Χριστίνα Κόλλια

[… Ένα μεγάλο σπίτι είναι όλη η Σφαίρα

Κι είναι όλοι αδέρφια, θεοί και κυβερνήτες

Και κει το πνεύμα των ανθρώπων,

η Αλήθεια, η αρετή, το ωραίο,

είναι ολωνών χαρά κι έργο ολωνώνε…]

από την ποιητική συλλογή «Το Φως που καίει»

Ο Κώστας Βάρναλης δανείστηκε το επώνυμό του από τη Βάρνα της Βουλγαρίας, τόπο καταγωγής του πατέρα του, Γιαννάκου Μπουμπούς. Ο ίδιος γεννήθηκε στο Μπουργκάς, 14 Φεβρουαρίου του 1884. Τα παιδικά κι εφηβικά του χρόνια τα έζησε στα Ζαφείρια διδασκαλεία της Φιλιππούπολης. Ερχόμενος στην Αθήνα για Φιλολογικές σπουδές εμπλέκεται στη διαμάχη του Γλωσσικού Ζητήματος και υποστηρίζει τους Δημοτικιστές, εκκίνηση ενός μαραθώνιου κατά τον οποίο ο αγωνιστής και πνευματικός άνθρωπος, Κώστας Βάρναλης, κατέθεσε το προσωπικό του ανεξίτηλο στίγμα σε μια κοινωνία αναντίρρητων αδυναμιών αλλά και ενεργών οραμάτων.

[…Η ποίηση του Βάρναλη, δε μύριζε ποτέ γάλα. Μύριζε από την αρχή μπαρούτι· κατέβηκε δηλαδή στο στίβο χωρίς πάρα πολλά γυμνάσματα και δοκμές και περιπλανήσεις στους λειμώνες των ασφόδελων. Μ᾿άλλα λόγια, χωρίς αυτές τις πεισιθάνατες κραυγές που έβγαζαν όλοι οι λυρικοί του καιρού του. Όχι. Η ποίηση τού Βάρναλη ήταν από την αρχή αρσενική, λάσια, μια βολίδα πούπεσε μες στα στεκούμενα νερά του μελίπηχτου λυρισμού…]

Μενέλαος Λουντέμης για τον Κώστα Βάρναλη

Εμφανίζεται στη λογοτεχνία, το 1904, δημοσιεύοντας ποιήματά του στο περιοδικά «Νοόμα» και «Ηγησώ». Η πρώτη ποιητική του συλλογή, «Κηρήθρες» δημοσιεύεται το 1905 κι ο ποιητής Στέφανος Μαρτζώκης προλογίζει γράφοντας για τον Βάρναλη: «Ο νέος, τον οποίον παρουσιάζω, ημπορώ να το πω με μεγάλη μου χαρά ότι είναι αληθινός ποιητής». Ο ίδιος ο Βάρναλης, κάποια χρόνια αργότερα, αποκήρυξε αυτά τα ποιήματα χαρακτηρίζοντάς τα άκρως γλυκερά.

Το 1909, πρωτοδιορίζεται δάσκαλος στην Αμαλιάδα. Στους βαλκανικούς πολέμους επιστρατεύεται και γράφει: «Το Σεπτέμβριο του 1912 η ελληνική ζωή τραντάχτηκε από τα θεμέλιά της. Η ζωή της καθημερινής ρουτίνας με τις μικρομιζέριές της, με το πολιτικό κουτσομπολιό των εφημερίδων και της Βουλής, με το γλωσσικό και το σταφιδικό ζήτημα τινάχτηκε απάνω σοβαρή κι επίσημη και πήρε ορμές και πόζες ηρωικές. Η Ψωροκώσταινα πέταξε τα κουρέλια της και την ασκήμια των πρώιμων γηρατειών της και μεταμορφώθηκε ξαφνικά σε πολεμόχαρη Αθηνά νέα κι ωραία και… σοφή… Γενική επιστράτεψη ενάντια στους “προαιώνιους” εχθρούς».

[…Γανιάσατε, δασκάλοι, να ξεμάθω
να ‘μαι εγώ, να στοχάζομαι, να θέλω –
ψέματα όλο ν’ ακούω, να λέω, να πράττω,
για ψέματα να ζω και να πεθαίνω…]

Εθνική Παιδεία

Η λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου και η έκρηξη της Οκτωβριανής επανάστασης βρίσκει τον Βάρναλη, στο Παρίσι, με υποτροφία σπουδών. Ενώνει τη φωνή του με την παγκόσμια κραυγή για ένα πιο δίκαιο κόσμο και στρατεύει εαυτόν δρώντας και γράφοντας με εμφανή την κοινωνικοπολιτική του μεταστροφή. Η ποιητική συλλογή «Το Φως που καίει», η οποία προξένησε έντονες συζητήσεις στους λογοτεχνικούς κύκλους, εκδίδεται στην Αλεξάνδρεια το 1922 και την υπογράφει με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας. « Το Φως που καίει, ήτανε για την Ελλάδα η πρώτη επαναστατική κραυγή ενάντια στο τεράστιο έγκλημα του παγκόσμιου μακελειού», θα πει ο ίδιος ο Βάρναλης.

Την ίδια χρονική περίοδο δημοσιεύει τους «Μοιραίους» στο περιοδικό «Νεολαία» και τη «Λευτεριά» στο περιοδικό «Μούσα» απαντώντας στους «Λύκους» του Κ. Παλαμά. Ακολουθεί η συλλογή αφηγημάτων «Ο λαός των μουνούχων» (1923), το δοκίμιο «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική» (1925), «Οι σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927), «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» (1931). Το 1924 τον βρίσκει να διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία Αθηνών υπό τη διεύθυνση του Γληνού. Χάνει τη θέση του με αφορμή ένα απόσπασμα από «Το φως που καίει», το οποίο δημοσίευσε η εφημερίδα «Εστία», και στρέφεται στη δημοσιογραφία φεύγοντας για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της εφημερίδας «Πρόοδος».

[…Γι’ αυτά που δίδαξα θα έπρεπε να με κάνετε χρυσόνε και να με προσκυνήσετε. Γι’ αυτά που θα ‘κανα αν εζούσα θα έπρεπε, με το δίκιο σας, όχι να με σκοτώσετε μονάχα, μα να με κοπανίσετε ζωντανό μέσα στο γουδί, όπως ο τύραννος Νέαρχος θα κοπανίσει το Ζήνωνα τον Ελεάτη…]

Η αληθινή απολογία του Σωκράτη

Το 1935 συμμετέχει με τον Γληνό στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα. Στη συνέχεια εξορίζεται στη Μυτιλήνη και τον Άγιο Ευστράτιο λόγω πολιτικών πεποιθήσεων. «Οι δικτάτορες», ένας κόλαφος στο φασισμό του Μουσολίνι, δημοσιεύονται σε επιφυλλίδες το 1941 κι εκδίδονται σε βιβλίο το 1956. Την ίδια χρονιά τιμάται από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών για την πενηντάχρονη προσφορά του στη λογοτεχνία. Το 1959 του απονέμεται το βραβείο ειρήνης «Λένιν». Το 1965 εκδίδεται η τελευταία του ποιητική συλλογή με τίτλο «Ελεύθερος κόσμος» και το 1972 το θεατρικό έργο «Άτταλος ο Γ΄». Υπήρξε συνεργάτης σε πολλά περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες, όπως στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Το 1974 αποστρατεύεται από τα εγκόσμια. Το 1975 εκδίδεται, ως φόρος τιμής στο έργο του, η ποιητική συλλογή «Οργή λαού».

[…Στον Ταρσανά, που είναι κι η μοναδική πλατεία του νησιού, ανάμεσα στο καφενείο του Μπαρμπα-Θύμιου και στο λόφο του Μπούμπουνα, τα συρμένα καΐκια, μικρά και μεγάλα, μήνες ακίνητα και ναρκωμένα, ανασταίνονται και βάζουνε τα χρυσά τους. Κάτω από την απάνεμη και προσηλιακή κοιλιά τους οι κότες και τα κοκόρια κοιμούνται χωμένα μέσα στον άμμο με φουσκωμένα τα φτερά, για να στεγνώσουνε. Κι από τα ξάρτια ενός βενζινόπλοιου, που ίσως ποτές του δεν θα ξαναβουτήξει στο νερό, ένα αεροκρεμασμένο σωσίβιο παίρνει σήμερα τη σημασία χαρούμενου συμβόλου. Μα ποιος πρώτα να σωθεί μ’ αυτό! Όλοι! …]

Άη Στράτης και… σοσιαλιστικός ρεαλισμός (Νεκρικός διάλογος)

Λογοτέχνης, φιλόλογος με σπουδαίο μεταφραστικό έργο, μελετητής της φιλοσοφικής εξέλιξης, στοχαστής κι επαναστάτης, ο Βάρναλης, έδωσε την ορμητική διάσταση στον αγώνα για τη διεκδίκηση του καλύτερου κόσμου. Όρθωσε το ανάστημα του λαϊκού αισθήματος χωρίς να κάνει εκπτώσεις στον καταγγελτικό του λόγο. Η γραφή του χαρακτηρίζεται από μια σύνθεση ρεαλιστικού λυρισμού, οξύτητα και διονυσιακή σάτιρα. Η προσωπική του ζωή τηρεί τον «λόγο τιμής» των γραπτών του. Ο κυρ-Κώστας έγινε ο Δάσκαλος, ο Οδηγητής των ταπεινών και των αδικημένων και ταυτόχρονα χάραξε το δρόμο σε μια νέα γενιά λογοτεχνών, η οποία συστρατεύθηκε ενάντια στην κοινωνική ανισότητα και την ένδεια.

[…Ποιητή, σ’ είδαμε πάντα στο πλευρό του λαού μας με σκέψη και με πράξη. Ο λόγος σου σπαθί, νυστέρι και φωτιά που φωτάει και φως που καίει. Σ’ είδαμε πάντα με την παλάμη σου ανοιχτή, δίπλα στ’ αυτί, για ν’ αφουγκράζεσαι πίσω απ’ τα τείχη τη στρογγυλή βουή του Ιστορικού, αναπότρεπτου ήλιου. Αυτόν τον ήλιο μας έδειξες!…]

Γιάννης Ρίτσος για τον Κ. Βάρναλη

*Η Χριστίνα Κόλλια είναι συγγραφέας, ποιήτρια, υπεύθυνη της δημιουργικής γραφής για παιδιά στο Μουσείο Ηρακλειδών.