δύναμη

«Το άγχος είναι ο ίλιγγος της ελευθερίας»
Søren Kierkegaard

Ελισάβετ Πρεβεζιάνου – Τόσο η ελληνική λέξη «άγχος» η οποία προέρχεται από το αρχαίο ρήμα άγχω που σημαίνει σφίγγω το λαιμό (εξ ’ου και η αγχόνη), όπως επίσης και το angst κτλ., που προέρχεται από το λατινικό angere που σημαίνει βασανίζω, ταλαιπωρώ, μας δίνουν την ιδιαίτερη αίσθηση που προκαλείται στο άτομο που βιώνει το άγχος.

Δεν υπάρχει η δυνατότητα ενός ξεκάθαρου ορισμού του άγχους, εφόσον αποτελεί εμπειρία πολυσήμαντη και πολυδιάστατη, η οποία έχει κατά κόρον χρησιμοποιηθεί και παραποιηθεί αφενός μέσα στον καθημερινό λόγο, αφετέρου στην ψυχιατρική ορολογία στα πλαίσια του δυτικού τρόπου ζωής .

Ο Δανός φιλόσοφος του 19ου αι. Søren Kierkegaard, εισηγητής της φιλοσοφίας του υπαρξισμού, χρησιμοποιεί την μεταφορά της πτώσης των πρωτόπλαστων, όπως αυτή περιγράφεται στην Γένεση. Βλέπει δηλαδή το άγχος ως μια πανανθρώπινη εμπειρία και αποδίδει στο μύθο της πτώσης μια εξελικτική ιδιότητα, εφόσον ο άνθρωπος διαμέσου του άγχους περνά από την εποχή της αθωότητας, στην εποχή της αυτοσυνείδησης, που συνεπάγεται τη γνώση του καλού και του κακού και συνεπώς, την επιλογή.

Διαχωρίζει το άγχος από το φόβο, λέγοντας πως ο φόβος κατευθύνεται προς κάτι ορισμένο, σε σχέση με το αντικείμενο του άγχους, το τίποτα. Το άγχος βιώνεται ως η πραγμάτωση της ελευθερίας, ως η δυνατότητα της δυνατότητας.

Το διακριτικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου όντος, σε αντίθεση με τα φυτικά ή ζωικά πλάσματα, βρίσκεται στην έκταση της ανθρώπινης δυνατότητας και στην αυτεπίγνωση της δυνατότητάς μας.

Κάθε φορά δηλαδή που το άτομο οραματίζεται μια νέα δυνατότητα το άγχος είναι παρόν στην ίδια εμπειρία.

Έτσι, το άγχος συνοδεύει πάντα την επίγνωση της ελευθερίας και όλων των δυνατοτήτων και επιλογών που απορρέουν μέσα από αυτή. Η κάθε επιλογή αφενός εμπεριέχει τον αποκλεισμό μιας άλλης, αφετέρου εμπεριέχει την ευθύνη, μέσα σε ένα πλαίσιο αβεβαιότητας όμως, καθώς δεν παρέχει καμία εγγύηση ως προς την έκβασή της .

Συνεπώς το άγχος, αποτελώντας μια κατάσταση εγγενή της ελευθερίας και των απεριόριστων δυνατοτήτων, σχετίζεται πάντα με το μέλλον και ποτέ με το παρελθόν και, αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.

Ωστόσο, το γεγονός ότι ή ύπαρξή μας αντιμετωπίζει αμετακίνητα όρια όπως είναι ο θάνατος και η τύχη, οι επιλογές μας είναι γεμάτες αγωνία. Μπορούμε να νιώσουμε άγχος μόνο για το μέλλον, ενώ για το παρελθόν μπορούμε να νιώσουμε μετανιωμένοι.

Υπ ’αυτήν την έννοια λοιπόν το άγχος, το υπαρξιακό άγχος, δεν είναι άλογο, ούτε ένδειξη παθολογίας, αλλά αποτελεί δάσκαλο και οδηγό που μας παρέχει τη δυνατότητα να οδηγηθούμε στην υπαρξιακή εξέλιξη, σε μια πιο αυθεντική ζωή.

Αντίθετα, το νευρωτικό άγχος, αποτελεί μια περιοριστική μορφή άγχους, μη δημιουργική, εκπορευόμενη από την αποτυχία του ατόμου να κινηθεί προς τα εμπρός, στην πραγμάτωση δηλαδή των δυνατοτήτων του.

Έτσι, το άγχος αποτελεί ένα είδος μετάβασης από μια κατάσταση άγνοιας και αθωότητας, σε μία κατάσταση αυτονόμησης κατά την οποία τολμάμε να προχωρήσουμε παρά το άγχος που υπάρχει. Από την άλλη, το να αποδεχθούμε και να μάθουμε τί σημαίνει να βρίσκεσαι στο άγχος «αποτελεί μια περιπέτεια που ο κάθε άνθρωπος πρέπει να περάσει.” Όποιος έχει μάθει να βιώνει το άγχος με το σωστό τρόπο έχει μάθει το απόλυτο”.

Κι ενώ ο Kierkegaard συνδέει την έννοια του άγχους με την έννοια της ελευθερίας, των επιλογών και της ευθύνης, ο Heidegger, ο φιλόσοφος του σπουδαιότερου έργου του 20ου αι. ‘Είναι και Χρόνος’ βλέπει το άγχος από την οπτική των περιορισμών της ανθρώπινης ύπαρξης που μας επιβάλλει το ρίξιμό μας στον κόσμο.

Έτσι, ενώ η ελευθερία είναι μια πηγή άγχους που μας αναγκάζει να αναλογιστούμε τις επιλογές μας, το ίδιο συμβαίνει και με το γεγονός ότι αυτές οι επιλογές μας κάποτε θα πάψουν, αφού αναγκαστικά είμαστε όντα προς θάνατον.

Ο ανθρώπινος βίος ‘ορίζεται μέσα από την καθημερινότητα που χαρακτηρίζεται από ‘το αιώνια εφήμερο και το σημαντικά ασήμαντο’.

Στην καθημερινή μας ζωή, αν και ξεπερνάμε τη σκέψη της προσωρινότητας της ύπαρξής μας και καθησυχάζουμε τους εαυτούς μας, με την πτώση μας στον κόσμο των άλλων (μέσα δηλαδή από ανούσιες συζητήσεις, περιέργεια και ασάφειες όπως χαρακτηριστικά αναφέρει), η εμπειρία του άγχους έχει τη δυνατότητα να μας αφυπνίσει και να μας επαναφέρει σε ένα πιο αυθεντικό τρόπο ζωής.

Και βέβαια η ελευθερία δεν γεννά μόνο άγχος αλλά και ενοχή, υπαρξιακή ενοχή, όχι με την καθιερωμένη έννοια, αλλά με την έννοια της μη πραγμάτωσης του δυναμικού του, κάτι το οποίο μπορεί να οδηγήσει το άτομο στη θλίψη.

Και ο Heidegger διαχωρίζει το άγχος από τον φόβο, και ορίζει τον φόβο ως μια μη αυθεντική, κρυμμένη έκφραση του άγχους, που το μετατρέπει σε κάτι συγκεκριμένο και αμύνεται αυτού.

‘Όποιος αποδεχτεί το άγχος, θα είναι ατρόμητος, γιατί δεν θα χρειάζεται πια τον φόβο για να τον αποσπά .To βίωμα του άγχους, έχει τη δύναμη να μας ξυπνήσει από τις αυταπάτες, να μας βγάλει από τη λήθη μιας χαμένης ζωής, κατά την οποία αναζητούμε νόημα και ικανοποίηση στα ανούσια, και με κουράγιο και πάθος να κατακτήσουμε αυτά που πραγματικά έχουν σημασία.

«Το άγχος είναι ένα προνόμιο γιατί αυτό μας δίνει την επιλογή και μας ξυπνά από τις αυταπάτες της καθημερινότητας» .

Η θαρραλέα αντιμετώπιση του υπαρξιακού άγχους και της ενοχής κάνει τον άνθρωπο να βιώνει την ύπαρξή του με έναν πιο αυθεντικό τρόπο. Έτσι αναλαμβάνει την ευθύνη των επιλογών του, αποδέχεται τα όριά του, επιδιώκει την εκπλήρωση του δυναμικού του και ζει την κάθε μέρα γνωρίζοντας πως οδεύει προς ένα αναπόφευκτο τέλος .

Και ο Paul Τillich, γερμανός θεολόγος και φιλόσοφος, έχει επίσης διατυπώσει σαφή θέση για την οντολογία του άγχους καθώς, αντιλαμβάνεται το άγχος όχι σαν μια αφηρημένη γνώση, αλλά σαν την πραγματική συνειδητοποίηση των δεδομένων της ύπαρξής μας, σαν την εμπειρία της θνητότητας μας.

Ο φόβος, αποτελεί ένα είδος καθησυχασμού του άγχους αφού του δίνει εικόνες και αντικείμενα για να εστιαστεί, π .χ ο φόβος του θανάτου έρχεται με την μορφή μιας συγκεκριμένης εικόνας, αρρώστιας ή ατυχήματος, ή εστιάζεται ως προς ένα αγαπημένο πρόσωπο, ενώ αντίθετα το άγχος παραμένει άπιαστο και άγνωστο αφού δεν έχει εικόνες για να το μετριάσουν .

Tο να μετατρέψουμε το άγχος σε φόβο είναι ένας τρόπος για να απαλλαγούμε από αυτό, αν και αυτή η προσπάθεια θα προβεί άκαρπη, αφού τελικά το άγχος θα εμφανιστεί με άλλες μορφές και η αποφυγή του είναι αδύνατη.

Ο μόνος τρόπος που το Είναι έχει για να αντιμετωπίσει το άγχος είναι η γενναία αποδοχή του με κουράγιο ώστε, σε αντίθεση με την απελπισία, να το μετατρέψει σε κομμάτι της ύπαρξης και, μέσα από αυτό να μάθει να ζει αυθεντικά και με πάθος.

Aυτός που αρνείται το άγχος, χρησιμοποιώντας διάφορους αμυντικούς μηχανισμούς, όπως ο φόβος, η απάθεια, η αποξένωση από τις πραγματικές του δυνατότητες, τελικά αποξενώνεται από τα πιο δημιουργικά και ζωτικά κομμάτια του.

H αποφυγή του άγχους μπορεί να οδηγήσει στην νεύρωση και, με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος κλείνεται και μικραίνει, συρρικνώνεται, φοβούμενος αυτά που δεν πρέπει να φοβάται και νιώθοντας ασφαλής με αυτά που δεν είναι ασφαλή.

Ασφαλώς, στον άνθρωπο συνυπάρχουν και οι δύο πλευρές της αυθεντικής και μη αυθεντικής αντιμετώπισης του άγχους και η ζωή συχνά εναλλάσσεται από στιγμές στις οποίες αντιμετωπίζουμε το άγχος με κουράγιο και άλλες κατά τις οποίες το αποφεύγουμε.

Συνοψίζοντας θα έλεγα πως το άγχος αποτελεί βασικό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, και είναι αυτό που μας φέρνει σε επαφή με τα δεδομένα της : την ελευθερία, τις επιλογές, την ευθύνη, την θνητότητα μας και το παράδοξο της ζωής, που μας φέρνει αντιμέτωπους με τα όρια και τις άπειρες δυνατότητες μας.

Η παρουσία του άγχους υποδεικνύει ζωτικότητα, σαν τον πυρετό που πιστοποιεί ότι γίνεται μάχη μέσα στην προσωπικότητα και στο βαθμό που αυτή συνεχίζεται είναι δυνατή μια εποικοδομητική λύση.

Όταν δεν υπάρχει πια άγχος η μάχη έχει τελειώσει και τότε μπορεί να ενσκήψει κατάθλιψη.

«Το να ζει κανείς δεν είναι ποτέ ασφαλές, αλλά αυτή η ανταπόκρισή μας στις προκλήσεις και τα παράδοξα της ζωής είναι που παρέχουν στην ανθρώπινη ύπαρξη τον ενθουσιασμό και τη ζωντάνια της».

* Η Ελισάβετ Πρεβεζιάνου γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος κοινωνιολογίας του Παντείου πανεπιστήμιου και Diploma in counseling psychology (Edexcel International, U.K). Μετεκπαιδεύτηκε ως σύμβουλος Ομάδων και Οργανισμών στον Ελληνικό Οργανισμό Παιδείας και Ψυχοθεραπείας στην Ομαδική Ανάλυση και ως ψυχοθεραπεύτρια στην Ελληνική Εταιρεία Υπαρξιακής Ψυχολογίας «γίγνεσθαι». Έχει εκδώσει τις νουβέλες «Στον καθρέφτη του ονείρου» (2009) και «ego» (2010) και οι δύο εκδ. Σοκόλη- Κουλεδάκη και τις ποιητικές συλλογές «Ο χρόνος διαλέγει τη στιγμή» (2007) εκδ. Φιλόγραφος και «memoria immortalis» (2013) εκδ. Κοντύλι.

Fractal