Ισπανικός Εμφύλιος: Τα φαντάσματα εκείνων των χρόνων εξακολουθούν να μας στοιχειώνουν. Πολύ συχνά, περιγράφεται ως διαμάχη ανάμεσα στην αριστερά και τη δεξιά, αλλά αυτή είναι μια παραπλανητική απλούστευση.
Ο Antony Beevor δεν χαρτογραφεί μόνο την πορεία του πολέμου υπό το φως νέων πληροφοριών, αλλά διαφωτίζει τις παθιασμένες εσωτερικές συγκρούσεις στους κόλπους των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. Ορισμένοι υποστηρικτές της Δημοκρατίας πιστεύουν, ότι μια νίκη της αριστεράς στην Ισπανία θα είχε κατατροπώσει το φασισμό και θα είχε σώσει την Ευρώπη από τη φρίκη που έμελλε να βιώσει τα αμέσως επόμενα χρόνια.
Από την άλλη πλευρά πάλι, οι εθνικιστές υποστηρίζουν, ότι ο εμφύλιος ήταν στην ουσία το προοίμιο του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στο δυτικό πολιτισμό και τη σοβιετική δικτατορία. Από πολλούς μάλιστα θεωρείται ως ο πρώτος γύρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και σχεδόν ένας πόλεμος δι’ αντιπροσώπων με ναζιστική, φασιστική και σοβιετική παρέμβαση. Στην ουσία, το πρώτο θύμα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου υπήρξε η αλήθεια. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Τελικά οι πόλεμοι καταγράφονται όπως θέλει ο μύθος: Ό,τι πιστεύουν οι άνθρωποι, γεννά συνέπειες και αποτελεί ένας είδος αλήθειας. Εκατοντάδες ξένοι εθελοντές συνέρρευσαν στην Ισπανία επειδή πίστευαν ότι έπαιρναν μέρος στην υπεράσπιση της διεθνούς εργατικής τάξης, “ενώνοντας την ανθρώπινη φυλή”. Περίπου 17.000 πέθαναν. Τουλάχιστον 5.000 Ισπανοί πέθαναν ως εθελοντές για τον Χίτλερ στη Ρωσία, πιστεύοντας ότι συνέχιζαν μία αντι-μπολσεβικική σταυροφορία. Αν και οι εμπειρίες και στις δύο πλευρές ήταν παραπλανητικές, πολλοί συμμετέχοντες και θεατές σφυρηλάτησαν νέες φιλίες και συνειδητοποίησαν ότι ο πραγματικός παγκόσμιος αγώνας δεν θα ήταν εκείνος της Αριστεράς εναντίον της Δεξιάς, αλλά της δημοκρατίας εναντίον των υπολοίπων.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος δεν ήταν αληθινά ένα πρελούδιο ή μέρος αγώνα, αλλά εσφαλμένες ερμηνείες τον παρουσίασαν ως σύμπτυξη και των δύο. Όταν τελείωσε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Ισπανία είχε απομονωθεί από τους συμμάχους της. Καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, η Ισπανία δεν είχε σχέση.
Μέχρι την δεκαετία του ’60, όταν η ιστορία της Ισπανίας συνέχισε ξανά την κανονική πορεία της και η χώρα άρχισε να μοιάζει με την υπόλοιπη Ευρώπη, η Ισπανία ήταν τόσο “διαφορετική” όσο τη διαφήμιζαν τα τουριστικά φυλλάδια. Έτσι, σταδιακά αποσπάστηκε από την περίοδο των Παγκόσμιων Πολέμων και ο εμφύλιος πόλεμος αντιμετωπίστηκε ως μια χαρακτηριστικά ισπανική τραγωδία.
Σήμερα βρισκόμαστε σε μια νέα φάση της ιστοριογραφίας της σύγκρουσης, η οποία βασίζεται σε ένα νέο είδος λογοτεχνίας στην Ισπανία, σύμφωνα με το οποίο παιδιά και εγγόνια των θυμάτων αναλαμβάνουν ταξίδια μέσω της μνήμης σε αναζήτηση των νεκρών.
Από αυτόν τον μετα-ιδεολογικό πόλεμο, ο Antony Beevor συνάγει ανθρώπινα μαθήματα. (Felipe Fernandez-Armesto, TIMES ONLINE)
—–
Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ξεκίνησε στις 17 Ιουλίου 1936 με την εξέγερση του στρατού και ολοκληρώθηκε την 1η Απριλίου 1939 με την ήττα των αριστερών και φιλελεύθερων δυνάμεων που κατείχαν την εξουσία και τη νίκη των εθνικιστών του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο, που επέβαλε δικτατορία.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 η πολιτική ζωή στην Ισπανία είχε πολωθεί επικίνδυνα ανάμεσα στην αριστερά και τη δεξιά. Η Μοναρχία είχε καταργηθεί και η αριστερά διεκδικούσε την αναδιανομή της γης, την αυτονομία των περιοχών που συνιστούσαν την Ισπανία (Καταλονία, Βασκωνία κλπ) και τον περιορισμό της δύναμης της πανίσχυρης Καθολικής Εκκλησίας.
Το 1936 η Αριστερά, αλλά και δυνάμεις από τον κεντρώο χώρο, συνασπίσθηκαν και ανέβηκαν στην εξουσία. Η κεντροαριστερή κυβέρνηση της χώρας υπονομεύθηκε, τόσο από τους αναρχικούς, που αποτελούσαν πιο σημαντική δύναμη από τους κομμουνιστές, όσο και από τους ακροδεξιούς φαλαγγίτες και τους καρλιστές (φιλοβασιλικούς).
Οι εκατέρωθεν αιματηρές αψιμαχίες δεν άργησαν να προκαλέσουν την εξέγερση του στρατού, που στασίασε πρώτα στο Μαρόκο και τις άλλες αποικίες της Ισπανίας και στη συνέχεια στο εσωτερικό της χώρας. Ιδίως οι νεαροί αξιωματικοί, στους οποίους στηρίχθηκε ο Φράνκο, πίστευαν ότι η Ισπανία ήταν υπό «ερυθρά απειλή» και ότι έπρεπε πάση θυσία να υπερασπίσουν τον χριστιανικό πολιτισμό. Η δια των όπλων αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο «Ισπανίες» ήταν γεγονός.
Από τη μία πλευρά ήταν οι «Δημοκράτες». Στις τάξεις τους συνυπήρχαν φιλελεύθεροι αστοί, σοσιαλιστές, αναρχικοί (CNT, FAI), τροτσκιστές (POUM) και το μικρό, αλλά ιδιαίτερα δραστήριο Κομμουνιστικό Κόμμα, που εκείνη την εποχή δεν θα μπορούσε παρά να είναι φιλοσοβιετικό. Η ετερόκλητη αυτή συμμαχία διακρινόταν για τα αντικληρικαλιστικά πιστεύω και διατηρούσε τη μεγαλύτερη δύναμή της στις πόλεις. Στο πλευρό της στάθηκε η συντηρητική Βασκωνία (Χώρα των Βάσκων), που διεκδικούσε, όπως και η Καταλονία, μεγαλύτερη αυτονομία από την κυβέρνηση της Μαδρίτης.
Από την άλλη πλευρά, οι Εθνικιστές εκπροσωπούσαν τους δεξιούς, τους ακροδεξιούς και τους φιλοβασιλικούς, ενώ αντλούσαν τη δύναμή τους από τους αγρότες, την πλουτοκρατία της Ισπανίας και την Καθολική Ισπανία. Σε αντίθεση με τους Δημοκρατικούς, επιδίωκαν ένα συγκεντρωτικό κράτος και αντιτίθεντο στις αυτονομιστικές τάσεις της Βασκωνίας και της Καταλονίας.
Οι δυνάμεις του Φράνκο είχαν σχεδόν από την αρχή την υποστήριξη της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας, με έμψυχο και άψυχο υλικό. Η Γαλλία βοήθησε στην αρχή τη νόμιμη κυβέρνηση της Μαδρίτης, ενώ σταθεροί σύμμαχοί της παρέμειναν η Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό. Οι περισσότερες δημοκρατικές χώρες της Δύσης κράτησαν επισήμως ουδέτερη στάση.
Ο πόλεμος στα τρία χρόνια που διήρκεσε ήταν άγριος και ανελέητος, όπως κάθε εμφύλιος. Ωμότητες διαπράχθηκαν και από τις δύο πλευρές, αλλά τα θύματα ήσαν σαφώς περισσότερα από την πλευρά των Δημοκρατικών. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων του Ισπανικού Εμφυλίου δεν είναι μέχρι σήμερα εξακριβωμένος. Οι νεκροί υπολογίζονται από 300.000 ως 1.000.000.
Οι Δημοκρατικοί στην επίθεση των δυνάμεων του Φράνκο απάντησαν με επιθέσεις εναντίον της Καθολικής Εκκλησίας, που θεωρούσαν καταπιεστικό θεσμό και υποστηρικτή του παλαιού καθεστώς. Υπήρξαν σφαγές του κλήρου και εκτεταμένες πυρπολήσεις ναών και μοναστηριών. 12 επίσκοποι, 283 καλόγριες, 2.365 μοναχοί και 4.184 ιερείς υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν από τους Δημοκρατικούς κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου.
«Εγώ θα τραγουδώ τη χάρη του με λέξεις που θρηνούν και θα θυμάμαι μια θλιμμένη αύρα στα λιόδεντρα»
Οι Εθνικιστές, από την πλευρά τους, προέβησαν σε μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων τους και διαφωνούντων, δρόμο με δρόμο, πόρτα με πόρτα, εκμισθώνοντας συχνά τις υπηρεσίες ανθρώπων του υποκόσμου. Πιο γνωστό θύμα τους, ο διάσημος θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Οι εθνικιστές του Φράνκο είχαν στη διάθεσή τους υπέρτερο αριθμό και ποιότητα οπλισμού. Πραγματοποίησαν εκτεταμένους βομβαρδισμούς με αεροπλάνα, που έθεσαν στη διάθεσή τους ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι. Ο βομβαρδισμός της βασκικής πόλης Γκερνίκα (Γκουέρνικα), έμεινε στην ιστορία, χάρις στον περίφημο πίνακα του Πάμπλο Πικάσο, που αποτύπωσε μοναδικά τη φρίκη του πολέμου.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας και προκάλεσε κύμα συμπάθειας και ενεργού συμπαράστασης από χιλιάδες αντιφασίστες σε όλο τον κόσμο, που έσπευσαν να ενταχθούν στις κομμουνιστικής εμπνεύσεως «Διεθνείς Ταξιαρχίες». Περίπου 50.000 έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις στο πλευρό των Δημοκρατικών και 10.000 από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ στις χώρες τους. Ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες, γύρω στους 300, παρότι τη χώρα μας κυβερνούσε το φασίζον καθεστώς της 4ης Αυγούστου.
Ο δικτάτωρ Ιωάννης Μεταξάς, παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τον Φράνκο, δεν δίστασε να πουλήσει πολεμοφόδια στους Δημοκρατικούς, σε μια εποχή που η χώρα μας είχε ανάγκη το ξένο συνάλλαγμα. Τη «δουλειά» ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο πανέξυπνος επιχειρηματίας Μποδοσάκης (Πρόδρομος Αθανασιάδης) με την «Ελληνική Εταιρία Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου». 
Η ετερόκλητη σύνθεση των Δημοκρατικών και η αλληλοϋπονόμευση στο εσωτερικό τους συνέτειναν στην κατάρρευση της κυβέρνησή τους. Με την κατάληψη της Βαρκελώνης (26 Ιανουαρίου 1939) και της Μαδρίτης (28 Μαρτίου 1939), ο ισπανικός εμφύλιος έλαβε και τυπικά τέλος την 1η Απριλίου 1939. Ο Φράνκο ήταν, πλέον, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Επέβαλε μία στυγνή και φασίζουσα δικτατορία, η οποία κατέρρευσε με τον θάνατό του το 1975, οπότε η Ισπανία ανέπνευσε ξανά τον αέρα της Δημοκρατίας.