάρει συνολικά χαμηλότοκα δάνεια και επιδοτήσεις από το κράτος ύψους σχεδόν 5 δισ. -ο δε κυριότερος πελάτης της SpaceX είναι το αμερικανικό κράτος.
Όπως όλα τα πράγματα, αυτή η συζήτηση βουλιάζει συχνά σε ιδεοληπτικά μονοπάτια με ψυχροπολεμικό λεξιλόγιο. Η Ματσουκάτο στο βιβλίο της υποστηρίζει ότι αυτό είναι ανώφελο. Ο καπιταλισμός νίκησε, η ελευθερία των αγορών είναι μια δεδομένη κατάκτηση και η επιχειρηματικότητα είναι κρίσιμη κινητήρια δύναμη κάθε οικονομίας. Τίποτε δεν μπορεί να μειώσει την συνεισφορά των επιχειρήσεων που μετατρέπουν τη γνώση και την πρωτογενή έρευνα σε προϊόντα και υπηρεσίες που χρειάζεται ο κόσμος. Είναι απαραίτητο να θυμόμαστε, όμως, ότι τα κράτη παίζουν έναν πολύ σημαντικό και κρίσιμο ρόλο σε αυτή την πραγματικότητα.
Σύμφωνα με τη Ματσουκάτο, μπορούν να παίξουν ακόμα σημαντικότερο αν “σπρώξουν” πιο οργανωμένα και ορθολογικά τον ιδιωτικό τομέα με κεφάλαια και κίνητρα προς της σωστή κατεύθυνση, όπως έχει συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν.
Βεβαίως, δεν βγάζουν όλες οι δημόσιες επενδύσεις σωτήρια εμβόλια και Tesla. Αλλά στο σημείο που βρισκόμαστε, δεν υπάρχουν και πολλές άλλες επιλογές. Τα προβλήματα του παρόντος και του κοντινού μέλλοντος είναι τόσο μεγάλα, που χωρίς τα κράτη δε λύνονται.
