Ποιητής της εικόνας και «παιδί» του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, ο Λάκης Παπαστάθης (1943-2023), εργάστηκε σε όλη του τη ζωή προσπαθώντας να δημιουργήσει νήματα που ενώνουν τις τέχνες μεταξύ τους και φωτίζουν το μυστικό της ελληνικής δημιουργίας στον 19ο και στον 20ο αιώνα. Πολύπλευρα δημιουργικός άνθρωπος: άνθρωπος της ποίησης, της φωτογραφίας, της σκηνοθεσίας. Κέντρο του το ντοκιμαντέρ, για την τέχνη του κινηματογράφου ανακαλώ τις δικές του λέξεις.

«Ο κινηματογράφος είναι ένα μέσον για να σε πηγαίνει σε άλλη γη, σε άλλα μέρη. Όταν μεγάλωσα, κατάλαβα πως ο κινηματογράφος είναι σημαντικός όταν στοχεύει εντός σου ή γύρω σου», είχε υποστηρίζει. Το ρήμα που τον καθόρισε ήταν το «αναζητώ». Το συναντάμε στην ουσία του στο περιεχόμενο της εκπομπής «Παρασκήνιο» που είχε με τον σκηνοθέτη Τάκη Χατζόπουλο στη Δημόσια Τηλεόραση, αρχής γενομένης από το 1976 σε ανάθεση του τότε αναπληρωτή διευθυντή της ΕΡΤ, Ροβήρου Μανθούλη. Επρόκειτο για μία προσπάθεια για μία διαφορετική τηλεόραση, που διέσωσε σε ζωντανή εικόνα, μία «κιβωτό» μεγάλων προσωπικοτήτων του ελληνικού πολιτισμού που «μέτρησε» περισσότερα από 900 επεισόδια.

Η προσφορά του Λ. Παπαστάθη δεν ηδύνατο να λησμονηθεί και ένα αφιέρωμα προς τιμήν του ήταν απαραίτητο. Έχοντας παράδοση να τιμά σημαντικούς ανθρώπους εν ζωή και προσφάτως αποβιώσαντες, το Μουσείο Μπενάκη επί της Πειραιώς 138 φιλοξενεί έκθεση για τον δημιουργό που αποτύπωσε την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της χώρας τα τελευταία πενήντα έτη. Αποτελούμενο από ποικίλο αρχειακό υλικό, η έκθεση αποτελεί μέρος αφιερώματος το οποίο επίσης περιλαμβάνει έκδοση καθώς και κινηματογραφικό αφιέρωμα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος όπου θα πραγματοποιηθεί μεταξύ 24 και 27 Απριλίου.

Λήψη της έκθεσης, ο Λάκης Παπαστάθης φιλοτεχνημένος από τον Θ. Μακρή. @Νεκταρία Μαραγιάννη

Ο αφιερωματικός τίτλος αξίζει μία παραπάνω αναφορά: «Αναζητώντας τη χαμένη εικόνα». Η αναζήτηση είναι το όχημα του δημιουργού, η εικόνα εκείνο που μένει – μία απόδειξη ότι κάποιος, κάποτε, υπήρξε. Ανακαλώ από την περιήγησή μου στην έκθεση, τις παρακάτω φράσεις από τον ίδιο, τις οποίες ανέγνωσα σε ένας από τους τοίχους του μουσείου: «Τριανταπέντε χρόνια που σκηνοθετώ εκπομπές του ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟΥ, ο φακός είναι στραμμένος στον προσκεκλημένο μας, ενώ ο σκηνοθέτης ή ο δημοσιογράφος δεν φαίνεται, είναι κρυμμένος πίσω από την κάμερα ή μάλλον είναι η ίδια η κάμερα. Το βλέμμα του άλλου στον φακό, που ήταν τα μάτια μας, έκανε την παρουσία μας εκρηκτική, κι ας μη φαινόμασταν. Ήμασταν εκεί, υπαρκτοί, ο θεατής ένιωθε τον σφυγμό μας, γιατί όλη η ένταση που βλέπαμε και ακούγαμε απευθυνόταν σε μας και κατ’ επέκταση στους θεατές. Όταν ξεκινήσαμε το 1976 είχαμε γράψει σε ένα μαυροπίνακα το τσιτάτο: Υπάρχεις όσο λιγότερο φαίνεσαι!».

Πράγματι, άρτιοι σκηνοθέτες ή δημοσιογράφοι είναι φανεροί με την υπογραφή τους και αφανείς κατά την όποια δημοσιότητα με το πρόσωπό τους, μιας και σκοπός τους είναι να δώσουν χώρο και χρόνο σε πρόσωπα του πνευματικού και καλλιτεχνικού –μεταξύ άλλων– στίβου. Πρόσωπα που με το έργο τους έχουν προσφέρει στην κοινωνία. Ζητούμενο σε όλο αυτό είναι και ο χρόνος – ο Λ. Παπασταθης αφιέρωνε χρόνο στη δουλειά του, ενώ, το γραπτό ή/και το κινηματογραφικό κείμενο συμπυκνώνουν τον χρόνο. «Το σινεμά είναι σαν το ακορντεόν, μεγαλώνει και μικραίνει τον χρόνο. Και αυτή η τέχνη είναι η μόνη τέχνη που παλεύει τον χρόνο», ανακαλώ ξανά από τον Λ. Παπαστάθη.

Aπό τα γυρίσματα της μεγάλης μήκους ταινίας του Λάκη Παπαστάθη«Τον καιρό των Ελλήνων» (1981). Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη

Σε αρκετά σημεία του εκθεσιακού αφιερώματος συναντώ τη μορφή του ζωγραφισμένη από καλλιτέχνες όπως ο Γεράσιμος Κοτσολάκος, ο Γιώργος Ρόρρης, ο Πάνος Φειδάκης, ο Βασίλης Σπεράντζας, η Λήδα Κοντογιαννοπούλου, ο Εδουάρδος Σακαγιάν. Ξεχωρίζω τη μορφή του από το χέρι του Αλέκου Φασιανού, με την ένδειξη «Ο Λάκης απαθανατίζει τους ζωγράφους και ποιητές», ανάμεσα σε άλλους πίνακες και φωτογραφίες, δίπλα σε πανωφόρια και καπέλα του.

Αριστερά πορτραίτο του Λ. Παπαστάθη φιλοτεχνημένο από τον Α. Φασιανό και δεξιά λήψη του χώρου της έκθεσης όπου παρουσιάζεται το πορτραίτο @Νεκταρία Μαραγιάννη

Η ματιά μένει προσηλωμένη στον χώρο όπου εκτίθενται κινηματογραφικά μηχανήματα όπως φωτογραφικές μηχανές, τρικέζα, τρίποδο, η αναπαράσταση των γραφείων των Παπαστάθη και Χατζόπουλου όπως ήταν στη Σινετίκ, η πολυθρόνα του Παπαστάθη και δίπλα τίτλοι βιβλίων του, με ξεχωριστή τη γωνία κατά την οποία παρουσιάζονται μαζί ένα ξύλινο τρίποδο (ευγενική παραχώρηση του Αντώνη Τολάκη) και λίγα εκατοστά πίσω από αυτό, «Ο σκηνοθέτης Λάκης Παπαστάθης» (2006, ελαιογραφία σε καμβά), φιλοτεχνημένος από τον Γεράσιμο Κοτσολάτο, επί το έργον – να κινηματογραφεί (βλ. παρακάτω φωτογραφία).

Λήψη της έκθεσης @Νεκταρία Μαραγιάννη

«Από νωρίς, στην Αθήνα συνδέθηκα με όλους τους σκηνοθέτες του λεγόμενου νέου ελληνικού κινηματογράφου: τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, τον Παντελή Βούλγαρη, τον Νίκο Παναγιωτόπουλο, την Τώνια Μαρκετάκη, την Φρίντα Λιάππα, τον Σταύρο Τορνέ, όλους αυτούς τους ανθρώπους. Όταν κάποιος από εμάς έκανε μια ταινία μικρού μήκους, τρέχαμε όλοι να κάνουμε τους κομπάρσους. Νιώθαμε ότι ήμασταν μια οικογένεια και πως το νέο ελληνικό σινεμά ήταν ένα κίνημα όχι μόνο κινηματογραφικό, αλλά ένα κίνημα που καθόριζε μια ηθική στάση απέναντι στην ελληνική πραγματικότητα», διαβάζω σε άλλο σημείο της έκθεσης, με τον αυτοπροσδιορισμό που ακολουθεί να είναι επίσης άξιος αναφοράς καθότι πραγματεύεται τα «υλικά» από τα οποία συντίθετο η ματιά του.

Λήψη της έκθεσης @Νεκταρία Μαραγιάννη

«Είμαι ένας σκηνοθέτης του νέου ελληνικού κινηματογράφου που αγαπάει το ευρωπαϊκό σινεμά και τη λογοτεχνία, που προσπαθεί να κάνει μια σύνθεση αυτών των πραγμάτων στη σύγχρονη ζωή. Αυτό είναι και τα βιβλία μου. Το πρώτο ήταν ”Η νυχτερίδα πέταξε”, το δεύτερο ήταν ”Η  Ήσυχη”, το τρίτο ήταν ένα χρονικό για το γύρισμα της Ευδοκίας και το τέταρτο, μια συλλογή διηγημάτων που έχουν κάπως δοκιμιακό χαρακτήρα, λέγεται ”Ο δάσκαλος αγαπούσε το βωβό σινεμά” και είναι κάπως φόρος τιμής στον Κώστα Φωτεινό, τον δάσκαλο κινηματογράφου, μαζί με τον οποίο έζησα σχεδόν τρία χρόνια στην οδό Καπλανών 10.

»Το βιβλίο ”Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα” είναι μια συλλογή διηγημάτων που αναφέρονται σε αυτοβιογραφικά γεγονότα και σε συναντήσεις με σπουδαίους φίλους μου: τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Διονύση Σαββόπουλο, τα παιδιά του ”Ελευθέρου Θεάτρου” και πάρα πολλούς άλλους».

Λήψη της έκθεσης με φωτογραφίες και βιβλία του Λ. Παπαστάθη @Νεκταρία Μαραγιάννη

Οι άνθρωποι είναι σημαντικοί, το ποιόν τους μας βοηθά να συμφιλιωθούμε με τον πανδαμάτωρα χρόνο και ότι συνεπάγεται η ύπαρξή μας. Εκτός του κινηματογράφου, τα βιβλία και κάθε είδους έντυπα έχουν τη δική τους λειτουργία σε αυτό, μία σχέση χώρου και χρόνου.

Με τα λόγια του Λάκη Παπαστάθη: «Ο συλλέκτης αναπτύσσει μία ιδιαίτερη σχέση με τον χρόνο. Κινείται στον χώρο, κολυμπάει στον χρόνο. Έχει τη δυνατότητα να βγει από το σπίτι του σήμερα και από ένα νοητό κιόσκι του 1903 να αγοράσει το περιοδικό Παναθήναια και να το διαβάσει σα να ζει τη μέρα που εκδόθηκε γιατί το περιοδικό, σε αντίθεση με τα βιβλία, σου δίνει τον παλμό της εποχής του. Αυτό το πήγαινε έλα στον χρόνο νομίζω πως καθορίζει ό,τι έκανα στον κινηματογράφο και οφείλεται κυρίως στη συλλεκτική μου εμπειρία».

 «Παρασκήνιο» και προβολές

Από την ταινία «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον». Πηγή φωτ.: Ταινιοθήκη της Ελλάδος

Από το αρχειακό υλικό που παρουσιάζεται στην έκθεση, δεν θα μπορούσαν να απουσιάσουν εκπομπές της σειράς «Παρασκήνιο». Οι επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να τις παρακολουθήσουν σε ατομικές οθόνες με ακουστικά, επιλέγοντας από ένα σύνολο 50 ντοκιμαντέρ, σε σύγχρονη ψηφιοποίηση, τα οποία παραχώρησε το αρχείο της ΕΡΤ. Όπως επίσης και έξι πρωτότυπα οπτικοακουστικά έργα για τη ζωή και το έργο του, με την υπογραφή του σκηνοθέτη Ηλία Γιαννακάκη.

Όσο για το τετραήμερο αφιέρωμα (24-27 Απριλίου) στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας, περιλαμβάνει τις προβολές της ταινίας μικρού μήκους «Γράμματα από την Αμερική», των τεσσάρων ταινιών μυθοπλασίας «Τον Καιρό των Ελλήνων», «Θεόφιλος», «Το μόνον της ζωής του ταξίδειον», «Ταξίδι στη Μυτιλήνη», καθώς και οχτώ εκπομπών ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, μεταξύ των οποίων «Η Μαγική Πόλη του Ν. Κούνδουρου», «Ο Δράκος του Ν. Κούνδουρου»,  «Ο Αλέξης Δαμιανός στην Πάρνηθα», «Βασίλης Μάρος, Σπαράγματα ελληνικής Ιστορίας», «Μανόλης Αναγνωστάκης», «Παναγιώτης Φειδάκης: το ανθισμένο χέρι».

Από την ταινία «Γράμματα από την Αμερική. Πηγή φωτ.: Ταινιοθήκη της Ελλάδος

Μία ακόμη προβολή άξια παρακολούθησης είναι η πανηγυρική (14 Μαΐου, 20:00)  της ταινίας του Λάκη Παπαστάθη «ΧΑΙΡΩ ΠΟΛΥ, ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ», σε μεγάλη οθόνη στο αίθριο της Πειραιώς 138, πενήντα χρόνια μετά την πρώτη μετάδοσή της στη δημόσια τηλεόραση το 1975. Η αποκατάσταση αυτής της ταινίας, (που είχε χαθεί ως αρχειακό υλικό), από τις αρχικές της κόπιες κατέστη εφικτή κατά τους τελευταίους μήνες και πραγματοποιείται στο Εργαστήριο ψηφιοποίησης και αποκατάστασης κινηματογραφικών ταινιών της Διεύθυνσης Αρχείου της ΕΡΤ Α.Ε.

Στις παράλληλες εκδηλώσεις του αφιερώματος περιλαμβάνονται, επίσης η συζήτηση «Μια παρέα θυμάται και συζητά σε ανοιχτή ακρόαση» (4 Ιουνίου 2025, 20:00, αίθριο του Μουσείου Μπενάκη / Πειραιώς 138), καθώς και ξεναγήσεις στην έκθεση, από το πρώτο σαββατοκύριακο του Μαΐου μέχρι το τέλος της έκθεσης, έως τις 20 Ιουλίου 2025.

Την επιμέλεια του αφιερώματος ανέλαβαν τρεις φίλοι και στενοί συνεργάτες του δημιουργού, οι σκηνοθέτες Ηλίας Γιαννακάκης,Κατερίνα Ευαγγελάκου και Γιώργος Σκεύας. 

Λήψη της έκθεσης: Εντός της βαλίτσας φωτογραφίες από την ταινία «Ταξίδι στη Μυτιλήνη» του Λ. Παπαστάθη και φωτογραφική μηχανή (ευγενική παραχώρηση του Κώστα Λαμπρόπουλου). @Νεκταρία Μαραγιάννη

Όσο για τον αφιερωματικό τόμο που επιμελήθηκε η Κατερίνα Ευαγγελάκου, στενή συνεργάτιδα του σκηνοθέτη, με τίτλο «ΛΑΚΗΣ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ. Γενικό πλάνο», αποτελεί μία πολυφωνική βιογραφία, που ξεκινά από τη στιγμή που ο νεαρός Μυτιληνιός φτάνει στην Αθήνα (1962) και αποφασίζει να παρατήσει τις σπουδές του, στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, για να κάνει κινηματογράφο και φτάνει μέχρι την τελευταία του σκηνοθεσία στην εκπομπή «Υστερόγραφο» της ΕΡΤ (2022). Το λεύκωμα συμπεριλαμβάνει ανέκδοτα και μη κείμενα του Λάκη Παπαστάθη, καθώς και κείμενα της  επιμελήτριας Κατερίνας Ευαγγελάκου και ανθρώπων απ’ όλα τα πεδία τεχνών και γραμμάτων.

Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου, Αθήνα I 210 3453111 Ι Ωράριο λειτουργίας: Πέμπτη, Κυριακή: 10:00-18:00,  Παρασκευή, Σάββατο: 10:00-22:00, Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη: Κλειστά Ι Τιμή εισιτηρίου έκθεσης: 9 & 7 ευρώ.