Ο Ελληνικής καταγωγής Αλέξανδρος Ζηλωτής
Γράφει η ‘Εφη Αγραφιώτη
Ένας μέγιστος μουσικός αλλά από τους λιγότερο γνωστούς στο ευρύτερο κοινό Ρώσους του τέλους του 19ου και του πρώτου ημίσεος του 20ου αιώνα, ο Alexander Siloti (1863-1945) υπήρξε ένας από τους πιο πληθωρικούς ανθρώπους της μουσικής ζωής και δυναμικός υποστηρικτής συνθετών και σολίστ. Φρόντισε ώστε η μουσική δεκάδων ευρωπαίων συνθετών να φτάσει στο ρωσικό κοινό στις περίφημες συναυλίες που οργάνωσε μεταξύ 1903-1917 στην Αγία Πετρούπολη. Τότε παίχτηκαν στη Ρωσία τα έργα των Albeniz, Debussy, de Falla, Delius, Elgar, Scriabin, Enescu, Rimsky-Korsakov, Mahler, Schönberg. Προσκάλεσε και φιλοξένησε προσωπικότητες διεθνούς κύρους: Casals, Sibelius, Glazunov, Enescu, οικογένεια Casadesus, Josef Hofmann, Karl Flesch, Chaliapin, Ysaÿe, Prokofiev. Στην ίδια σειρά συναυλιών, καλεσμένοι του ήταν ο Mengelberg, ο Nikisch, ο Weingartner και πολλοί ακόμα. O Pablo Casals θυμάται ιστορίες και περιγράφει την εποχή που γνώρισε τον Siloti, στο βιβλίο Conversations avec Pablo Casals: Souvenirs et opinions d’un musician, του Joseph Maria Corredor (1955).
Μαθητής του Λιστ και δάσκαλος του εξαδέλφου του Σέργιου Ραχμάνινοφ, ο Ζιλότι (έτσι τον ακούμε σχεδόν πάντα, αλλά είναι ελληνικής καταγωγής και ελληνικά θα τον προφέραμε Ζηλωτή), είναι κεντρικό πρόσωπο στην εξέλιξη της μεγάλης εποχής του βιρτουόζικου πιάνου. Όπως συνέβη και με πολλούς από τους συναδέλφους του, η μεταγραφή για πιάνο υπάρχουσας μουσικής που αρχικά γράφτηκε για άλλα όργανα, ήταν σημαντικό μέρος της δραστηριότητας του. Οι δημοσιευμένες μεταγραφές του παραμένουν υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας έργα που απηχούν το μουσικό του γούστο, τη φιλοσοφία του για τη σύνθεση αλλά και προσφέρουν πολλά, αν χρησιμοποιηθούν στη διδασκαλία..
Διάβασα καιρό πριν ένα δοκίμιο, του Δρ Τσαρλς Μπάρμπερ από το πανεπιστήμιο Stanford, ο οποίος γράφει για τη ζωή και την επιρροή που άσκησε στην εποχή του αυτός ο αξιοσημείωτος άνθρωπος. Στο έργο του, γράφει, κυριαρχούν οι αξιόλογες μεταγραφές και διασκευές της μουσικής του J.S. Μπαχ, οι οποίες ξεχωρίζουν για τον διακριτικό πιανιστικό τους χαρακτήρα και τον σεβασμό του Ζιλότι στον μοναδικό «γενετικό κώδικα της μουσικής γλώσσας του Μπαχ”. Στις μεταγραφές του για πιάνο πάνω στα έργα του Μπαχ, ξεχωρίζουν τα έξι Πρελούδια για Όργανο, η Σακόν σε ρε ελάσσονα, η Τοκάττα και Φούγκα σε ρε ελάσσονα και πολλά ακόμα. Ο Ζιλότι μετέγραψε επίσης μουσική των Gluck, Mozart, Chopin που περιέχεται μαζί με πολλά ακόμη έργα του, στη σειρά δισκογραφημάτων με γενικό τίτλο Master’s και με ειδικό τίτλο Alexander Siloti.
Ο Alexander Ilyich Siloti (1863-1945), γεννήθηκε κοντά στο Χάρκοβο, στην Ουκρανία Από το 1871 σπούδασε στη Μόσχα κοντά σε δασκάλους υψηλού κύρους, τον Nikolai Zverev ,τον Nikolai Rubinstein, τον Sergei Taneyev. Ας προσθέσω μερικούς ακόμη μαθητές του Nikolai Zverev, έχει σημασία: o Scriabin, ο Rachmaninoff, ο Igoumnov, o Goldenweiser, ήταν μαθητές του. Από το 1875 ο Siloti μελέτησε για λίγο καιρό μουσική με τον Pyotr Ilyich Tchaikovsky, αλλά ο νεαρός τότε ταλαντούχος μουσικός επιθυμούσε κάτι περισσότερο και έγραψε μια επιστολή στον κορυφαίο και θρυλικό δάσκαλο από την Πολωνία, τον Theodor Leschetizky, που δίδασκε στην Βιέννη, ζητώντας να μελετήσει μαζί του. Η επιστολή δεν απαντήθηκε αλλά μια ενίσχυση οικονομική του κράτους του έδωσε την ευκαιρία να μελετήσει με τον Listz. Ήταν ένας από τους εκλεκτούς μαθητές του Listz στη Βαϊμάρη (1883-1886), και πολλές θερμές συστατικές επιστολές είχε στείλει ο Listz (κάτι που δεν έκανε σχεδόν ποτέ) για να ανοίξει το δρόμο στην σταδιοδρομία του νεαρού μαθητή του. Παρ όλη την ενθάρρυνση ο Siloti επέλεξε να παίζει σποραδικά και σε μικρό, επιλεγμένο κοινό. Μας άφησε και ένα ενδιαφέρον άρθρο για την εποχή των σπουδών του με τον Λιστ, που βρίσκεται στα αρχεία του.
Μετά το θάνατο του Λιστ, επέστρεψε στη Μόσχα το 1886 και δίδαξε για αρκετά χρόνια στο Ωδείο. Παντρεύτηκε την κόρη του λάτρη της τέχνης Pavel Mikhaylovich Tretiakov του οποίου η συλλογή έγινε, μετά από πολύ κόπο, το υλικό για την περίφημη Πινακοθήκη που αρχικά στεγάστηκε στο σπίτι του.
Το 1918 μετά από σοβαρές σε βάρος του ζεύγους απειλές του νέου πολιτικού συστήματος, η Vera και ο Alexander Ziloti βρήκαν τρόπο να διαφύγουν, όχι ανώδυνα, φτάνοντας στην Αγγλία μετά από αγωνιώδεις περιπλανήσεις. Εν τέλει εγκαταστάθηκαν στη Νέα Υόρκη. Οι δυο κόρες τους Oxana και Kyriena Siloti αφού κι αυτές χρειάστηκε να περιπλανηθούν για χρόνια, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο σπίτι της οικογένειας στη Νέα Υόρκη, κοντά στο Lincoln Center.
H Kyriena θυμόταν μέχρι τα βαθιά της γεράματα στιγμιότυπα της ζωής με τον πατέρα της: Όλη του τη ζωή ο πατέρας μου αρνιόταν να κάνει ηχογραφήσεις λέγοντας «δεν μπορώ να παίξω για ένα μηχάνημα! »Δυο σύντομα αποσπάσματα με τον ήχο του Siloti ηχογραφήθηκαν από έναν μαθητή του γύρω στο 1939-40: είναι πολύ σύντομα στιγμιότυπα από τη 12η Ουγγρική Ραψωδία & το Sospiro του Λιστ. Ο πατέρας μου έλεγε λίγα λόγια πρώτα και έπαιζε μερικά μέτρα μετά. Στη δεκαετία του 30 ηχογράφησε και ελάχιστη μουσική σε Duo Art piano roll. Στα πρώτα χρόνια που δίδασκε, ο πατέρας δεν θεωρούσε τον εαυτό του καλό δάσκαλο, αλλά μετά από πολλά χρόνια, μια μέρα γύρισε σπίτι από το Juilliard School όπου δίδασκε και μας είπε «Μου φαίνεται ότι έχω αρχίσει να ξέρω πώς να διδάσκω».
Στο πιάνο, ο πατέρας μελετούσε λιγότερο από τους περισσότερους πιανίστες, δεν δούλευε ποτέ συνεχόμενα για περισσότερο από μισή ώρα κάθε φορά, λέγοντας ότι μετά από μισή ώρα, είναι κουρασμένος. Όταν κάποια φορά του είπα ότι εγώ δεν νιώθω κουρασμένη μετά από μισή ώρα, μου είπε «αυτό γίνεται επειδή δεν δουλεύεις, απλώς παίζεις.
O Ziloti σύμφωνα με πολλούς, ήταν ο πιο προικισμένος Ρώσος πιανίστας μέχρι τότε. Ο Franz Liszt αποκαλούσε το ευφυές και οργανωμένο παίξιμο του «Silotissimus» προς τιμήν των εξαιρετικών του επιδόσεων με πρώτη αρετή την μουσική αισθητική του στο πληκτρολόγιο. Οι πρώτοι της εποχής τους, Λιστ, Στραβίνσκι, Γκοντόφσκι, Αρένσκι, Ραχμάνινοφ, αφιέρωσαν συνθέσεις τους στον Ζιλότι. Η δραστηριότητα του περιέλαβε επίσης την διεύθυνση ορχήστρας.
Υπήρξε ιμπρεσάριος και μέντορας σπουδαίων μουσικών μιας ολόκληρης μουσικής γενιάς. Μια άλλη πλευρά της προσωπικότητας του ήταν η ικανότητα να ανακαλύπτει ταλέντα. Ο Diaghilev για πρώτη φορά άκουσε (και ακολούθως γνώρισε) τον Stravinsky σε μια συναυλία του Siloti. Με παρόμοια διορατικότητα, ο Siloti κάλεσε τον Delius στην Αγία Πετρούπολη πριν τον εκτιμήσουν όλοι οι άλλοι. Ο Siloti ήταν επίσης αξιοθαύμαστος για την τέχνη του να γοητεύει παίζοντας απλά στο αυτί έργα μικρής φόρμας και δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα αυτού του σπάνιου δώρου από τις μεταγραφές πάνω σε συνθέσεις του Μπαχ που αποτελούν πρότυπα στο είδος τους
Ο Vladimir Ashkenazy θυμάται ότι «κατά τη διάρκεια των φοιτητικών του χρόνων στο Ωδείο της Μόσχας το όνομα Alexander Siloti συνοδευόταν από την απόλυτη ευλάβεια όλων των σπουδαστών, επομένως αυτός ο φαινομενικά σκοτεινός πιανίστας, δάσκαλος και μαέστρος, ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή στις μουσικές παραδόσεις της Ρωσίας από όσο φανταζόμασταν τότε οι περισσότεροι».
Θα μπορούσαμε να γράψουμε πολλά περισσότερα για τον υπερταλαντούχο αυτό μουσικό. Ας το αφήσουμε όμως στην διάθεση και την επιθυμία του καθενός εκ των αναγνωστών μας να ερευνήσει βαθύτερα την πολυσχιδή προσωπικότητά του. Η τελευταία παράγραφος φιλοξενεί τις σκέψεις του Evgeny Kissin, ο οποίος επισημαίνει ότι το αστέρι του Siloti ναι μεν πάντα έλαμπε για εμάς στη Ρωσία αλλά ας εκφράσουμε την ελπίδα να βρίσκουμε οι μουσικοί πάντα έμπνευση στην όμορφη και συγχρόνως μυστηριώδη λάμψη του. Έβαζε πάντα τον άλλο πάνω από τον εαυτό του, πρόσφερε αφιλοκερδώς και σε όλη τη ζωή του υπερασπίστηκε ισορροπίες.
Πολυετή μελέτη έχει κάνει και συνεχίζει να ερευνά ο Θωμάς Ταμβάκος σχετικά με την ελληνική καταγωγή και την οικογένεια των Ζηλωτή. Μπορείτε να διαβάσετε: https://www.facebook.com/thomas.tamvakos/posts/10158633449143493 https://www.facebook.com/thomas.tamvakos/posts/10158634956523493