Πότε η Αθήνα αποκτά οδωνύμια και αρίθμηση
Γράφει η Χριστίνα Φίλιππα
Οι δρόμοι δεν είναι μόνο οι διαδρομές που ακολουθούμε για να πάμε από το ένα μέρος της πόλης στο άλλο, αλλά και οι μνήμες και τα σημεία αναφοράς και προσανατολισμού των κατοίκων. Τα οδωνύμια (οι ονομασίες των δρόμων), δεμένα με τον τόπο, σκοπό έχουν επίσης να μας θυμίζουν κάποιες σημαντικές «ψηφίδες» του μωσαϊκού της ιστορίας μας.
Οι δρόμοι της Αθήνας, όταν το 1834 έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, δεν είχαν οι περισσότεροι όνομα. Ονοματοδοσίες πραγματοποιούσαν οι μηχανικοί της Βαυαρικής Αυλής που συνέτασσαν και τα σχέδια της πόλης των Αθηνών. Με την αύξηση των ορίων της πόλης και τον σχεδιασμό νέων δρόμων δινόντουσαν κατά καιρούς είτε μεμονωμένες ονομασίες αλλά και οι ίδιοι οι κάτοικοι αυθαίρετα βάφτιζαν μερικές φορές τον δρόμο κατοικίας τους. Οι περισσότεροι όμως δρόμοι παραμέναν ανώνυμοι. Μία πρώτη οργανωμένη προσπάθεια ονοματοδοσίας από το δήμο έγινε το 1852.
Στις 17 Ιανουαρίου 1884, έχουμε όμως για πρώτη φορά, επίσημη μεταβίβαση αρμοδιότητας στο Δημοτικό Συμβούλιο Αθηναίων που με την «Πράξη 266» έλυσε το ζήτημα της ονοματοδοσίας των δρόμων της Αθήνας. Για τον σκοπό αυτό είχε πριν δύο χρόνια συσταθεί επιτροπή, που απαρτίζετο από τον καθηγητή της Λαογραφίας του πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαο Πολίτη, τον δημοσιογράφο Δημήτριο Α. Κορομηλά και τον δημοτικό σύμβουλο Αθηναίων, Μιχαήλ Π. Λάμπρου, συνεργάτη του Δ. Κορομηλά στην ίδρυση της εφημερίδας «Εφημερίς» και αδελφό του επιφανούς ιστορικού Σπυρίδωνος Λάμπρου.
Η εύρεση ενός δρόμου, μιας κατοικίας, ή ενός καταστήματος ως τότε γινόταν με περιγραφικό και ενίοτε τραγελαφικό τρόπο.
Ο τύπος της εποχής δέχθηκε με μεγάλη ικανοποίηση την απόφαση αυτή και η εφημερίδα «Ακρόπολις» σε δημοσίευμά της με ημερομηνία 25.01.1884, δίνει παραστατικότατα τον τρόπο που γινότανε η αναγνώριση ενός δρόμου και η εύρεση συγκεκριμένης κατοικίας. (η ορθογραφία είναι της εφημερίδας):
“Τέλος πάντων θα δυνάμεθα πλέον να ερωτώμεν πού είναι η οδός και να οδηγώμεν τους ερωτώντας αντί με το: πήγαινε δεξιά, κατέβα αριστερά, στρέψε προς τα επάνω, σημάδεψε το Λυκαβηττόν και την Ακρόπολιν και άλλα αοριστότερα και μηδένα νουν έχοντα, ονομάζοντες αυτάς τας οδούς……Ενταύθα πρέπει να γυρίσεις όλα τα μπακάληκα, όλα τα χασάπηκα και τα ψωμάδηκα, ν’ ακούσης ως γνωρίσματα αλάνθαστα: το σπίτι με τα παντσούρια, με τη μεγάλη την πόρτα, το σπίτι με το ψιλό ή το χαμηλό μπαλκονάκι, με τα πράσινα ντουβάρια και άλλα βλακωδέστατα, να στρέφης περί σεαυτόν ιδρώτι περιρρεόμενος εξ αμηχανίας, και να θέτης εις ενέργειαν την μαντικήν σου δύναμιν, να ανοίγης ξένας θύρας και να εκδιώκησαι πότε μεν με οργίλον και πότε με εμπαικτικόν βλέμμα και ν’ απέρχησαι βλασφημών και κακολογών την πρωτότυπον εν πάσιν ελληνικήν ακοσμίαν…. Το δημοτικό συμβούλιον δεν πρέπει να σταματήση εις την βάπτισιν των οδών, αλλ’ αμέσως ν’ αποφασίση και την δι’ αριθμώ σήμανσιν των οικιών και την σύνταξιν βιβλίου των διευθύνσεων».
Η επιτροπή αφού μελέτησε επί δύο χρόνια το θέμα της ονομασίας των οδών εισηγήθηκε το πόρισμά της στο Δημοτικό Συμβούλιο του δήμου Αθηναίων, το οποίο μετά από ενδελεχή συζήτηση σε τακτική συνεδρίαση της 17ης Ιανουαρίου 1884 αποδέχτηκε, εν γένει, τις εισηγήσεις της επιτροπής. Σύμφωνα με την έκθεσή τους, ονόματα έφεραν 164 δρόμοι και ανώνυμοι ήταν περίπου 250.
Αποφασίστηκε:
- Να διατηρηθούν αμετάβλητα τα ονόματα των παλαιών οδών τα οποία πλέον είχαν από συνήθεια καθιερωθεί και τα γνώριζαν οι κάτοικοι, παρ ότι, όπως σημειώνεται στην απόφαση, κάποια εξ αυτών είναι λανθασμένα λόγω εσφαλμένης γνώσης της τοπογραφίας της Αθήνας.
Οδός Αιόλου ….κατά λάθος.
Μία τέτοια περίπτωση λανθασμένης ονομασίας δρόμου ήταν και η οδός Αιόλου που έλαβε το όνομά της επειδή αρχικά το γνωστό αρχαίο μνημείο «Ωρολόγιον Ανδρονίκου του Κυρρύστου» (Αέρηδες) είχε θεωρηθεί ως «ναός του Αιόλου». Η Επιτροπή όμως πρότεινε, και έγινε αποδεκτό, να παραμείνει ως έχει η ονομασία γιατί επρόκειτο για έναν από τους τρεις μεγαλύτερους δρόμους της Αθήνας και η αλλαγή του ονόματος θα δημιουργούσε σύγχυση και μπέρδεμα στους κατοίκους και τις κρατικές υπηρεσίες. Αν και αργότερα, το 1905, στην επόμενη επιτροπή ονοματοδοσίας που συστήθηκε από τον δήμο Αθηναίων, τέθηκε πάλι το θέμα μετονομασίας της Αιόλου, αυτή δεν πραγματοποιήθηκε και η οδός έως σήμερα διατηρεί το όνομα της.
- Αποφάσισε μόνο απολύτως αναγκαίες αλλαγές και μόνο σε μικρούς δρόμους που από λάθος ή παρεξήγηση είχε δοθεί η ονομασία, όπως η «οδός Πτολεμαίου» σε «οδό Αττάλου», διότι το παρακείμενο οικοδόμημα δεν ήταν το «Πτολεμαίου Γυμνάσιον» όπως έως τότε επιστεύετο, αλλά η «Στοά του Αττάλου» όπως αποδείχτηκε σε επιγραφή που ανακαλύφθηκε σε πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα . Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις άλλαξε το όνομα με κάποιο άλλο, αλλά φρόντισε ηχητικά να ταιριάζει με το υπάρχον, όπως την οδό «Αγίου Μάρκου» σε «Μάρκου Μπότσαρη» και την «πλατεία Ψειρή» (ορθογραφία της εφημερίδας Αιών) σε «Ψαρών».
- Οι δρόμοι που διακόπτονται από πλατεία θα έχουν δικό τους όνομα ενώ η προέκτασή τους μετά την πλατεία θα φέρει καινούργιο όνομα.
Όπως διαβάσαμε η οδός Αθηνάς θα διατηρήσει το όνομά της έως την πλατεία Ομονοίας, ενώ η συνέχειά της μετά την πλατεία αποφασίστηκε να μετονομαστεί σε 3ης Σεπτεμβρίου (μετά από περιπέτειες).
Ο Οθωνας συνεχίζει να διχάζει και ως..δρόμος
Μεγάλο θέμα ενέκυψε όταν κατά τη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου κατατέθηκε η πρόταση από τον δημοτικό σύμβουλο Τιμολέοντα Λούη να δοθεί το όνομα του Οθωνος στην προέκταση της οδού Αθηνάς μετά την πλατεία Ομονοίας. Η πρόταση οδήγησε σε φιλονικίες και αντεγκλήσεις μεταξύ συμβούλων αλλά και των εφημερίδων «Ακρόπολις» και «Αιών». Ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Τιμολέων Φιλήμων, (που υπήρξε και διευθυντής της εφημερίδας «Αιών»), υποστήριξε ότι όχι μόνο η προέκταση της Αθηνάς αλλά ουδεμία οδός επιτρέπεται να φέρει το όνομα του Οθωνος, ενώ αντιθέτως δύο δρόμοι πρέπει να ονομαστούν «3ης Σεπτεμβρίου» και «11ης Οκτωβρίου» για να θυμίζουν στο λαό την αθέτηση των όρκων των βασιλέων εκείνων και πρότεινε τους δρόμους εκατέρωθεν του κήπου των Ανακτόρων. Μετά την τοποθέτηση μελών του Δ.Σ και του δημάρχου Δημ. Σούτσου, ο οποίος πρότεινε να μην ονομαστεί μεν η προέκταση της Αθηνάς σε «Οθωνος», αλλά ο δρόμος πέριξ των Ανακτόρων, το θέμα ήρθε σε ψηφοφορία. Το Δ.Σ οριακά, με 8 ψήφους ΥΠΕΡ και 7 ΚΑΤΑ, απέρριψε την πρόταση του Τιμ. Λούη για την ονομασία της προέκταση της οδού «Αθηνάς» σε «Οθωνος» (και όχι γενικώς την ονομασία δρόμου «‘Οθωνος», όπως ζητούσε ο Φιλήμων) και ονόμασε τον δρόμο αυτό «οδός 3ης Σεπτεμβρίου» .
Τελικά η ονομασία «οδός Οθωνος» δόθηκε στον δρόμο «από την οικία Βούρου έως την πλατεία Ανακτόρων», κάθετο στην λεωφ. Αμαλίας, καταψηφίζοντας την πρόταση του Τιμολέοντος Φιλήμονος να ονομαστεί αυτή «οδός 3ης Σεπτεμβρίου».
Ο παράλληλος της «οδού Οθωνος» από την άλλη πλευρά της πλατείας «από οικίας Δαμασκηνού έως οικίας Νεγρεπόντη» ονομάστηκε «οδός Γεωργίου» όπως είχε προτείνει ο δήμαρχος Δημήτριος Σούτσος.
Μία οδός, ονομάστηκε Μασσαλίας προς ανταπόδοση της ονοματοδοσίας δρόμου της Μασσαλίας με το όνομα “boulevard d’Athènes” (οδός Αθηνών) και προς τιμήν του ακμάζοντος ελληνικού στοιχείου στην έτσι κι αλλιώς αρχαιοελληνική αποικία. Ψηφίστηκε επίσης η πρόταση ένας από τους κεντρικότερους και μεγαλύτερους δρόμους να ονομαστεί «οδός Όλγας» προς τιμήν της αγαπημένης βασίλισσας, συζύγου του Βασιλέως Γεωργίου, για το φιλανθρωπικό της έργο.
Η Επιτροπή ζήτησε από το δήμο Αθηναίων να ετοιμάσει το συντομότερο τις πινακίδες, να εκδώσει Οδηγό που να περιέχει εκτός του σχεδιαγράμματος της πόλης και την επεξήγηση των ονομάτων των οδών και διατύπωσε την ανάγκη να γίνει το ταχύτερο δυνατόν η αρίθμηση των δρόμων.
Το Δημοτικό Συμβούλιο ενέκρινε πίστωση 5.000 δραχμών για την κατασκευή πινακίδων «από στέρεο υλικό» που θα γράφουν τα ονόματα των οδών και θα αναρτηθούν στις γωνίες των δρόμων. Υπολόγισε ότι η εργασία αυτή θα απαιτούσε 6 μήνες για να ολοκληρωθεί. Οι πινακίδες παραγγέλθηκαν στο Παρίσι για να έχουν γαλλικό φινίρισμα.
Αρίθμηση των οδών
Η Πλατεία Συντάγματος καθιερώθηκε να είναι το σημείο αναφοράς για τις αριθμήσεις των δρόμων. Ξεκινώντας από το θεωρητικό σημείο που βρίσκεται κοντινότερα προς την πλατεία στην αριστερή πλευρά του δρόμου σημειώνονται οι μονοί αριθμοί 1, 3, 5 κλπ ενώ στη δεξιά οι ζυγοί 2,4, 6 κλπ. (βλέπε φωτο αρίθμησης οδού Σταδίου 1887).
Με την πάροδο ενός και πλέον αιώνα, η πόλη παραμεγάλωσε, νέοι δρόμοι χαράχτηκαν και πολλοί μετονομάστηκαν, γιατί ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά γεγονότα και προσωπικότητες οδήγησαν σε ψηφίσματα και αποφάσεις είτε ονομασίας είτε μετονομασιών οδών. Αναμφίβολα, οι ονοματοθεσία οδών, πλατειών και δημοσίων χώρων, έχει ιδιαίτερη και ιστορική σημασία εφόσον είναι δηλωτική της χρονικής στιγμής και των καταστάσεων που άσκησαν επιρροή στην εξέλιξη ενός τόπου.
Είχε έρθει ο καιρός οι άνθρωποι να βρουν τον δρόμο τους….
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Εφημερίδες : Αιών, Ακρόπολις, Εστία, Νέα Εφημερίς
Κουργιαντάκης. Βασίλειος «Ονοματοθεσία δρόμων και εθνικό φαντασιακό στη νέα πρωτεύουσα: η περίπτωση της
Αθήνας κατά τον 19ο αιώνα» ΕΑΠ, Αθήνα Μάρτιος 2020