O Θανάσης Δρίτσας μιλάει στην Athens Voice για την Ομάδα Καρδιά-Νους και τη σημασία του ψυχισμού στην υγεία της καρδιάς μας
Φανταστείτε, την ώρα της εξέτασης για ένα καρδιολογικό πρόβληµα, ο γιατρός να σας ρωτούσε: βλέπετε τη ζωή σαν ένα ποτήρι µισογεµάτο ή µισοάδειο; Ή να µην κοίταζε µόνο το ζάχαρο, την υπέρταση και τη χοληστερίνη, αλλά να σας αντιµετώπιζε σαν το πολύπλοκο ον που είστε, που συχνά αδυνατείτε κι οι ίδιοι να καταλάβετε τι σας συµβαίνει – γιατί αισθάνεστε πεσµένοι ή νιώθετε ανήµποροι να αλλάξετε συνήθειες που σας κάνουν κακό. Οι καρδιολόγοι λένε «κόψε το τσιγάρο» ή «χάσε βάρος», αλλά δεν δίνουν σηµασία στον ψυχισµό. «Μπορεί ένας καρδιοπαθής ασθενής να πάσχει από σοβαρή κατάθλιψη, ή να την αναπτύξει µετά από κάποιο έµφραγµα, και ο καρδιολόγος του να µην το πάρει είδηση. Η κατάθλιψη, αν δεν αντιµετωπισθεί, συνδέεται µε δυσµενή πρόγνωση µετά από ένα καρδιαγγειακό επεισόδιο» λέει ο Θανάσης ∆ρίτσας, Αναπληρωτής ∆ιευθυντής στο Τµήµα Μη Επεµβατικής Καρδιολογίας στο Ωνάσειο, συνθέτης και συγγραφέας, που ανάµεσα σε άλλα έχει αναγνωρισθεί διεθνώς ως στη χρήση της µουσικής ως θεραπευτικού µέσου.
Εδώ γνωρίζουµε µια άλλη θεραπευτική προσέγγιση, µέσα από την πρωτοποριακή επιστηµονική εργασία που παρουσίασε ο κ. Δρίτσας πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Πρόληψης Καρδιαγγειακών Νοσηµάτων στο Μιλάνο (ESC – Preventive Cardiology, 2025), µε τίτλο «Ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις για την τροποποίηση του τρόπου ζωής σε καρδιαγγειακούς ασθενείς: µια διεπιστηµονική προσέγγιση Καρδιάς-Νου»* και προκρίνει την ευαισθητοποίηση των καρδιολόγων όσον αφορά τη διάγνωση ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου.
Στο κέντρο αυτής της εργασίας βρίσκεται η Οµάδα «Καρδιά-Νους», που δηµιούργησαν πριν από τρία χρόνια σε συνεργασία µε το Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου (ΑΚΜΑ) και απευθύνεται σε άτοµα µε καρδιαγγειακό ιστορικό ή σηµαντικούς παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακή νόσηση που επιθυµούν να αλλάξουν τρόπο ζωής (διακοπή καπνίσµατος, αντιµετώπιση παχυσαρκίας, αλλαγή διατροφικών συνηθειών, αντιµετώπιση άγχους-κατάθλιψης, δυναµικής σχέσεων µε σηµαντικούς άλλους, διαχείριση θυµού κ.ά.).
«Μετά από εννιά χρόνια συνεχούς εκπαίδευση στο ΑΚΜA, είχα την ιδέα να βοηθήσουµε ανθρώπους µε καρδιαγγειακά µέσα από οµάδες που θα συνδέουν τη βιολογία µε την καρδιά και το νου. Παρατηρούσα τη µεγάλη δυσκολία ανθρώπων, ακόµα και όταν είχαν πάθει έµφραγµα, να αλλάξουν συνήθειες και τρόπο ζωής. Και επίσης έβλεπα ότι οι περισσότεροι προτιµούσαν τα φάρµακα και τις επεµβάσεις που είναι πιο τεµπέλικοι τρόποι – το να µπεις σε ψυχοθεραπεία θέλει προσπάθεια, όπως το να σηκωθείς από τον καναπέ και να κάνεις άσκηση ή να πολεµήσεις την παχυσαρκία».
Καρδιά-Νους: Ο Θανάσης Δρίτσας μας μιλάει για τη σημασία του ψυχισμού στην υγεία μας
― Πριν πούµε οτιδήποτε άλλο, είναι σηµαντικό να κατανοήσουµε ότι έχουµε εµείς οι ίδιοι λόγο απέναντι στην υγεία µας. Συνηθίζουµε να σκεφτόµαστε την αρρώστια σαν κακοτυχία, που µπορεί και να είναι σ’ έναν βαθµό…
Πράγµατι, µπορεί να είσαι καπνιστής, να µην κινείσαι, να τρως χωρίς προσοχή ή να έχεις βουλιµία, κι αν πάθεις ένα καρδιαγγειακό επεισόδιο να λες «πώς µου ήρθε τώρα αυτό;». Σ’ έναν βαθµό είναι προβλέψιµο. Φυσικά, κάποια πράγµατα έχουν να κάνουν µε το DNA µας. Για παράδειγµα, υπάρχουν άνθρωποι που ζυγίζουν 50 κιλά και έχουν χοληστερίνη 400, επειδή εκ γενετής έχουν µια τάση να παράγουν πολλή χοληστερίνη (οικογενής υπερλιπιδαιµία). Όµως τα γενετικώς καθορισµένα νοσήµατα είναι µειοψηφικά. Οι περισσότεροι µπορούµε µε τον τρόπο της ζωής µας να επιδράσουµε στα καρδιοαγγειακά. Ένας άντρας καπνιστής έχει πολύ µεγάλη πιθανότητα –εκτός από καρκίνο του πνεύµονα– να πάθει καρδιαγγειακό, το τσιγάρο είναι πολύ σηµαντικός παράγοντας κινδύνου, όπως ο διαβήτης και η υπέρταση, οι περισσότεροι που παθαίνουν έµφραγµα είναι άντρες καπνιστές. Άρα σίγουρα ο τρόπος ζωής µας παίζει πολύ µεγάλο ρόλο.
― Αλλά τώρα αυτό που συζητάµε είναι οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες. Ένας καρδιολόγος δεν ρωτάει συνήθως αυτά τα θέµατα, έτσι δεν είναι;
∆υστυχώς η εκπαίδευση των γιατρών είναι τέτοια ώστε πιστεύουν ότι ιατρική πράξη είναι µόνον η συνταγογράφηση φαρµάκων και οι µηχανικές παρεµβάσεις. Όταν όμως κάποιος βιώνει ένα αρνητικό συναίσθημα από άγχος ή χρόνιο στρες, πρέπει να το γνωρίζει ο γιατρός του. Η κατάθλιψη, αν δεν αντιµετωπισθεί, συνδέεται µε δυσµενή πρόγνωση µετά από ένα καρδιαγγειακό επεισόδιο – έχεις δύο φορές µεγαλύτερη πιθανότητα να πάθεις καρδιαγγειακό. Πολλές φορές συνδέεται µε χαµηλή αυτοεκτίµηση που πάει πίσω στην παιδική ηλικία και τις σχέσεις στην οικογένεια. Αλλά κατάθλιψη µπορεί να σου προκαλεί και ένα έντονο επαγγελµατικό στρες το οποίο χρονίζει. Μπορεί να έχεις ήπια ή µέτριας µορφής κατάθλιψη, αλλά όταν αρχίζουν αυτοκαταστροφικές συµπεριφορές είναι βαριάς µορφής. ∆εν µπορείς να αλλάξεις θετικά τον τρόπο ζωής σου: δεν µπορείς να κόψεις το τσιγάρο, τρως ανθυγιεινά, πίνεις αλκοόλ, δεν γυµνάζεσαι, έχεις κακό ύπνο, δεν επισκέπτεσαι γιατρούς, δεν φροντίζεις τον εαυτό σου. Χωρίς παρέµβαση στον αρνητικό ψυχισµό, εποµένως, δεν µπορεί ένας καρδιοπαθής ασθενής να αποκτήσει υγιεινές συνήθειες.
― Δεν είναι εύκολο να αλλάξεις συνήθειες, πόσο μάλλον αν έχεις κατάθλιψη. Μιλήστε µας λίγο για τη φιλοσοφία της οµάδας σας και τις ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ως µέρος της αντιµετώπισης των καρδιοπαθών.
Συνήθως γίνονται κυρίως στο πλαίσιο προγράμματα καρδιακής αποκατάστασης, στην Ευρώπη και στην Αμερική (rehabilitation), που περιλαμβάνουν άσκηση, διατροφική παρέμβαση, ψυχοκοινωνική παρέμβαση, συνήθως συμβουλευτική ψυχολογική ή ψυχιατρική. Εμείς προτείνουμε κάτι πρωτοποριακό, που είναι η συμμετοχή σε αυτές τις Ομάδες Καρδιά-Νους.
Στην ομάδα δουλεύουμε σε δύο άξονες: στο ΘΕΛΩ να αλλάξω τη ζωή μου, αλλά και ΜΠΟΡΩ. Το «Θέλω» απαιτεί την πλήρη κατανόηση της πληροφορίας (π.χ. γιατί και πώς βλάπτει το κάπνισμα, πώς επιδρά το στρες στην καρδιά μου ή πώς οι ορμόνες του στρες, ενεργοποιούν μηχανισμούς αρρυθμιών ή ταχυκαρδίας). Παρέχεται, δηλαδή, εκπαίδευση και γνώση σε βιολογικούς μηχανισμούς ώστε να κατανοηθεί βαθύτερα η σύνδεση Εγκέφαλος-Καρδιά. Παράλληλα, η σύνδεση με το συναίσθημα και τον βαθύτερο εαυτό μας καθιστά εφικτό το «μπορώ» να το κάνω, να αλλάξω. Πώς; Τα μέλη της ομάδας, μέσα από τεχνικές group therapy (αφήγηση ιστοριών, μουσική, ζωγραφική κ.ά.) καλούνται να μάθουν να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, ενώ μέσα από ερωτηματολόγια που συμπληρώνουν στην αρχή και στο τέλος κάθε κύκλου δίνεται έμφαση, μεταξύ άλλων, στην εκτίμηση Νοήματος ζωής και στην Ψυχοανθεκτικότητα – αυτό που λέμε Resilience, την ικανότητα, παρά τις δυσκολίες, να σηκώνεσαι και να προχωράς, να τις αντιλαμβάνεσαι ως ευκαιρίες και όχι ως κάτι που θα σε πάει πίσω.
Η εργασία που παρουσιάσαµε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Πρόληψης Καρδιαγγειακών Νοσηµάτων στο Μιλάνο αφορά τη µελέτη δύο κύκλων. Το 50% όσων συµµετείχαν στις οµάδες είχαν πάθει έµφραγµα, οι υπόλοιποι είχαν χοληστερίνη, ζάχαρο ή κάποιο άλλο καρδιαγγειακό παράγοντα. Όλοι ήθελαν να αλλάξουν τη ζωή τους: να σταµατήσουν να καπνίζουν, να πολεµήσουν τη βουλιµία ή να αλλάξουν τη δυναµική των σχέσεών τους. Τα αποτελέσµατα της µελέτης µας δείχνουν τη σηµαντική θετική επίδραση της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας στη νοηµατοδότηση της ζωής και τη βελτίωση στην αναγνώριση συναισθηµάτων, όπως ο θυµός και ο φόβος.
― Μας λέτε δηλαδή ότι για την αντιμετώπιση καρδιολογικών προβλημάτων είναι εξαιρετικά σημαντικό το να μπορούμε να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας – και ιδιαίτερα τον θυμό και τον φόβο;
Ο κρυμμένος θυμός αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την αυξημένη πιθανότητα καρδιαγγειακών επεισοδίων. Η αναγνώριση και η έκφραση του φόβου, και γενικότερα των αρνητικών συναισθημάτων, αποτελεί σημαντικό βήμα για θετικές αλλαγές που αφορούν την υγείας μας γενικότερα. Μπαίνοντας σε έναν κύκλο ψυχοθεραπείας που είναι στραμμένος στην αλλαγή ζωής, δουλεύει την επικοινωνία με το συναίσθημα. Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν μάθει να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, ούτε ξέρουν ακριβώς τι νιώθουν. Δεν έχουμε μάθει να λέμε φοβάμαι ή είμαι πολύ θυμωμένος και προσπαθώ να βρω τρόπους να μην έχω εκρήξεις θυμού. Πάμε λοιπόν πίσω στη σχέση με τους γονείς και τα μέλη της ομάδας μιλούν για τα βιώματά τους. Το εντυπωσιακό είναι πως τα βιώματα αυτά είναι κοινά και το μοίρασμα στην ομάδα βοηθάει πολύ, το ότι κάτι που αισθανόμαστε συμβαίνει και στους άλλους – το ότι π.χ. η μάνα μου με είχε φορτώσει πολλά πρέπει και ενοχές, ή ένιωθα ότι δεν εκπληρώνω τις προσδοκίες των γονιών μου. Η σύνδεση με αυτά τα συναισθήματα έχει να κάνει πολύ με τις εξαρτήσεις μας… Αν είμαι θυμωμένος καλό είναι να το αναγνωρίσω και να διοχετεύσω τον θυμό μου σε κάτι δημιουργικό, και τότε αποκτώ αυτό που λέμε στην ψυχοθεραπεία «ενημερότητα».
― Μπορείτε να µας µιλήσετε λίγο περισσότερο για τη σηµασία του νόηµατος στη ζωή µας;
Υπάρχει ολοένα και αυξανόµενη επιστηµονική τεκµηρίωση που επιβεβαιώνει την ισχυρή σύνδεση µεταξύ καλής υγείας και απόκτησης νοήµατος ζωής. Η επιστηµονική δραστηριότητα που βασίστηκε στην εµπειρία της Οµάδας Καρδιά-Νους έδειξε ότι πολύ σηµαντική για τη δυνατότητα αλλαγής τρόπου ζωής είναι η απόκτηση νοήµατος ζωής. Στο ΑΚΜΑ εκπαιδεύεται κανείς στο να προσανατολιστεί σ’ αυτό απαντώντας σταδιακά σε τρία κρίσιµα ερωτήµατα: ΠΟΙΟΣ ΕΙΜΑΙ, ΠΟΥ ΠΑΩ και ΓΙΑΤΙ; Μόνο τότε µπορείς να αλλάξεις τη ζωή σου, αν κάνεις τη σκέψη ότι η ζωή είναι όµορφη και αξίζει, άρα µπορείς πιο εύκολα να σταµατήσεις το τσιγάρο ή να µην τρως πολύ, αν έχεις υπερφαγία, ή να ξεκινήσεις γυµναστική – για να ζήσεις πιο πολύ, και πιο καλά.
― Θα µας πείτε λίγα λόγια και για το Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου;
Ιδρύθηκε από το ζεύγος ψυχιάτρων Βασιλείου, οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί στη Συστηµική Σκέψη τη δεκαετία του ’60 στην Αµερική και έφεραν στην Ελλάδα την κοινωνική ψυχιατρική. Ξεκίνησε σαν µια σχολή σκέψης µε έµφαση στον άνθρωπο και την προσωπική του ανάπτυξη: πώς θα αποκτήσουµε µια ζωή µε νόηµα, πώς θα καταλάβουµε τα συναισθήµατά µας. Στο ΑΚΜΑ αναπτύχθηκε η θεραπεία οµάδας και η θεραπεία ζεύγους, µε µεγάλη έµφαση στην παιδοψυχιατρική και τη θεραπεία οικογένειας, ενώ εκεί εκπαιδεύτηκαν πάρα πολλοί ψυχοθεραπευτές, ψυχίατροι, κοινωνικοί λειτουργοί.
― Εσάς, προσωπικά, πώς σας επηρέασε αυτή η εµπειρία;
Με επηρέασε πολύ στον τρόπο που σκέφτοµαι ως γιατρός και ως άνθρωπος, και βέβαια ήταν καθοριστική ως προς τη δυναµική στην οικογένειά µου. Αισθάνοµαι εξαιρετικά ευτυχής που συναντήθηκα µε τους ανθρώπους του Αθηναϊκού Κέντρου Μελέτης του Ανθρώπου, ξεκινώντας από δικά µου υπαρξιακά ζητήµατα και αδιέξοδα στα οποία βρέθηκα ως πατέρας τριών παιδιών. Κινήθηκα αρχικά στα µονοπάτια της ατοµικής θεραπείας και στη συνέχεια εκπαιδεύτηκα επί σειρά ετών πάνω στο Συστηµικό Σκέπτεσθαι, γιατί κατάλαβα ότι µε βοηθάει πάρα πολύ στο πώς να χειρίζοµαι τους ασθενείς µου. Και κυρίως βοηθάει εμένα, να εξηγήσω τις συμπεριφορές μου αποκτώντας ενημερότητα για τα συναισθήματά μου. Εγώ, ας πούμε, είχα μια δυσκολία να λέω όχι, ενώ μέσα μου υπήρχε και μια φωνή που έλεγε «γιατί το κάνεις αυτό, αφού δεν το θες πραγματικά;». Στο ΑΚΜΑ έμαθα γιατί μου συνέβαινε αυτό. Φοβάσαι ότι δεν θα γίνεις αποδεκτός και λες «ναι, ναι, ναι…» –ενώ το να λες «όχι» είναι μια δύναμη–, με αποτέλεσμα να συσσωρεύεις θυμό και να κάνεις έκρηξη σε λάθος στιγμές, με λάθος ανθρώπους. Εγώ τουλάχιστον βοηθήθηκα πάρα πολύ από αυτή την εκπαίδευση, στο να μπορώ να ακούω τα συναισθήματά μου.
Μεγάλο σχολείο υπήρξε η θεραπεία οµάδας. Οφείλω µεγάλη ευγνωµοσύνη αρχικά στον αείµνηστο τέως διευθυντή του ΑΚΜΑ, ψυχίατρο µε τεράστια εµπειρία στην οικογενειακή θεραπεία, κ. Πέτρο Πολυχρόνη. Ήταν ο άνθρωπος που µου έδειξε αυτό τον φωτεινό δρόµο αρχικά ως εργαλείο για την προσωπική µου ανάπτυξη. Καταλυτική υπήρξε και η συνεισφορά του ψυχίατρου κ. Γιώργου Γουρνά ως εκπαιδευτή και θεραπευτή. Τέλος οφείλω θερµότατες ευχαριστίες στον διευθυντή του ΑΚΜΑ, ψυχίατρο κ. ∆ιονύση Σακκά για την ουσιώδη στήριξη, την αποδοχή της ιδέας για τη δηµιουργία της Οµάδας Καρδιά-Νους και την εποπτεία της. Θέλω να τονίσω, όµως, ότι όλο αυτό δεν θα ήταν εφικτό χωρίς την παρουσία και την εξαιρετική συνεισφορά του έµπειρου ψυχοθεραπευτή κ. Γιώργου Ασηµογιώργου, µε τον οποίο συντονίζουµε µαζί την διεργασία της οµάδας. Στο ΑΚΜΑ πάνω από όλα µπορείς να γίνεις ένας καλύτερος «Άνθρωπος».
Ως θεράπων καρδιολόγος ενός ασθενή, υπάρχει µια απλή ερώτηση που βοηθάει πολύ να αντιληφθείς µια καταθλιπτική συµπεριφορά: Βλέπετε τη ζωή σας σαν µισογεµάτο ή µισοάδειο ποτήρι;
― Να υποθέσουµε ότι στη χώρα µας δεν υπάρχουν οργανωµένα Κέντρα Καρδιακής Αποκατάστασης;
∆υστυχώς, η Καρδιακή Αποκατάσταση στη χώρα µας δεν υπήρξε µέχρι στιγµής ένα συλλογικό όραµα που να οδηγήσει στη δηµιουργία διαπιστευµένων προτύπων κέντρων Καρδιακής Αποκατάστασης. Υπάρχουν όµως κάποιες µεµονωµένες πολύ καλές προσπάθειες. Ένα εξαιρετικό παράδειγµα καλής πρακτικής είναι η οµάδα καρδιακής αποκατάστασης του καθηγητή Hugo Saner στη Βέρνη της Ελβετίας, όπου αποδίδει µεγάλη σηµασία στην εκτίµηση των ψυχοκοινωνικών παραµέτρων ασθενών που έχουν εκδηλώσει καρδιαγγειακά επεισόδια. Εκτός από το κλασικό καρδιογράφηµα, σκανάρουν τους ασθενείς και για τα ψυχοκοινωνικά. Μάλιστα, αποκαλούν τη διαδικασία εκτίµησης παθολογικού ψυχισµού «Ψυχοκαρδιογράφηµα». Που σηµαίνει ότι, όταν βλέπουν τους αρρώστους τους, πριν ξεκινήσουν το πρόγραµµα, τους δίνουν ερωτηµατολόγια µε βάση τα οποία εκτιµούν κατάθλιψη, άγχος, τύπο προσωπικότητας, θυµό-επιθετικότητα, κοινωνική θέση, υποστήριξη οικογένειας, κοινωνική αποµόνωση, εκπαίδευση, µόρφωση. Kαι έτσι διαπιστώνουν αµέσως ποιοι έχουν µεγαλύτερο κίνδυνο κατάθλιψης, ποιοι έχουν µεγαλύτερο άγχος, επαγγελµατικό στρες, και τους επιλέγουν για µια περαιτέρω ειδική αντιµετώπιση, όχι µόνο της χοληστερίνης και του ζαχάρου.
Να τονίσουμε και ότι η μοναχική ζωή, η έλλειψη στήριξης από συντρόφους-οικογένεια, η κοινωνική απομόνωση, η απόσταση από φιλικές σχέσεις συνδέονται με αδυναμία αλλαγής τρόπου ζωής και χειρότερη υγεία. Η ψυχοθεραπεία ομάδας, επομένως, αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την ανίχνευση της δυναμικής σχέσεων με «σημαντικούς άλλους» και την απόκτηση ενημερότητας.
― Ακολουθείτε κι εσείς µια τέτοια προσέγγιση στους ασθενείς σας;
Ως θεράπων καρδιολόγος ενός ασθενή, υπάρχει µια απλή ερώτηση που βοηθάει πολύ να αντιληφθείς µια καταθλιπτική συµπεριφορά: Βλέπετε τη ζωή σας σαν µισογεµάτο ή µισοάδειο ποτήρι; Αν πάρεις την απαισιόδοξη απάντηση, προχωράς στη συµπλήρωση ενός ερωτηµατολογίου 9 ερωτήσεων (PHQ9) για την εκτίµηση κατάθλιψης (µε διακύµανση από απλά αρνητικό συναίσθηµα µέχρι αυτοκαταστροφική συµπεριφορά). Με βάση το σκορ των απαντήσεων ο καρδιολόγος κρίνει αν πρέπει να παραπέµψει σε ψυχίατρο ή όχι τον ασθενή για ειδική πλέον αντιµετώπιση.
Η αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου γίνεται σήμερα επιφανειακά και χωρίς βαθύτερη προσέγγιση μέσα από παραπομπές σε ψυχίατρο, ο οποίος συνήθως άμεσα συνταγογραφεί φάρμακα. Σε αρκετές περιπτώσεις τα φάρμακα βοηθούν, αλλά όχι πάντα. Σίγουρα πρέπει να υπάρχει επικοινωνία, να βοηθήσεις κι εσύ τον ψυχίατρο δίνοντάς του ένα ιστορικό. Πάντως, είναι πολύσημαντικό για έναν ασθενή να του μιλήσει ο ίδιος ο θεράπων καρδιολόγος του για την αξία που έχει ο ψυχισμός και τα προβλήματα του στην αντιμετώπιση ενός καρδιολογικού ζητήματος.
* Η επιστημονική συγγραφική ομάδα αποτελείται από τους Θανάση Δρίτσα (καρδιολόγος), Γιώργο Ασημογιώργο (ψυχοθεραπευτής), Δημήτρη Μηλιόπουλο (καρδιολόγος), Μαλβίνα Τσουνάκη (ψυχολόγος), Διονύση Σακκά (ψυχίατρος).
** Η Ομάδα Καρδιά-Νους πραγματοποιεί τον τρίτο κύκλο δέκα δίωρων συναντήσεων 8-10 ατόμων, δύο φορές τον μήνα, με δύο συντονιστές (Θανάσης Δρίτσας, Γιώργος Ασημογιώργος). Περισσότερες πληροφορίες ΑΚΜΑ, www.akma.gr, Δελληγιάννη 6, Αθήνα, 2109813208
→ Ακούστε εδώ τα Podcast του Θανάση Δρίτσα, Ιατρική και Ανθρώπινο Πρόσωπο
Αυτοεξάρτηση από την άλλη είναι η κατάσταση όπου οι πράξεις μας, τα συναισθήματά μας και γενικότερα η ζωή μας είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη. Δεν εξαρτώνται δηλαδή, από κανένα, παρά μόνον από εμάς τους ίδιους. Δε χρειάζεται, λοιπόν, να βάζουμε όλη μας την ενέργεια στο να καταφέρουμε να μας χρειάζεται ο άλλος, να εξαρτάται από εμάς ή να μας έχει ανάγκη. Μπορώ να αρκεστώ μόνο στον να θέλει αυτό που “είμαι”.