Χαράρι: Φταίνε οι αυταπάτες μας που ο Τραμπ μας σοκάρει
Οταν ο Ντόναλντ Τραμπ άρχισε να ρίχνει στην Ουκρανία την ευθύνη για την εισβολή της Ρωσίας, ο υπόλοιπος κόσμος έμεινε με ανοικτό το στόμα. Ηταν, πράγματι, τόσο παράλογο, να κατηγορείς τον αμυνόμενο, που στους περισσότερους φάνηκε εξωπραγματικό. Σήμερα, που συνεχίζει να το κάνει, ορισμένοι συνεχίζουν να εκπλήσσονται. «Κακώς μας προκαλούν έκπληξη όλα αυτά», γράφει ο Γιουβάλ Νόε Χαράρι, στους Financial Times.
Στα μάτια του ισραηλινού ιστορικού και φιλοσόφου, το όραμα του Τραμπ για τον κόσμο είναι ξεκάθαρο. Οσο και τρομακτικό.
Η δυσπιστία και το σοκ που νοιώθουμε κάθε φορά που ο Τραμπ επιτίθεται σε άλλον έναν πυλώνα της παγκόσμιας φιλελεύθερης τάξης –όταν, για παράδειγμα, υποστηρίζει τις διεκδικήσεις της Ρωσίας για ουκρανικά εδάφη, αναλογίζεται την αναγκαστική προσάρτηση της Γροιλανδίας ή εξαπολύει οικονομικό χάος με τις δασμολογικές ανακοινώσεις του– οφείλεται κυρίως σε μια δική μας αυταπάτη, εξηγεί ο Χαράρι.
Διότι, στην πραγματικότητα, οι πολιτικές του Τραμπ είναι απόλυτα συνεπείς με το ξεκάθαρο όραμά του για τον κόσμο. Είναι ένα όραμα που έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με εκείνο που έχουμε ως φιλελεύθερος κόσμος. «Οι υποστηρικτές της φιλελεύθερης τάξης βλέπουν τον κόσμο ως ένα δυνητικά win-win δίκτυο συνεργασίας.
Πιστεύουν ότι η συνεργασία μπορεί να είναι αμοιβαία επωφελής. Αυτή η πεποίθηση έχει βαθιές φιλοσοφικές ρίζες. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται κάποιες κοινές εμπειρίες και ενδιαφέροντα, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τις παγκόσμιες αξίες, τους παγκόσμιους θεσμούς και τους διεθνείς νόμους», γράφει στους FT.
Φέρνει ως παράδειγμα τις ασθένειες. Ολοι οι άνθρωποι έχουν κοινό συμφέρον στην πρόληψη της εξάπλωσής τους. Συνεπώς, όλες οι χώρες επωφελούνται από την ανταλλαγή ιατρικής γνώσης, τις παγκόσμιες προσπάθειες για την εξάλειψη των επιδημιών και την δημιουργία ιδρυμάτων όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, που συντονίζουν τέτοιες προσπάθειες. «Ομοίως, όταν οι φιλελεύθεροι εξετάζουν τη ροή των ιδεών, των αγαθών και των ανθρώπων μεταξύ των χωρών, την κατανοούν με όρους αμοιβαίου κέρδους και όχι αναπόφευκτου ανταγωνισμού και εκμετάλλευσης», συνεχίζει ο ισραηλινός ιστορικός.
Και φτάνουμε στο όραμα του Τραμπ: σε αυτό ο κόσμος είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, στο οποίο κάθε συναλλαγή προϋποθέτει την ύπαρξη νικητή και ηττημένου. Η διακίνηση ιδεών, αγαθών και ανθρώπων είναι, επομένως, ύποπτη. «Στον κόσμο του Τραμπ, οι διεθνείς συμφωνίες, οι οργανισμοί και οι νόμοι δεν μπορούν να είναι παρά μια συνωμοσία για την αποδυνάμωση ορισμένων χωρών και την ενίσχυση άλλων, ή ακόμη και μια συνωμοσία για να αποδυναμωθούν όλες οι χώρες και να ωφεληθεί μια επαχθής κοσμοπολίτικη ελίτ». «Αν μπορούσε, ο Τραμπ, να αναδιαμορφώσει τον κόσμο σύμφωνα με τις επιθυμίες του, πώς θα τον έφτιαχνε;», αναρωτιέται ο Χαράρι. «Ο ιδανικός κόσμος για τον Τραμπ είναι ένα μωσαϊκό από οχυρά· σε αυτόν, οι χώρες χωρίζονται από ψηλά οικονομικά, στρατιωτικά, πολιτιστικά και φυσικά τείχη.
Οι δυνατότητες μιας αμοιβαία επωφελούς συνεργασίας εξαφανίζονται, αλλά ο Τραμπ και οι ομοϊδεάτες του υποστηρίζουν ότι αυτός ο κόσμος θα προσφέρει στις χώρες περισσότερη σταθερότητα και ειρήνη», γράφει στους FT. Το όραμα αυτό, έχει ένα βασικό κενό, συνεχίζει: Χιλιάδες χρόνια ιστορίας μάς διδάσκουν ότι κάθε φρούριο πάντα ήθελε περισσότερη ασφάλεια, ευημερία και έδαφος για τον εαυτό του, σε βάρος των γειτόνων του. Ελλείψει παγκόσμιων αξιών, παγκόσμιων θεσμών και διεθνών νόμων, πώς επιλύουν τις διαφορές τους τα αντίπαλα φρούρια; Η απάντηση είναι γνωστή, όμως ο Τραμπ έχει τη δική του λύση: «Ο τρόπος για να αποτραπούν οι συγκρούσεις είναι οι αδύναμοι να κάνουν ακριβώς αυτό που απαιτούν οι ισχυροί. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η σύγκρουση εμφανίζεται μόνο όταν οι αδύναμοι αρνούνται να αποδεχθούν την πραγματικότητα. Για τον πόλεμο, λοιπόν, πάντα φταίνε οι αδύναμοι», γράφει ο Χαράρι. Κι αυτό μας φέρνει στην Ουκρανία. Οταν ο Τραμπ κατηγόρησε την Ουκρανία για τη ρωσική εισβολή, κάποιοι υπέθεσαν ότι είχε παρασυρθεί από τη ρωσική προπαγάνδα. Υπάρχει όμως μια πιο απλή εξήγηση. Οπως εξηγεί ο Χαράρι, «σύμφωνα με την τραμπιανή κοσμοθεωρία, η δικαιοσύνη, η ηθική και το διεθνές δίκαιο δεν έχουν σημασία και το μόνο πράγμα που παίζει ρόλο στις διεθνείς σχέσεις είναι η ισχύς. Εφόσον η Ουκρανία είναι πιο αδύναμη από τη Ρωσία, θα έπρεπε να είχε παραδοθεί. Στον κόσμο κατά Τραμπ, ειρήνη σημαίνει παράδοση, και αφού η Ουκρανία αρνήθηκε να παραδοθεί, ο πόλεμος είναι δικό της λάθος». Στην ίδια λογική βασίζεται και το σχέδιο του Τραμπ για την προσάρτηση της Γροιλανδίας: εάν η αδύναμη Δανία αρνηθεί να παραχωρήσει τη Γροιλανδία στις πολύ ισχυρότερες ΗΠΑ και οι ΗΠΑ στη συνέχεια εισβάλουν και κατακτήσουν τη Γροιλανδία με τη βία, η Δανία θα φέρει την αποκλειστική ευθύνη για την αιματοχυσία. Ακούγεται απλό και στο μυαλό του Τραμπ ίσως είναι, όμως στην πραγματικότητα υπάρχουν τρία προφανή προβλήματα, σημειώνει ο ιστορικός στους FT.
Πρώτον, η θεωρία αποκαλύπτει από μόνη της πόσο ψευδής είναι η υπόσχεση ότι σε έναν κόσμο γεμάτο οχυρά όλοι θα αισθάνονται πιο ασφαλείς και ότι κάθε χώρα θα μπορούσε να επικεντρωθεί στην ειρηνική ανάπτυξη των δικών της παραδόσεων και οικονομίας.
«Στην πραγματικότητα» γράφει, «τα πιο αδύναμα φρούρια θα βρεθούν πολύ σύντομα καταπιεσμένα από τους ισχυρότερους γείτονές τους, οι οποίοι θα μετατραπούν από εθνικά οχυρά σε εκτεταμένες αυτοκρατορίες».
Ο ίδιος ο Τραμπ, εξάλλου, συνεχίζει ο Χαράρι, δεν κρύβει τα δικά του αυτοκρατορικά σχέδια: «Ενώ χτίζει τείχη για να προστατεύσει το έδαφος και τους πόρους των ΗΠΑ, στρέφει το βλέμμα του αρπακτικά προς την επικράτεια και τους πόρους άλλων χωρών, συμπεριλαμβανομένων των πρώην συμμάχων του». Η Δανία, επί δεκαετίες, ήταν ένας από τους πιο αξιόπιστους συμμάχους της Αμερικής. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, η Δανία εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις της βάσει των συνθηκών του ΝΑΤΟ με μεγάλη προθυμία. Σαράντα τέσσερις δανοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους στο Αφγανιστάν, υψηλότερο ποσοστό θανάτων σε αναλογία πληθυσμού, από αυτό των ΗΠΑ. Ο Τραμπ δεν είπε ποτέ «ευχαριστώ». Αντίθετα, αναμένει από τη Δανία να συνθηκολογήσει με τις αυτοκρατορικές του φιλοδοξίες, διότι θέλει υποτελείς και όχι συμμάχους.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι από τη στιγμή που κανένα οχυρό δεν έχει την πολυτέλεια να είναι αδύναμο, όλα τους θα δέχονταν τεράστια πίεση για να ενισχυθούν στρατιωτικά. «Οι πόροι θα εκτρέπονταν από τα προγράμματα οικονομικής ανάπτυξης και πρόνοιας, προς την άμυνα. Οι κούρσες εξοπλισμών θα μείωναν την ευημερία όλων χωρίς να κάνουν κανέναν να αισθάνεται πιο ασφαλής».
Τρίτον, γράφει ο Χαράρι στους FT, «το όραμα του Τραμπ αναμένει από τους αδύναμους να παραδοθούν στους ισχυρούς, αλλά δεν προσφέρει σαφή φόρμουλα για τον προσδιορισμό της ισχύος. Τι θα συμβεί εάν οι χώρες κάνουν λάθος υπολογισμούς, όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία;».
Ο Χαράρι φέρνει ως παράδειγμα τον πόλεμο του Βιετνάμ, στον οποίο, το 1965, οι ΗΠΑ έκαναν προφανώς τη λάθος εκτίμηση ότι ήταν ισχυρότερες από το Βόρειο Βιετνάμ και ότι θα ανάγκαζαν -ασκώντας αρκετή πίεση- το Ανόι να κάνει μια συμφωνία. Οι Βορειοβιετναμέζοι αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την αμερικανική ανωτερότητα και κέρδισαν τον πόλεμο. Πώς μπορούσαν οι ΗΠΑ να ξέρουν εκ των προτέρων ότι ήταν εκείνες, στην πραγματικότητα, ο πιο αδύναμος κρίκος;
Το ίδιο συνέβη και το 1914, γράφει ο ιστορικός, όταν τόσο η Γερμανία όσο και η Ρωσία ήταν πεπεισμένες ότι θα κέρδιζαν τον πόλεμο μέχρι τα Χριστούγεννα. Ο πόλεμος, τελικά, κράτησε πολύ περισσότερο και περιέλαβε πολλές απρόβλεπτες ανατροπές. Το 1917 η ηττημένη Τσαρική Αυτοκρατορία έπεφτε και στη συνέχεια η Γερμανία έχανε, λόγω της απρόβλεπτης επέμβασης των ΗΠΑ.
Ποιος θα έπρεπε να έχει παραδοθεί από την αρχή; «Συνεπώς, στον τρέχοντα εμπορικό πόλεμο μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ, ποιος πρέπει να παραδοθεί εκ των προτέρων; Ισως, αντί να βλέπουμε τον κόσμο με τέτοιους όρους μηδενικού αθροίσματος, θα ήταν καλύτερο για όλες τις χώρες να συνεργαστούν, ώστε να εξασφαλίσουν την αμοιβαία ευημερία. Αν σκέφτεστε έτσι, όμως, απορρίπτετε τις βασικές αρχές του οράματος Τραμπ», γράφει ο Χαράρι.
Το όραμα του Τραμπ δεν είναι καινούργιο, επισημαίνει. «Υπήρξε το κυρίαρχο όραμα για χιλιάδες χρόνια πριν από την άνοδο της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Η φόρμουλα Τραμπ έχει δοκιμαστεί τόσες φορές στο παρελθόν που ξέρουμε με ακρίβεια πού οδηγεί: σε έναν ατέρμονο κύκλο οικοδόμησης αυτοκρατοριών και πολέμου». Ομως, στον 21ο αιώνα τα πράγματα είναι πιο σύνθετα, καθώς τα αντίπαλα οχυρά πρέπει να αντιμετωπίσουν όχι μόνο την απειλή του πολέμου, αλλά και τις νέες προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής και της ανόδου της Τεχνητής Νοημοσύνης. «Χωρίς ισχυρή διεθνή συνεργασία, δεν υπάρχει τρόπος να αντιμετωπιστούν αυτά τα παγκόσμια θέματα», συνεχίζει ο Χαράρι.
«Δεδομένου ότι ο Τραμπ δεν έχει βιώσιμη λύση ούτε για την κλιματική αλλαγή ούτε για μια Τεχνητή Νοημοσύνη εκτός ελέγχου, η στρατηγική του είναι απλώς να αρνείται την ύπαρξή τους». Οι ανησυχίες για τη σταθερότητα της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης εντάθηκαν μετά την πρώτη εκλογή του Τραμπ, το 2016. Μετά από μια δεκαετία σύγχυσης και αβεβαιότητας, έχουμε τώρα μια σαφή εικόνα της μεταφιλελεύθερης παγκόσμιας αταξίας: Το φιλελεύθερο όραμα του κόσμου ως συνεργατικού δικτύου, αντικαθίσταται από το όραμα του κόσμου ως μωσαϊκού οχυρών. «Αυτό γίνεται αντιληπτό παντού γύρω μας: τα τείχη υψώνονται. Εάν αυτό συνεχίσει να συμβαίνει, τα βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα θα είναι εμπορικοί πόλεμοι, κούρσες εξοπλισμών και αυτοκρατορική επέκταση.
Τα τελικά αποτελέσματα θα είναι παγκόσμιος πόλεμος, οικολογική κατάρρευση και Τεχνητή Νοημοσύνη εκτός ελέγχου», προειδοποιεί ο ισραηλινός φιλόσοφος στους FT. Για να καταλήξει: «Μπορεί να είμαστε εξοργισμένοι από αυτές τις εξελίξεις, αλλά δεν υπάρχει πλέον καμία δικαιολογία για να αισθανόμαστε έκπληξη. Οσο για εκείνους που επιθυμούν να υπερασπιστούν το όραμα του Τραμπ, θα πρέπει να απαντήσουν σε ένα ερώτημα: πώς μπορούν τα αντίπαλα εθνικά οχυρά να επιλύσουν ειρηνικά τις οικονομικές και εδαφικές τους διαφορές, εάν δεν υπάρχουν οικουμενικές αξίες ή δεσμευτικοί διεθνείς νόμοι;».
