Η Έφη Αγραφιώτη, η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ (ΕΣΟ)
και η Κλάρα Σούμαν
Συνέντευξη στη Ρίτσα Μασούρα
Η αίθουσα Ιωάννης Δεσποτόπουλος του Ωδείου Αθηνών (φωτ.), με την λειτουργία της πλούτισε τους συναυλιακούς αθηναϊκούς χώρους. Είναι φιλική για συναυλίες όπως οι συμφωνικές. Στις 17 Ιανουαρίου η αίθουσα φιλοξενεί ένα ελκυστικό πρόγραμμα, στο οποίο ιδιαίτερη σημασία έχει το ότι η Έφη Αγραφιώτη θα παίξει με την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ το κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα της Κλάρα Σούμαν, που ήταν ήδη πασίγνωστη σολίστ από τα εννέα της χρόνια. Ένα παιδί θαύμα, θα τη χαρακτηρίζαμε με τα τωρινά λεκτικά δεδομένα. Στην Ελλάδα έχουμε ελάχιστη εξοικείωση με τις γυναίκες δημιουργούς μουσικής και αυτό αδικεί κατάφορα το παρόν αλλά και το μέλλον, γιατί αν και υπάρχουν στη ροή της μουσικής ιστορίας πάμπολλες εμπνευσμένες, παραγωγικές συνθέτριες, δεν μπορούμε να ακούσουμε τη μουσική τους, να γνωρίσουμε τις απόψεις τους, να τις συγκρίνουμε.
Με την πιανίστα Έφη Αγραφιώτη κουβεντιάζουμε για τη συναυλία και για την Κλάρα Σούμαν.
Έφη Αγραφιώτη
Νομίζω ότι το 2024 ρίχνει ένα γενναιόδωρο βλέμμα στις γυναίκες συνθέτριες! Είσαι αισιόδοξη; Βλέπεις να κινείται κάτι;
Παραμένω πιστή στα λόγια της Ίντιρα Γκάντι: «Οι κοινωνικές αδικίες χρειάζονται για να πέσουν από το θρόνο τους ένα εργαλείο: το πείσμα της ασταμάτητης προσπάθειας. Πρώτα θα πείσουμε και μετά θα εργαστούμε με σεβασμό στο αντικείμενο». Σίγουρα βελτιώθηκε εδώ και δέκα χρόνια εντυπωσιακά η κατάσταση σε όλη την Ευρώπη. Εδώ όχι, αν και έχουμε εντός και εκτός Ελλάδας σοβαρές συνθέτριες. Ευτυχώς υπάρχουν επικεφαλής μουσικών οργανισμών γνώστες και ουσιαστικοί στη δουλειά τους. Είμαι ευτυχής γιατί εκτός της Κλάρα Σούμαν, στις 10 Μαΐου, με πρόταση του Λουκά Καρυτινού, καλλιτεχνικού διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών θα παίξω και το κοντσέρτο της Ρένας Κυριακού, μιας τεράστιας πιανιστικής προσωπικότητας του εικοστού αιώνα, αλλά και εντυπωσιακής συνθέτριας. Το κοντσέρτο της γράφτηκε πιθανότατα το 1938, σύμφωνα με τις σημειώσεις που διατηρώ. Μου είχε πει: «ήμουν κοπελίτσα 19 χρόνων τότε κι έγραψα κοντσέρτο. Αρκεί να θέλεις, πρώτα αυτό, αλλά θα πάρεις απόφαση ότι ο σκληρός κόπος σου μπορεί να μη παιχτεί ποτέ». Το κοντσέρτο της Κυριακού θα παιχτεί με διευθύντρια ορχήστρας τη Φαίδρα Γιαννέλου και είναι το πρώτο Ελληνίδας συνθέτριας. Κοντσέρτο έγραψε είκοσι πέντε χρόνια αργότερα και η Μαρία Καλογρίδου, που είχε κάνει πολλές ατυχείς προσπάθειες για να το παίξουμε.
Θα φωτίσουμε, με την βοήθειά σου, την συνθέτρια του κοντσέρτου της 17 Ιανουαρίου. Θα προσθέσω όμως ότι και στο ημερολόγιο 2024 του Μεγάρου Μουσικής εσύ υπογράφεις το εκτενές κείμενο για τις γυναίκες μουσουργούς, με εντυπωσιακές πληροφορίες.
Η συνθέτρια γεννήθηκε το 1819, συνέθεσε το κοντσέρτο μεταξύ 1833 και 1835, εκείνη την εποχή τα κοντσέρτα του Φέλιξ Μέντελσον και του Τζον Φηλντ ήταν τα πολύ αγαπητά, έδιναν τόνο στις συμφωνικές συναυλίες. Η Κλάρα Βηκ ερμήνευσε το κονσέρτο της για πρώτη φορά στις 9 Νοεμβρίου 1835, σε συναυλία με της Ορχήστρα Gewandhaus της Λειψίας, υπό τη διεύθυνση του Φέλιξ Μέντελσον, ενθουσιώδους θαυμαστή της. Οι ερευνητές αναφέρουν μέτριας αποδοχής σχόλια αλλά και πολύ θετικά. Η Κλάρα είχε ήδη εμπειρία από περιοδείες ως πιανίστα, με προγράμματα που περιλάμβαναν και δικές της συνθέσεις. Η μουσική, έλεγε, έγινε ο αέρας που αναπνέω. Όμως στις γυναίκες δεν επιτρέπει η κοινωνία να γίνουν συνθέτες, δεν πρέπει να το επιθυμούν, ποτέ δεν άφησαν καμία να πετύχει, όπως οι άντρες. Να περιμένω ότι εγώ θα το καταφέρω;
Η Κλάρα μελετούσε από την νηπιακή ηλικία με δάσκαλο τον κακότροπο πατέρα της, τον Φρίντριχ Βηκ που πουλούσε και επισκεύαζε πιάνα και δίδασκε πιάνο και αρμονία. Αυτός την μεγάλωσε, οι γονείς είχαν χωρίσει. Ο Γκαίτε θαύμαζε το ότι «το κορίτσι αυτό έχει περισσότερη δύναμη από έξι αγόρια μαζί».
Κλάρα και Ρόμπερτ Σούμαν
Το Κοντσέρτο χρονολογείται από την περίοδο που γνώριζε τον Ρόμπερτ Σούμαν, τον άντρα που θα γινόταν σύζυγός της. Αφότου όμως ο έρωτας έγινε γάμος, η Κλάρα επωμίστηκε όλες τις ευθύνες, κάνοντας επίπονες προσπάθειες εξισορρόπησης ρόλων σολίστ, συζύγου και μητέρας. Μεγάλωσε τα οκτώ τους παιδιά, θρήνησε τέσσερα από τα παιδιά της που έφυγαν νωρίς, διαχειριζόταν τις ψυχικές κρίσεις του Ρόμπερτ. Αυτός την ενθάρρυνε μεν να συνθέτει, αλλά επαναλάμβανε ότι οι άντρες πάντα στέκονται υψηλότερα και ότι: «στο γάμο τους η δουλειά της συζύγου θα είναι να τον τονώνει και να τον ενθαρρύνει, ακούγοντας προσεκτικά τις συνθέσεις του». Υπέρ της εκφραζόταν ο Γιοχάνες Μπραμς, φίλος του ζεύγους, για τον οποίο γράφουν ότι ήταν σε όλη τη ζωή του ερωτευμένος μαζί της.
Κλάρα και Ρόμπερτ Σούμαν
Ήδη μπήκαμε στο γνωστό ως τώρα.. κοινωνικό ζήτημα. Ο Σούμαν όμως ζούσε για χρόνια στο σπίτι της Κλάρα, ήταν μαθητής του πατέρα της, ήξερε ότι το κορίτσι αυτό ήταν ένα μουσικό φαινόμενο.
Ο Σούμαν συμμετείχε και στην ενορχήστρωση του Κοντσέρτου της. Στις αρχές του 1833, όταν εγκατέλειψε τη νομική, ονειρευόταν να γίνει πιανίστας. Μετακόμισε στο σπίτι του πατέρα της που ήταν γνωστός της δικής του οικογένειας, για να σπουδάσει μεθοδικά μαζί του. Κάποια στιγμή ο Βηκ του ζήτησε να βοηθάει την κόρη του που ενορχήστρωνε τότε ένα δύσκολο Konzertsatz (πρόκειται για το τρίτο μέρος του Κοντσέρτου της). Ο Σούμαν αφαίρεσε την δική της ενορχήστρωση ως μη κατάλληλη και πρόσθεσε την δική του στις αρχές του 1834. Στη συνέχεια η Κλάρα σύνθεσε και ενορχήστρωσε το πρώτο και το δεύτερο μέρος και απέρριψε την ενορχήστρωση του Ρόμπερτ επιστρέφοντας στην αρχική ενορχήστρωση.
Στην εποχή μας μπορεί ένας σολίστ να βρει τις παρτιτούρες των συνθέσεων. Τότε οι περισσότερες συνθέσεις έμεναν χειρόγραφες. Υποθέτω ότι εκτός των κειμένων δεν χωρούσαν στο χαρτί υποδείξεις, πεντάλ, σημάδια για ταχύτητες. Το κοντσέρτο, για παράδειγμα, της Κλάρα Σούμαν συνεχίζει να είναι γραμμένο μόνο με τις νότες όπως τότε; Ακούμε αυτό που έγραψε στο σύνολό του;
Τα έργα του Σούμαν, του Σούμπερτ, του Μέντελσον κλπ δεν περιείχαν υποδείξεις ακόμα κι όταν τυπώθηκαν. Ειδικά το πεντάλ δεν γραφόταν ποτέ μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα και ούτε υπήρχε προβλεπόμενη ταχύτητα, εξ άλλου τι σχέση έχουν οι τότε ταχύτητες και τα πεντάλ με τα σημερινά! Οι επιμελητές των εκδόσεων αργότερα, έπαιξαν συχνά στρεβλό ρόλο, εξυπηρετώντας το… λογιστήριο του εκδότη ή απλώς μια σημαντική γνώμη. Οι νότες παραμένουν ίδιες. Η ταχύτητες και τα πεντάλ είναι το αναπάντητο ερώτημα! πχ σήμερα, ακούμε έργα που μουσικά, λόγω υπερβολικής ταχύτητας – σημεία των καιρών γαρ – χάνουν την αισθητική, το χρώμα της εποχής τους. Η επίδειξη δεξιοτεχνικής τρεχάλας σπρώχνει στην άκρη τη μουσική. Ας το συγκρίνουμε με την ομιλία: ο κάθε άνθρωπος έχει δική του ταχύτητα στην οποία εκφράζεται καθαρά, εκφραστικά. Επιλέγοντας άλλη ταχύτητα ομιλίας όλα γίνονται νευρικά, επιδερμικά. Συχνά τα λάθη στις επιμέλειες γίνονται και επειδή οι επιμελητές δεν είναι μουσικοί. Γενικότερα, πιστεύω ότι παίζοντας ένα έργο του 19ου αιώνα πρέπει να ξέρεις τις παραμέτρους για να στήσεις την ερμηνεία.
Στο κοντσέρτο της Κλάρα Σούμαν, στις δυο εκδόσεις που έχω, υπάρχουν κάποιες οδηγίες που αρμόζουν σε έργα του εικοστού αιώνα, κρατώ λοιπόν αποστάσεις. Άκουσα πριν χρόνια έναν Γερμανό πιανίστα να το παίζει τρέχοντας και νόμιζα ότι ήμουν στο τσίρκο.
Ανδρέας Τσελίκας
Αρκεί το ταλέντο για να γράψει ένα νεαρό κορίτσι ένα κοντσέρτο; Φαίνεται δύσκολο!
Το κορίτσι αυτό ήταν ιδιοφυής περίπτωση, είχε μελετήσει πιάνο, θεωρητικά της μουσικής και βιολί. Οι συνθέσεις της, δείχνουν ότι εμπνεόταν ως ώριμη συνθέτρια. Πέραν αυτού, ας κοιτάξουμε δομικά το κοντσέρτο. Παρά την απειρία στη σύνθεση μακροσκελούς έργου για σολίστ και ορχήστρα, η Κλάρα δημιούργησε μια εντυπωσιακή ενότητα μουσικών στοιχείων. Ο Πάουλ Μπαντούρα-Σκόντα, χρόνια πριν, μας είχε πει σε σεμινάριο, ότι (αντιγράφω από τις σημειώσεις μου) «η Κλάρα Βηκ λέει στον ερμηνευτή να ξεκινήσει με την ιδέα της αλλά να τη μοιράσει σαν δικό του λουλούδι. Έχοντας υπόψη την εποχή της, διαπιστώνουμε ότι η Κλάρα εφευρίσκει και καινοτομεί. Προσεγγίζει κλασικά τον γερμανικό ρομαντισμό αλλά κάπου κάπου ακούς καλά δομημένες φράσεις από τον Σοπέν. Δεν διστάζει να δείξει την συνθεσιακή της ελευθερία».
Στο πρώτο μέρος ανθίζει το πιάνο με όρους Σοπενικούς. Το ασυνήθιστο σε φόρμα και πρωτοποριακό για εκείνη την εποχή δεύτερο μέρος, είναι ένα διαμαντάκι πεντάλεπτο που το επιγράφει Romanze. Είναι ένα λυρικό «τραγούδι χωρίς λόγια» που έχει επαινεθεί πλειστάκις, δικαιολογημένα. Γράφτηκε για πιάνο και βιολοντσέλο, δηλαδή είναι ντουέτο, η ορχήστρα δεν συμμετέχει. Το τρίτο μέρος σε μορφή Rondo, προσφέρει στον σολίστ άφθονες ευκαιρίες να επιλέξει τον ήχο του, να ερμηνεύσει ελεύθερος, να χρησιμοποιήσει εκφραστικά την δεξιοτεχνία. Και εδώ, συχνά κάτι παραπέμπει στον Chopin. «Παίζω το κοντσέρτο μου γιατί αρέσει σε όλους», έλεγε στον σύζυγό της.
Της άφησε άραγε περιθώριο να δημιουργεί ο γάμος της με έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες του γερμανικού ρομαντισμού;
Στερήθηκε τα πάντα, έδωσε τα πάντα, έχασε όσα την περίμεναν. Εν τούτοις, στάθηκε υποδειγματική σύζυγος ακόμα και στην σκληρή εποχή που ο Σούμαν αντιμετώπισε προβλήματα ψυχικής υγείας, πού διαδέχτηκαν τη σύφιλη. Υποστήριζε και ερμήνευε στην Ευρώπη τα έργα του με αφοσίωση μέχρι το τέλος της, επιμελήθηκε τις πρώτες εκδόσεις των συνθέσεων του με στοργή, διαχειριζόταν το νοικοκυριό, ταξίδευε μέχρι το τέλος της για συναυλίες στην Ευρώπη, για να εξασφαλίσει τα προς το ζην αλλά και για να αισθάνεται ότι «υπάρχει». Γράφει σε επιστολή της: Η αντοχή μου θα είχε πεθάνει, αλλά σε κάθε συναυλία βρίσκω εμένα και γίνομαι πάλι δυνατή.
Ο πατέρας της που ήξερε και τους δύο, επέτρεψε αυτόν το γάμο;
Παντρεύτηκαν το 1840, η Κλάρα ήταν είκοσι ενός. Το ήθελαν και οι δύο, ο πατέρας αρνιόταν πέντε χρόνια, δεν μπορούσε να αρνηθεί πλέον. Ο γάμος υπήρξε πάντως υπόδειγμα καλλιτεχνικού σεβασμού. Με την Κλάρα ο Σούμαν ένιωσε αγάπη και συμπόρευση. Τους χαρακτήρισαν λίγα χρόνια μετά ως «το ισχυρό ντουέτο της Τέχνης». Η πρώτη δεκαετία κύλησε ήρεμα. Στη συνέχεια η υγεία του Ρόμπερτ μειώθηκε κατακόρυφα και το 1854, όντας σε απόγνωση, αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει πέφτοντας στον Ρήνο. Μετά τη διάσωσή του πέρασε σχεδόν δύο χρόνια με άνοια, πριν από το θάνατό του το 1856. Η Κλάρα δεν επιτρεπόταν ούτε καν να τον δει. Τον επισκέφτηκε δύο ημέρες πριν από τον θάνατό του. Τα τραγικά αυτά χρόνια είχε και τον γιο τους στα ψυχιατρεία, με ίδια συμπτώματα με τον πατέρα. Ακαταπόνητη, στάθηκε στρατιώτης για άλλα σαράντα χρόνια, ενεργή ως μητέρα, γιαγιά, πιανίστα, συνθέτρια και δασκάλα. Το τελευταίο της παιδί, η Ευγενία, πέθανε το 1938.
Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα ΕΡΤ
Πόσα μάθαμε για την σπουδαία αυτή γυναίκα! Ας μιλήσουμε τώρα για τη συναυλία.
Στις 17 Ιανουαρίου ξεκινάω τον μουσικό ελληνικό περίπατο για το 2024, παίζοντας με την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ στο Ωδείο Αθηνών. Ο Ανδρέας Τσελίκας διευθύνει την ορχήστρα.
Το πρόγραμμα, εκτός του κοντσέρτου, περιλαμβάνει μουσική Οφφενμπαχ, Γκλουκ, Βάγκνερ κι ένα έργο του Παναγιώτη Λιαρόπουλου που σπούδασε και ζει στη Βοστόνη. Υπάρχει προπώληση εισιτηρίων, θα μπείτε στο https://www.athensconservatoire.gr/Ωδείο Αθηνών, θα ανοίξετε από την κεντρική σελίδα τη συναυλία της 17ης Ιανουαρίου 2024 και θα πατήσετε: πρόγραμμα και προπώληση εισιτηρίων.
Τελειώνοντας αυτή τη συνομιλία οφείλω να πω για την ΕΣΟ ότι είναι αναμφισβήτητα ένα δυναμικό συμφωνικό σύνολο που έχει διαδρομή ογδόντα πέντε ετών. Διάβασα πληροφορίες και μεταφέρω ελάχιστες εξ αυτών: Η ΕΣΟ έχει παρουσιάσει πολλά ελληνικά έργα. Επικεφαλής της υπήρξαν μεταξύ άλλων, ο Γιώργος Λυκούδης, ο Σπύρος Φαραντάτος, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος, ο Γιώργος Σισιλιάνος, ο Μιλτιάδης Καρύδης, ο Άλκης Μπαλτάς, ο Νίκος Χριστοδούλου. Την διηύθυνε ο Μανώλης Καλομοίρης, ο Διονύσιος Λαυράγκας, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, ο Οδυσσέας Δημητριάδης, ο Άντζελλο Καβαλλάρο, ο Αραμ Χατσατουριάν, ο Γεχούντι Μενουχίν, ο Λουκάς Καρυτινός. Με την ορχήστρα έπαιξαν η Τζίνα Μπαχάουερ, ο Νταβίντ Όιστραχ, ο Λεωνίδας Καβάκος, ο Χοσέ Καρέρας, η Aγνή Μπάλτσα, η Μονσεράτ Kαμπαγέ, ο Πλάθιντο Ντομίνγκο ο Ρομπέρτο Αλάνια, η Άντζελα Γκεόργκιου, ο Ανδρέα Μποτσέλι και πολλοί ακόμα.
Σχολιάζοντας τη συνέντευξη και τα όσα έμαθα για την σπουδαία Κλάρα θα έλεγα βιαστικά ότι υπήρξε μια ηρωϊκή γυναίκα που παρά τις πάμπολλες αντιξοότητες της ζωής της κατάφερε να διακριθεί και να πέρασει στην ιστορία της μουσικής ως μια ξεχωριστή συνθέτρια και πιανίστα και ως ένας διαρκώς φωτισμένος φάρος μουσικών αναφορών. Κυρία Αγραφιώτη, αγαπητή μου Εφη, ευχαριστώ ιδιαιτέρως για τη συνέντευξη που παραχώρησες στο www.ArtPointview.gr. Ευελπιστούμε να ανταμώσουμε και να σας απολαύσουμε στη συναυλία του Ωδείου Αθηνών τον Ιανουάριο.
Ρ.Μ.