“Η Επίδραση της Μουσικής στην Ποιότητα Ζωής” από την Τρικαλινή Λέσχη Προβληματισμού

H ΤΛΠ υλοποιώντας τον σχεδιασμό των δράσεων της Δ’ Περιόδου (10/23 – 6/24) διοργανώνει εκδήλωση με τίτλο

“Η Επίδραση της Μουσικής στην Ποιότητα Ζωής”

Κυριακή 3 Δεκεμβρίου 11.00

Μουσείο Τσιτσάνη

Εισηγητές στην εκδήλωση είναι ο π. εξάρχων της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών – ΚΟΑ κ. Δημήτρης Σέμσης, επί σειρά ετών πρωταγωνιστής σε μουσικά σύνολα του εσωτερικού και εξωτερικού, καλλιτεχνικός – μουσικός διευθυντής της camerata junior του Συλλόγου Φίλων Μουσικής Αθηνών, και ο διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βιέννης κ. Αγαθοκλής Αζέλης, ο οποίος διετέλεσε Υποδιευθυντής στο Μουσικό Σχολείο Τρικάλων και σήμερα υπηρετεί ως Σύμβουλος Εκπαίδευσης Φιλολόγων Τρικάλων.

Και οι δύο βοήθησαν εμπράκτως στην εδραίωση της προσπάθειας του ΣΦΜΤ για την σύσταση και λειτουργία της Συμφωνικής ορχήστρας Νέων Τρικάλων.

Ιδιαίτερη τιμή και χαρά θα αποτελέσει και η συμμετοχή του κ. Αθανάσιου Δρίτσα ο οποίος θα παραστεί στην εκδήλωση μέσω της πλατφόρμας zoom. Ο κ. Δρίτσας είναι  Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής-Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συνθέτης και Συγγραφέας.

Οι εισηγητές με τις σύντομες εισηγήσεις των και τον συνακόλουθο διάλογο με το κοινό αποβλέπουν στην ανάπτυξη προβληματισμού για το πώς η Μουσική Παιδεία διαμορφώνει ευτυχισμένα παιδιά και στην συνέχεια στέρεες και ευτυχισμένες οικογένειες, καθώς και μια ποιότητα ζωής η οποία μέσα από την υπέρβαση των δυσκολιών της καθημερινότητας οδηγεί σε δημιουργικές διαδρομές για την επίτευξη υψηλών στόχων σε προσωπικό, οικογενειακό και ευρύτερα κοινωνικό επίπεδο.

ΠΗΓΗ 

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΡΙΤΣΑΣ «Η αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου /Κύκλος τεσσάρων εκπομπών στο ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Ο τελευταίος δίσκος του συνθέτη & ιατρού Θανάση Δρίτσα και η σχέση Μουσικής & Υγείας στον «Κριτικό Λόγο»  12,13,19,20.10.23, 18:00

Το τελευταίο CD του συνθέτη και ιατρού καρδιολόγου Θανάση Δρίτσα με γενικό τίτλο «Η αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου» θα παρουσιάσει ο κριτικός μουσικής Θάνος Μαντζάνας σε ένα κύκλο τεσσάρων εκπομπών (Πέμπτη 12, Παρασκευή 13, Πέμπτη 19 & Παρασκευή 20 -10-23). Το cd, το οποίο κυκλοφόρησε το 2021, περιλαμβάνει έργα για πιάνο και δύο έγχορδα μαζί με αποσπάσματα από παλαιότερες εργασίες του. Ο δίσκος αυτός καθώς και το βιβλίο του Θανάση Δρίτσα «Πανδημιολόγιον Homo Novus Epidemicus» (εκδόσεις Παπαζήση, 2021) καθώς και η Παγκόσμια Ημέρα Πόνου που έχει καθιερωθεί κάθε χρόνο την τρίτη Δευτέρα του Οκτωβρίου ( εφέτος Δευτέρα 16 Οκτωβρίου) είναι επίσης οι αφορμές για μια πολύ ενδιαφέρουσα εφ’ όλης της ύλης συζήτηση μαζί του.

Παράλληλα με τις σπουδές του στην ιατρική σπούδασε σύνθεση με τους Κώστα Κυδωνιάτη και Γιάννη Ιωαννίδη. Εχει κυκλοφορήσει αρκετά CD, κυρίως με έργα για σόλο πιάνο και μουσική δωματίου αλλά και κάποια με κύκλους τραγουδιών. Είναι πρωτοπόρος, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, στη χρήση της μουσικής ως θεραπευτικού μέσου (music medicine). Για την δραστηριότητα του αυτή έχει τιμηθεί με ευρωπαϊκό βραβείο το 2013 αλλά και από την Ακαδημία Αθηνών το 2019.

Ο Θανάσης Δρίτσας σπούδασε ιατρική στο ΕΚΠΑ και ειδικεύθηκε στην καρδιολογία σε πανεπιστημιακά νοσοκομεία της Αγγλίας. Είναι μέλος ελληνικών και ευρωπαϊκών ενώσεων καρδιολόγων και έχει δημοσιεύσει πολλές επιστημονικές εργασίες επί της ειδικότητας του.

Σε αυτές τις τέσσερις εκπομπές ο Θανάσης Δρίτσας διαβάζει αποσπάσματα από το βιβλίο του «Πανδημιολόγιον Homo Novus Epidemicus» και συνομιλεί με τον Θάνο Μαντζάνα για την φύση και τις πηγές έμπνευσης της μουσικής του αλλά και για την πανδημία, την κλιματολογική και την περιβαλλοντική κρίση, την αρχαία ελληνική τραγωδία, τις ανθρωπιστικές αξίες που διατύπωσε πρώτος ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός και την επείγουσα ανάγκη επιστροφής σε αυτές σε μιαν εποχή κυριαρχίας της εικόνας, της επιφάνειας και της ύλης σε βάρος της ουσίας και του πνεύματος. Μιλά για την σχέση της μουσικής με το σώμα, την ψυχή, τον πόνο, την υγεία και τελικά την ίδια την ζωή.

Ενας κύκλος τεσσάρων εκπομπών που θα δώσει την ευκαιρία στους ακροατές και τις ακροάτριες του Τρίτου Προγράμματος να γνωρίσουν καλύτερα μια σημαίνουσα συνθετική, πνευματική και επιστημονική προσωπικότητα αλλά και να κατανοήσουν γιατί η σημασία και η αξία της μουσικής υπερβαίνουν κατά πολύ την απλή αισθητική τέρψη.

Πέμπτη 12, Παρασκευή 13, Πέμπτη 19 & Παρασκευή 20 Οκτωβρίου 2023, στις 18:00

Τρίτο Πρόγραμμα 90,9 * 95,6

Οι αρουραίοι βρίσκονται εδώ και οι ίδιοι λόγοι που έφεραν πίσω τους αρουραίους προκαλούν και στους ανθρώπους συμπεριφορά τρωκτικών.

Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας

Έργο του Βanksy © Spencer Platt

Είναι διαπιστωμένο ότι όσο αυξάνεται η κοινωνικο-οικονομική ψαλίδα τόσο περισσότερο αυξάνονται τα ποινικά αδικήματα, πολύ περισσότεροι άνθρωποι κλείνονται στη φυλακή και πολύ λιγότερες δαπάνες γίνονται για μόρφωση και παιδεία. Ακόμη έχει αποδειχθεί ότι όσο αυξάνεται ο βαθμός της οικονομικής ανισότητας και ανοίγει η ψαλίδα μεταξύ πλούσιων και φτωχών τόσο αυξάνεται ο βαθμός ανασφάλειας των πολιτών και η δυσπιστία προς τον συνάνθρωπο με αποτέλεσμα να κλονίζεται το αίσθημα αλληλεγγύης και η κοινωνική συμπαράσταση. Αυτό το αίσθημα αλληλεγγύης και εμπιστοσύνης προς τον συμπολίτη έχει αποδειχθεί εξαιρετικά σημαντικό για την επιβίωση στο πλαίσιο μαζικών καταστροφών και θεομηνιών. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρει ο αμερικανός κοινωνιολόγος Eric Klinenberg στο βιβλίο του σχετικά με τις κοινωνικές συμπεριφορές κατά τη διάρκεια του φονικού καύσωνα που χτύπησε το Σικάγο των ΗΠΑ το 1995. Κατά τη διάρκεια του καύσωνα σε περιοχές όπου ζούσαν φτωχοί Αφροαμερικάνοι η θνητότητα υπήρξε πολύ υψηλή, λόγω του φόβου των κατοίκων να ανοίξουν τις πόρτες των σπιτιών τους και να μετακινηθούν προς κοινοτικά κέντρα όπου υπήρχε κλιματισμός. Τη φοβία των ανθρώπων αυτών να κάνουν ένα αποφασιστικό βήμα προς τη σωτηρία τους είχε προκαλέσει η αυξημένη εγκληματικότητα και η κοινωνική δυσπιστία που τυπικά χαρακτηρίζουν ζώνες του πλανήτη με μεγάλη κοινωνική-οικονομική ανισότητα. Ακόμη, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον συνάνθρωπο είχε σαν αποτέλεσμα να μην ενδιαφερθούν οι πολίτες να ελέγξουν γειτονικές κατοικίες ηλικιωμένων ή ασθενικών ατόμων τα οποία τελικά κατέληξαν από τον καύσωνα χωρίς καμμία βοήθεια. Ανάλογες μάλιστα καταστροφικές επιπτώσεις έχει και η πρόσφατη πανδημία Covid 19 εφόσον είναι πλέον διαπιστωμένο ότι η καραντίνα, τα μέτρα κοινωνικής απόστασης και ο φόβος της μετάδοσης αυξάνουν εκρηκτικά θνητότητα-νοσηρότητα σε τοποθεσίες και γεωγραφικές ζώνες της υφηλίου στις οποίες κατοικούν φτωχοί, άποροι και αναξιοπαθούντες συχνά χωρίς καμμία πρόσβαση σε πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.

Αν κανείς δεν παραμένει εντελώς αδιάφορος και μπορεί ακόμη να παρατηρεί λεπτομέρειες της καθημερινότητας, θα διαπιστώσει ότι σε αρκετές γειτονιές της Αθήνας έχει τα τελευταία χρόνια αυξηθεί ο αριθμός ανθρώπων οι οποίοι αναζητούν συστηματικά την τροφή τους σε κάδους απορριμάτων. Παράλληλα αποτελεί στις μέρες μας κοινό μυστικό ότι έχουν αρχίσει να αυξάνονται ραγδαία οι πληθυσμοί των ποντικών σε όλες τις πόλεις του πλανήτη και υπάρχουν αδιάψευστες μαρτυρίες ότι άνθρωποι και τρωκτικά ψάχνουν ταυτόχρονα για σκουπιδοτροφή στον ίδιο κάδο απορριμάτων. Είναι ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς ομοιότητες ανάμεσα στα αίτια που οδηγούν σε παράλληλη αύξηση αρουραίων και «ανθρώπινων τρωκτικών».

Σημαντικοί λόγοι της εξάπλωσης των αρουραίων σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης θεωρούνται η αύξηση κατανάλωσης της τροφής ταχυφαγείων τύπου σκουπιδοφαγητού (junk-food/fast food). Οι σκουπιδότοποι των ταχυφαγείων αποτελούν μεγάλες εστίες συγκέντρωσης των τρωκτικών. Η εκρηκτική επέκταση του αστικού χώρου αποτελεί επίσης σημαντικό ερέθισμα πολλαπλασιασμού των ποντικών. Οι εστίες που συγκεντρώνουν τα τρωκτικά μέσα στις πόλεις είναι χώροι γύρω από κάδους απορριμάτων, τα υπόγεια των πολυκατοικιών και των καταστημάτων, οι αποθήκες τροφίμων που δεν καθαρίζονται τακτικά, τα ισόγεια δημόσιων κτιρίων, λεβητοστάσια, εγκαταλελειμένοι χώροι και ερειπωμένα σπίτια. Τα ποντίκια υπήρχαν πάντα στις πόλεις αλλά όσο επεκτείνονται τα αστικά κέντρα τόσο αυξάνεται και ο πληθυσμός των τρωκτικών. Μάλιστα τα ποντίκια των υπονόμων, με την επιστημονική ονομασία Rattus Norvegicus, αποκτούν μεγάλο μέγεθος, αναπαράγονται ταχύτατα και είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά καθώς έχουν προσαρμοστεί τέλεια στα υγρά υπόγεια των πόλεων.

Το άνοιγμα της ψαλίδας και η αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων στις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες οδηγεί τις φτωχότερες τάξεις σε αύξηση της κατανάλωσης φθηνού-ανθυγιεινού φαγητού με αποτέλεσμα έκρηξη παχυσαρκίας και όλα τα αρνητικά επακόλουθα στην υγεία. Όπως το λιπαρό κίτρινο τυρί των περισσευμάτων χάμπουργκερ αποτελεί εκλεκτό έδεσμα των τρωκτικών παρομοίως και οι άνθρωποι κάτω από την επίδραση του άγχους και της κατάθλιψης αναζητούν τη γρήγορη λυτρωτική απόδραση, την οποία συνηθέστερα ανακαλύπτουν σε ταχυφαγεία τα προιόντα των οποίων είναι πλούσια σε λιπαρά, αλάτι και ζάχαρη. Και βέβαια η έκρηκτική αύξηση της φτώχειας και της ανεργίας οδηγεί σε σημαντική αύξηση του άγχους και της κατάθλιψης όπως και σε μείωση της αυτοεκτίμησης με επακόλουθα την άνοδο της εγκληματικότητας, της επιθετικότητας και της βίας.

Σύμφωνα με τις μελέτες του βρετανού κοινωνικού επιδημιολόγου Richard Wilkinson το μεγάλο άνοιγμα της κοινωνικής ψαλίδας σχετίζεται με χειρότερη (σωματική και ψυχική) υγεία αλλά και με τον αριθμό των ατόμων τα οποία φυλακίζονται στα πλαίσια ποινικών αδικημάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν σήμερα οι ΗΠΑ. Ο πληθυσμός των ΗΠΑ δεν υπερβαίνει το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Όμως σήμερα 1 στους 4 φυλακισμένους του πλανήτη κρατείται στις ΗΠΑ οι οποίες αποτελούν τον παγκόσμιο ηγέτη στην παραγωγή κρατουμένων σε φυλακές. Υπολογίζεται ότι περίπου 2.3 εκατομμύρια (υποτίθεται ποινικά καταδικασμένοι) άνθρωποι βρίσκονται σε φυλακές των ΗΠΑ που κατέχουν ως χώρα αυτή την θλιβερή πρωτιά. Με βάση αξιόπιστες στατιστικές υπολογίζεται ότι σήμερα κατά μέσον όρο 1 στους 100 αμερικανούς ενήλικες πολίτες βρίσκεται στη φυλακή. Η Κίνα, με πληθυσμό τετραπλάσιο των ΗΠΑ, έρχεται δεύτερη αμέσως μετά τις ΗΠΑ με περίπου 1.6 εκατομμύρια φυλακισμένους, ωστόσο ο αριθμός αυτός δεν περιλαμβάνει τους εκατοντάδες χιλιάδες πολιτικά αντιφρονούντες «σωφρονιζόμενους» πολίτες. Εξαιρετικά ψηλά επίσης στην παγκόσμια λίστα του αριθμού φυλακισμένων πολιτών σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας βρίσκεται βέβαια και η Ρωσία. Η όξυνση των κοινωνικών-οικονομικών ανισοτήτων ίσως αποτελεί τον κοινό παρανομαστή που συσχετίζεται με κακή υγεία, βία, και εγκληματικότητα στις σύγχρονες κοινωνίες. Μια ενδιαφέρουσα πρώτη (δική μου) σκέψη είναι ότι η επιδείνωση της κοινωνικής ανισότητας ενδεχόμενα πολλαπλασιάζει παράλληλα (με αδιευκρίνιστο ακόμη μηχανισμό) τους πληθυσμούς των τρωκτικών με τους πληθυσμούς των φτωχών, ασθενών, αδύναμων και αναξιοπαθούντων ανθρώπων. Άνθρωποι και ποντίκια σε παράλληλες σκοτεινές, υγρές και υπόγειες διαδρομές.

ΠΗΓΗ 

DR. THANASSIS DRITSAS COMBINES LOGIC & MAGIC WITH A SURGICAL MASTERY.

ΠΗΓΗ 

Since I was a little girl, when something/someone spoke to my heart and my soul, I felt a great emotional tension, an inner passionate force. Until I found what to do with this feeling and how to express-decode it, I could not calm down.

The same happened when I recently saw on a TV show Dr. Thanassis Dritsas*, who with surgical mastery bridges the knowledge of Science with the emotion and creativity of Art. My questions do not focus on the outstanding skills of Dr. Dritsas as a cardiologist, composer & writer – but on the one and only quality that contributes to all the others, the one of the human being.

6 Questions

1. E.Alexaki: One of my favorite phrases-conditions is that contradictions create harmony as long as we manage them in a balanced way. Do you feel that the combination of science and art creates a kind of harmony in your life?

Dr. Dritsas: I am not sure that the combination of these two attributes can, in general and in all cases, lead to harmony in the sense that you are putting it. In my case, I believe that this combination has indeed brought harmony into my life. To explain myself, it is like when you have a solution and the chemical reaction of its components produces a new homogeneous solution. Because if they don’t mix into something homogeneous, the two components remain visually distinguishable in a (heterogeneous) mixture and no new identity emerges from their combination. For me, art as creation and expression of emotion has always been an antidote to the constant encounter with death and decay that – unavoidably – forms part of the everyday life of a clinical doctor. When I was young, I was concerned about my “double identity” and struggled to decide if, after all, I was an artistic nature or a scientist, a doctor. At some point, I posed this agonizing identity question to an ascetic monk in the Monastic Community of Mount Athos, who gave me an answer that consoled me and encouraged me to continue with both of my practices, without obsessing about choosing one or the other. He shared with me a piece of wisdom that moved me deeply: “Son, in order to experience harmony in life, one should have a function to offer to society and fellow humans, as well as a handicraft to heal his/her own soul.”

2. E. Alexaki: How would you describe the feeling that worked/still works for you, as a driving force for dedicate your life to the human being?

Dr. Dritsas: The emotion that drives me to help others is that of “compassion”, along with the notion of feeling for someone. So, when I have to deal with a person who is suffering, I put myself in his/her shoes and that’s how I can comprehend how much he/she needs my help at that very moment. I try to answer the question “If I were him/her, what would I want others to do for me.” That gives me the motivation, the patience and the will to provide medical services or any other type of support and help.

3. E. Alexaki: What characteristics/feelings do you remember from your childhood, which are still common elements and important “points” of your being. Do you believe that your genetic material was a determining factor in who you are today and that somehow this would manifest itself sooner or later regardless of the environment in which you grew up?

Dr. Dritsas: The insatiable curiosity, the never-ending desire for play and exploration, the anxiety about the loss of pure innocence, the humorous view on all aspects of life, the passion for aesthetic beauty that can be traced in a mathematical equation, in cobalt blue, in a jazz-like piano chord, in a glass of fine red wine. The maintenance of childishness in a good sense is an asset for artistic creation, but clearly a drawback when it comes to parenthood and the practicalities of life and family. It is necessary to distinguish things in life, so that one can be aware of the long-term impact that his/her thoughts and mainly his/her actions can have on him/herself, his/her family and fellow humans. This is something that is extremely hard to learn and requires lots of work with our self.

I recognize the importance of the genetic material in terms of the identity of your parents and their human quality and education. However, our DNA is not a static, but instead a very dynamic notion. The DNA is a chance for our genes to manifest themselves; still, they might never do so if the appropriate environment is not there. The most significant thing that can help a child express some skills that (might) be deriving from his/her genetic material is to experience love and acceptance with no constraints. I grew up in an environment full of love (and, often, genuine admiration), which boosted my self-esteem as I knew that the others would embrace whatever I did. If I had grown up in a family that didn’t accept me, I might have turned out to be a much worse person and definitely different. Neither money, nor economic prosperity, nor the education of the parents are as fundamental for a child as the unconditional love and acceptance by his close surroundings. History has demonstrated, though, another very interesting thing: some children that have been somehow “traumatized” during their childhood, as teenagers and adults develop a tendency towards artistic creation; in this case, art seems to serve as a form of personal psychotherapy.

4. E. Alexaki: I believe life is art. What “tools” do you think man needs to experience and respect in his life so as to live it as a form of art.

Dr. Dritsas: As I have already said, in order for someone to respect his/her own life, he/she should have initially experienced respect in his/her family environment. From that point on, what really helps is a humanitarian culture (notice that I am differentiating culture from education) and the perception that our life is not a race towards success, but a journey in happiness with periods of pain and sorrow. Education focuses today on competition and economic success, on the altar of which the art of life is being sacrificed. The predominance of economic values has imposed – mostly in the Western world – a burnout model on people, who are experiencing a life of living death by working on a 24/7 basis not to their benefit, but to the benefit of the heads of the occupational hierarchy. Nowadays, the majority of people is working more hours for less and less money in a world where this is happening, as the song goes: “I am afraid of everything that will happen to me without me”. For me, the art of life is a life away from impersonal cities, close to nature, with free time, frugality and focus on the simple and essential. I don’t know how this could come true in a society that is transforming you (with your consent) to its slave legitimately. Freedom takes virtue and daring, according to the poet.

5. E. Alexaki: You are a tangible example of a person who is constantly evolving and who “serves” to the fullest one of the etymologies of the word man (The one who looks up, who evolves). Do you ever feel an internal battle between freedom and the values ​​that contribute to your development, such as for example: perseverance, discipline, consistency, patience, commitment,  dedication?

Dr. Dritsas: When I was young, I thought that talent and charisma could by themselves be the key to achieve goals. This is a huge lie, as a charisma is a spark that requires incessant work and goal-orientation in order to produce fire. The thing is to get over the idea that discipline, patience, persistence and commitment are taking part of your freedom away. It is as hard as it is for a heavy person who leads a sedentary life – a couch potato – to start exercising. At first, this task feels like hell, and, all this person wants to do is go back to his couch. But, then, when his life starts changing and his body reflects the benefits of physical exercise, he doesn’t want in any way to return to his couch. Through commitment, systematic work and responsibility undertaking, you feel freer after all. For the sun to turn it takes a lot of work, to quote Odysseus Elytis from The Axion Esti.

6. E. Alexaki: What raises your serotonin in your everyday life and in you life in general.

Dr. Dritsas: A good sense of humour that can convey several messages, as well as release tension in the workplace; to sing a song, accompanying myself on the piano; a rare dish without meat, such as artichokes a la Polita (possibly because it is prepared for me with love by the woman I love); a glass of fine cold beer; open-air cinema; always a book; a get-together with a childhood friend; a walk with our dog, Sandy. Obviously, expressing my sincere feelings and thoughts in a gathering is something that raises my serotonin levels. I would say that, when I am true to myself, my serotonin goes up and, so, I feel happy and complete. Evidently, immersed again in art, I recover from the labour of creating it, as C.P. Cavafy has put it. Art and culture always boost my serotonin levels to the sky.

(*)Athanasios Dritsas was born in Athens. He finished high school at Varvakeio Model School. He studied medicine at the Medical School of the University of Athens and specialized in cardiology at Guy’s & Hammersmith Hospital, RPMS, London, UK. Alongside his medical studies, he studied advanced theory and composition with Kostas Kydoniatis and Yiannis Ioannidis. He founded and served as president of the Quality of Life & Psychosocial Cardiology Working Group of the Hellenic Cardiology Society. He is an active member of the European Association of Preventive Cardiology (EAPC) of the European Society of Cardiology (ESC) and a distinguished member of the European Society of Cardiology (FESC). He has been recognized internationally as a pioneer for his clinical and research activity in the use of music as a therapeutic tool (music medicine) and is a distinguished member of the International Association of Music and Medicine (IAMM). He has been internationally recognized as a «bridge» personality between medicine and art and has been honored with the international Fontane Di Roma prize (2013). Producer of the historical radio live show «Magic Flute» of the Third Program of Hellenic Radio (1999-2001). His music was used by the internationally renowned choreographic group Gelabert-Azzopardi Companya de Danca at the Edinburgh International Art Festival 2004, Arthur’s Feet in a ground-breaking performance featuring disabled dancers. His compositions have been released on CDs: «String Images» (Musica Viva 2002), «Watercolors» (Protasis Music 2004), Two Musical Fairy Tales (Lyra 2005), «Morpheus» Therapeutic CD that uses fetal womb sounds to induce sleep in collaboration with the American anesthesiologist Fred Schwartz (Info Health 2004), «Healing sounds from around the world» (published by newspaper Eleftherotypia /E-Iatrika 2004), a collection of songs based on Greek poetry entitled «At the edge of fairy tales-songs and fragile sounds» for voice and piano (CD Protasis Music 2008), Images-Kyklos Hellenikos (CD Protasis Music 2015), «A portrait in three colors» (Digital CD-Protasis Music 2019) and recently «The search for the perfect blue» (CD Protasis Music 2021). He is also the author of the books: «Code Blue: stories on the edge of life and death (published by Bartzoulianos 2008), «The Dream of Athinoula» fairytale stories for young and old children (published by Bartzoulianos 2009), «The Disease of Health» (published by Papazisi 2010), «Two Poetic Monologues» (published by Bartzoulianos 2017).

Dr. Dritsas Music Composition

 “Homo Novus Epidemicus” paintings

Thanassis Dritsas YouTube Channel 

https://www.youtube.com/@thanosdritsas

Από μικρή όταν κάτι/κάποιος μιλούσε στη καρδιά και στη ψυχή μου ένιωθα μια πολύ μεγάλη συναισθηματική ένταση, μια εσωτερική παθιασμένη δύναμη που μέχρι να βρω τί θα την κάνω, πώς θα την εκφράσω-αποκωδικοποιήσω δεν μπορούσα να ηρεμήσω.

Αυτό συνέβη όταν είδα πρόσφατα σε μια τηλεοπτική εκπομπή τον κο Θανάση Δρίτσα*, ο οποίος με χειρουργική μαεστρία αναμειγνύει την γνώση της επιστήμης με το συναίσθημα και τη δημιουργικότητα της τέχνης. Οι ερωτήσεις μου δεν εστιάζουν στις εξαιρετικές ιδιότητες του κου Δρίτσα ως καρδιολόγου, μουσικοσυνθέτη & συγγραφέα- αλλά στη μια και μοναδική ιδιότητα που συνεπαίρνει όλες τις άλλες, αυτή του ανθρώπου.

6 ερωτήσεις

1. E. Αλεξάκη: Μια από τις αγαπημένες μου φράσεις-συνθήκες είναι ότι οι αντιφάσεις δημιουργούν αρμονία αρκεί να τις διαχειριστούμε ισορροπημένα. Νιώθετε ότι ο συνδυασμός επιστήμης και τέχνης δημιουργεί ένα είδος αρμονίας στη ζωή σας;

Θ. Δρίτσας: Δεν είμαι βέβαιος ότι ο συνδυασμός αυτών των δύο ιδιοτήτων μπορεί, γενικευμένα και σε όλες τις περιπτώσεις, να φέρνει αρμονία όπως εσείς βάζετε το ζήτημα αυτό. Στην περίπτωση μου θεωρώ ότι ο συνδυασμός όντως έφερε ισορροπία στη ζωή μου. Για να σας δείξω τι εννοώ είναι όπως όταν έχεις ένα διάλυμα και η χημική αλληλεπίδραση των συστατικών του οδηγεί σε ένα νέο ομογενές διάλυμα. Διότι αν δεν καταφέρουν να συνενωθούν σε κάτι ομογενές τα δύο συστατικά παραμένουν διακριτά σε ένα (μη ομογενές) μίγμα χωρίς κάποια νέα ταυτότητα η οποία παράγεται από την συνένωση τους. Για εμένα η τέχνη ως δημιουργία και ως έκφραση συναισθήματος υπήρξε διαχρονικό αντίδοτο στην συνεχή επαφή με τον θάνατο και την φθορά που- αναπόδραστα-αποτελεί την καθημερινότητα ενός κλινικού γιατρού. Κάποτε ως νεαρός με απασχολούσε αυτή «η διπλή μου ταυτότητα» και αγωνιζόμουν να αποφασίσω αν τελικά είμαι μια καλλιτεχνική ύπαρξη ή ένας επιστήμονας γιατρός. Το αγωνιώδες αυτό ερώτημα ταυτότητας είχα κάποτε διατυπώσει σε έναν ασκητή μοναχό του Αγίου Όρους ο οποίος με την απάντηση του με παρηγόρησε και με ενθάρρυνε να συνεχίσω, ασκώντας τελικά και τις δύο ιδιότητες χωρίς εμμονή για την επιλογή μιας εκ των δύο. Μου είχε πει το εξής σοφό το οποίο με άγγιξε βαθύτατα: « Ο άνθρωπος παιδί μου για να έχει αρμονία στη ζωή του πρέπει να έχει ένα διακόνημα για να προσφέρει στην κοινωνία και τον συνάνθρωπο αλλά και ένα χειροτέχνημα για την θεραπεία της δικής του ψυχής».

2. Ε. Αλεξάκη: Πώς θα περιγράφατε το συναίσθημα εκείνο που λειτούργησε-λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη για να αφιερώσετε τη ζωή σας στον άνθρωπο;

Θ. Δρίτσας: Αυτό που εμένα παρακινεί ως συναίσθημα προκειμένου να μπορώ να βοηθάω είναι κυρίως η «συμπόνοια» και η έννοια του συμπάσχω. Όταν αντιμετωπίζω για παράδειγμα έναν άνθρωπο που υποφέρει φέρνω τον εαυτό μου στη θέση του και έτσι μόνον μπορώ να αντιληφθώ πόσο ανάγκη έχει την βοήθεια μου εδώ και τώρα. Δίνω απάντηση στο ερώτημα «αν εγώ ήμουν αυτός τι θα ήθελα να κάνουν οι άλλοι για εμένα». Αυτό μου δίνει το κίνητρο, την υπομονή και την θέληση να παρέχω ιατρικές υπηρεσίες ή άλλης μορφής στήριξη και βοήθεια.

3. Ε. Αλεξάκη: Ποια χαρακτηριστικά/συναισθήματα θυμάστε από την παιδική σας ηλικία, τα οποία αποτελούν μέχρι και σήμερα κοινά στοιχεία και σημαντικά «σημεία» του είναι σας. Πιστεύετε ότι το γενετικό σας υλικό αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για το ποιος είστε σήμερα και ότι με κάποιο τρόπο αυτό θα εκδηλωνόταν αργά ή γρήγορα ανεξάρτητα από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώσατε;

Θ. Δρίτσας: Η ακόρεστη περιέργεια, η συνεχής διάθεση για παιχνίδι και εξερεύνηση, η ανησυχία για την απώλεια της καθαρής αθωότητας, η χιουμοριστική ματιά σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, το πάθος για την αισθητική ομορφιά που μπορεί να ανιχνευθεί σε μια μαθηματική εξίσωση, σε ένα μπλε του κοβαλτίου, σε μια jazz ύφους συγχορδία στο πιάνο, σε ένα ποτήρι πολυετούς κόκκινου κρασιού. Η διατήρηση μιας καλώς εννοούμενης παιδικότητας αποτελεί προσόν για την καλλιτεχνική δημιουργία αλλά σαφώς μειονέκτημα όσον αφορά την ιδιότητα του γονέα και τα πρακτικά ζητήματα της ζωής και της οικογένειας. Χρειάζεται διάκριση στη ζωή έτσι ώστε να έχει κανείς επίγνωση των μακροχρόνιων επιπτώσεων που έχουν οι σκέψεις και κυρίως οι πράξεις του στον ίδιο, στην οικογένεια του και στους συνανθρώπους του. Αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο να το μάθει κανείς καλά και απαιτεί πολύ δουλειά με τον εαυτό μας. Θεωρώ ότι το γενετικό υλικό είναι σημαντικό, δηλαδή ποιοι ήταν οι γονείς σου και ποια ήταν η ανθρώπινη ποιότητα και η εκπαίδευση τους, το DNA μας όμως δεν είναι μια στατική έννοια αλλά δυναμική. Το DNA δίνει μια πιθανότητα να εκφραστούν τα γονίδια μας αλλά μπορεί να μην εκφραστούν ποτέ αν δεν υπάρξει το ανάλογο περιβάλλον. Το πιο σημαντικό που μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί να εκφράσει δεξιότητες που (ίσως) προέρχονται από το γενετικό του υλικό είναι να δεχθεί μεγάλη αγάπη και αποδοχή άνευ όρων. Εγώ μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον αγάπης (συχνά πηγαίου θαυμασμού) το οποίο μου ενίσχυσε την αυτοεκτίμηση γιατί ήξερα ότι θα αγκαλιάσουν ότι κάνω. Αν είχα μεγαλώσει σε μια οικογένεια που δεν μου έδειχνε αποδοχή ίσως να είχα γίνει πολύ χειρότερος άνθρωπος, σίγουρα διαφορετικός. Ούτε το χρήμα, ούτε η οικονομική ευμάρεια, ούτε η εκπαίδευση των γονέων είναι τόσο σημαντική για ένα παιδί όσο η άνευ όρων αποδοχή και αγάπη που παίρνει από το στενό του περιβάλλον. Η ιστορία έχει δείξει βέβαια και κάτι πολύ ενδιαφέρον, ότι κάποια παιδιά «τραυματισμένα» στην παιδική τους ηλικία αναπτύσσουν τάσεις προς την καλλιτεχνική δημιουργία ως έφηβοι και ενήλικες, εκεί η τέχνη αποτελεί ίσως μια μορφή προσωπικής ψυχοθεραπείας. 

4.Ε. Αλεξάκη: Πιστεύω ότι η ζωή είναι τέχνη. Ποιά «εργαλεία» κατά την άποψή σας χρειάζεται ο άνθρωπος για να βιώσει αλλά και να σεβαστεί τη ζωή του ως μια μορφή τέχνης. 

Θ. Δρίτσας: Για να σεβαστεί κάποιος τη δική του ζωή, όπως ήδη είπα, πρέπει αρχικά να έχει δεχθεί σεβασμό από το οικογενειακό περιβάλλον του. Από εκεί και πέρα βοηθάει πολύ η ανθρωπιστική παιδεία (διαφοροποιώ παιδεία από εκπαίδευση) και η αντίληψη ότι η ζωή μας δεν είναι μια ανταγωνιστική κούρσα επιτυχίας αλλά μια διαδρομή χαράς με περιόδους πόνου και θλίψης. Η κυρίαρχη εκπαίδευση τονίζει σήμερα τον ανταγωνισμό και την οικονομική επιτυχία στο βωμό της οποίας θυσιάζεται η ίδια η τέχνη της ζωής πλέον. Η κυριαρχία των οικονομικών αξιών έχει επιβάλλει, στον δυτικό κυρίως κόσμο, ένα μοντέλο εξουθένωσης των ατόμων που βιώνουν έναν βίο αβίωτο εργαζόμενοι σε 24ωρη βάση όχι προς όφελος τόσο των ίδιων όσο των κορυφών της εργασιακής ιεραρχίας. Σήμερα η πλειοψηφία εργάζεται περισσότερες ώρες με όλο και λιγότερες απολαβές, για έναν κόσμο στον οποίο συμβαίνει αυτό που λέει ένα τραγούδι: «φοβάμαι όλα αυτά που θα γίνουν για εμένα χωρίς εμένα». Η τέχνη της ζωής σημαίνει για εμένα ζωή μακριά από τις απρόσωπες πόλεις, κοντά στη φύση, με ελεύθερο χρόνο, με λιτότητα και προσήλωση στα απλά και αναγκαία. Δεν ξέρω πως σήμερα μπορούν να γίνουν όλα αυτά μέσα σε μια κοινωνία που σε μεταβάλλει (με την συγκατάθεση σου) σε νόμιμο δούλο της. Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία όπως λέει κάπου και ο ποιητής. 

5. Ε. Αλεξάκη: Είστε χειροπιαστό παράδειγμα ενός ανθρώπου που συνεχώς εξελίσσεται και που «υπηρετεί» στο έπακρο μια από τις ετυμολογίες της λέξη άνθρωπος= άνω θρώσκω-κοιτώ ψηλά -εξελίσσομαι. Νιώθετε ποτέ εσωτερική πάλη μεταξύ ελευθερίας και των αξιών που συμβάλλουν στην εξέλιξη σας, όπως για παράδειγμα  η επιμονή, η πειθαρχεία, η συνέπεια, η υπομονή, η προσήλωση και η αφοσίωση;

Θ. Δρίτσας: Όταν ήμουν νεαρός πίστευα ότι το ταλέντο και το χάρισμα εξασφαλίζουν από μόνα τους την επίτευξη σκοπών. Αυτό είναι μέγα ψεύδος διότι το χάρισμα είναι μια σπίθα που για να γίνει φωτιά θέλει ασταμάτητη εργασία και στοχο-προσήλωση. Το θέμα είναι να βγείς από τη φάση όπου η πειθαρχία, η υπομονή, η επιμονή και η αφοσίωση νομίζεις ότι σου στερούν κάτι από την ελευθερία σου. Είναι το ίδιο δύσκολο όπως ένας καθιστικός και δυσκίνητος άνθρωπος του «καναπέ» αποφασίζει να αρχίσει να ασκείται, στην αρχή το εγχείρημα είναι κόλαση και θέλει να ξαναγυρίσει στον καναπέ, όταν όμως αλλάζει η ζωή του και το σώμα του αρχίζει να του δείχνει τις ευεργεσίες της φυσικής άσκησης δεν θέλει να ξαναγυρίσει στον καναπέ με τίποτα. Μέσα από την δέσμευση, την συστηματική εργασία και την ανάληψη ευθύνης γίνεσαι τελικά περισσότερο ελεύθερος. Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολύ, γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης στο Άξιον Εστί. 

6. Ε. Αλεξάκη: Τι είναι αυτό που ανεβάζει τη σεροτονίνη σας στη καθημερινότητά σας και γενικά στη ζωή σας;

Θ. Δρίτσας: Το καλό χιούμορ που μπορεί να περάσει πολλά μηνύματα αλλά και να ρίξει την ένταση στο εργασιακό περιβάλλον, να τραγουδήσω ένα τραγούδι συνοδεύοντας στο πιάνο τον εαυτό μου, ένα σπάνιο πιάτο που να μην περιέχει κρέας βλ. αγγινάρες αλά πολίτα (επειδή ίσως τα φτιάχνει με αγάπη για εμένα η γυναίκα που αγαπώ), ένα ποτήρι παγωμένη καλή μπύρα, το θερινό σινεμά, πάντα ένα βιβλίο, μια συνάντηση με παιδικό μου φίλο, μια βόλτα με το σκυλάκι μας την Σάντυ. Είναι αυτονόητο ότι η έκφραση των ειλικρινών συναισθημάτων και σκέψεων μου σε μια συνάντηση ανεβάζει την σεροτονίνη μου, θα έλεγα όταν είμαι ο εαυτός μου ανεβάζω την σεροτονίνη μου και τότε νοιώθω ευτυχής και πλήρης. Είναι αυτονόητο ότι ξεκουράζομαι από την τέχνη και την δημιουργία πάλι μέσα από την τέχνη, όπως ακριβώς έλεγε και ο Καβάφης. Η τέχνη και ο πολιτισμός ανεβάζουν-πάντοτε-στα ύψη την σεροτονίνη μου.

(*) Ο Θανάσης Δρίτσας γεννήθηκε στην Αθήνα. Τελείωσε το Λύκειο στη Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολή. Σπούδασε ιατρική στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και  ειδικεύθηκε στην καρδιολογία  στα πανεπιστημιακά νοσοκομεία Guy’s & Hammersmith Hospital, RPMS, London, UK. Παράλληλα με τις ιατρικές του σπουδές μελέτησε ανώτερα θεωρητικά και σύνθεση με τους Κώστα Κυδωνιάτη και Γιάννη Ιωαννίδη. Έχει ιδρύσει και διετέλεσε πρόεδρος της Ομάδας Εργασίας Ποιότητας Ζωής & Ψυχοκοινωνικής Καρδιολογίας της Ελληνικής Καρδιολογικής Εταιρείας. Αποτελεί ενεργό μέλος του European Association of Preventive Cardiology (EAPC) της Ευρωπαικής Καρδιολογικής Εταιρείας (ESC) και διακεκριμένο μέλος της Ευρωπαικής Καρδιολογικής Εταιρείας (FESC). Έχει αναγνωρισθεί διεθνώς ως πρωτοπόρος για την κλινική  και ερευνητική του δραστηριότητα στη χρήση της μουσικής ως θεραπευτικού μέσου (music medicine) καιαποτελεί διακεκριμένο μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μουσικής και Ιατρικής (International Association of Music and Medicine, IAMM). Έχει διεθνώς αναγνωριστεί ως προσωπικότητα «γέφυρα» μεταξύ ιατρικής και τέχνης και έχει τιμηθεί με το διεθνές βραβείο Fontane Di Roma (2013). Παραγωγός της ιστορικής εκπομπής «Μαγικός Αυλός» του Τρίτου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας (1999-2001). Η μουσική του χρησιμοποιήθηκε από την χορογραφική ομάδα διεθνούς φήμης Gelabert-Azzopardi Companya de Danca στο Edinburgh International Art Festival 2004, Arthur’s Feet σε μία πρωτοποριακή παράσταση την οποία παρουσίασαν ως χορευτές άτομα με αναπηρίες. Εχουν κυκλοφορήσει σε δίσκους (CD) τα έργα του: Εικόνες-String Images (Musica Viva 2002), Υδατογραφίες (Protasis Music 2004), Δύο Μουσικά Παραμύθια (Lyra 2005), Μορφέας-Θεραπευτικό CD που χρησιμοποιεί εμβρυικούς ήχους  για εισαγωγή ύπνου σε συνεργασία με τον αμερικανό αναισθησιολόγο Fred Schwartz (Info Health 2004), Θεραπευτικοί ήχοι απ’ όλο τον κόσμο (εκδ. Ελευθεροτυπία /Ε-Ιατρικά 2004), CD με συλλογή τραγουδιών πάνω σε ελληνική ποίηση με τίτλο Στην άκρη των παραμυθιών-τραγούδια και εύθραυστοι ήχοι για φωνή και πιάνο (Protasis Music 2008), Εικόνες-Κύκλος Ελληνικός (Protasis Music 2015),  A portrait in three colors (Digital CD-Protasis Music 2019) και πρόσφατα Η αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου (CD Protasis Music 2021). Επίσης είναι συγγραφέας των βιβλίων: Κωδικός Μπλε-ιστορίες στα όρια ζωής και θανάτου (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2008),  Το όνειρο της Αθηνούλας-παραμυθένιες ιστορίες για μικρά και μεγάλα παιδιά (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2009), Η ασθένεια της Υγείας (εκδ. Παπαζήση 2010), Δύο Ποιητικοί Μονόλογοι (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2017), Το διακόνημα και το χειροτέχνημα (εκδ. Παπαζήση 2017), Η μουσική ως φάρμακο (εκδ. Παπαζήση 2018). Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του Πανδημιολόγιον Homo Novus Epidemicus (εκδ. Παπαζήση 2021). Ακόμη με Χορηγία του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης είχε την εκδοτική επιμέλεια των ιστορικών εκδόσεων Μουσικοκινητικά Δρώμενα ως Θεραπευτική Αγωγή (εκδ. Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών 2003) και η Τέχνη ως Μέσον Θεραπευτικής Αγωγής (εκδ. Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών 2004). Τα μουσικά του έργα έχουν παρουσιαστεί συχνά στην Ελλάδα και το εξωτερικό σε πολλές συναυλίες βλ. Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (ΜΜΑ) και Θεσσαλονίκης (ΜΜΘ), Αίθουσα Συναυλιών Φίλιππος Νάκας, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπ. Πάτρας, Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά, Θέατρο Άλεκτον, Θέατρο Κολεγίου Αθηνών, Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Ιδρυμα Θεοχαράκη. Το 2019 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το επιστημονικό του έργο που αφορά την εφαρμογή της μουσικής στην θεραπεία καρδιολογικών ασθενών. Εργάζεται στο Ωνάσειο Καρδ. Κέντρο ως Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής στο Τμήμα Αναίμακτης Καρδιολογίας του Καρδιολογικού Τομέα.

Thanassis Dritsas YouTube Channel  

Ηλίας Λιαμής: Δρόμοι της Καρδιάς Μικρές ιστορίες «για την αγάπη που ξεχάσαμε»

Ο καρδιολόγος Θανάσης Δρίτσας συνομιλεί με τον διδάκτορα θεολογίας και μουσικοπαιδαγωγό Ηλία Λιαμή με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Καρδιά-ο δρόμος που ξέχασες»

Γνωρίζω εδώ και αρκετές δεκαετίες τον Ηλία Λιαμή και θεωρώ τον εαυτό μου εξαιρετικά τυχερό για την δημιουργική σχέση μαζί του σε πολλά επίπεδα. Έχω απολαύσει τις εκπομπές και τους στοχαστικούς διαλόγους που έχουμε κάνει πάνω στην σχέση μουσικής και υγείας-και σε πλείστα άλλα πνευματικής βάσης ζητήματα σύγχρονου προβληματισμού-παλαιότερα στην Ραδιοφωνικό Σταθμό της Πειραικής Εκκλησίας και τα τελευταία χρόνια, ως προσκεκλημένος στις αξιόλογες εκπομπές του Λιαμή, στον δημοφιλή διαδικτυακό τόπο «Πεμπτουσία» (Πολιτισμός-Επιστήμες-Ορθοδοξία). O Ηλίας Λιαμής (*) είναι, τυπικά προσδιοριζόμενος με βάση τους επιστημονικούς του τίτλους, διδάκτορας Θεολογίας και Μουσικοπαιδαγωγός, καθηγητής στην Ελληνογαλλική Σχολή του Αγίου Ιωσήφ (StJoseph) της Αθήνας. Πέραν των πλούσιων επιστημονικών του σπουδών, προσόντων και δεξιοτήτων ουσιαστικά είναι άνθρωπος με σπάνιο και ευρηματικό λόγο (σε προφορικό και γραπτό επίπεδο), μεγάλη ικανότητα επικοινωνίας και σπουδαίο χάρισμα διδασκάλου.

Με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Καρδιά…Ο δρόμος που ξέχασες» (εκδόσεις Αρχονταρίκι) συζητήσαμε για ακόμα μια φορά πολλά ζητήματα που προκύπτουν από την ανάγνωση του βιβλίου του Ηλία Λιαμή. Το βιβλίο περιέχει μικρές ιστορίες που συχνά βασίζονται σε βιωμένη εμπειρία του συγγραφέα και αναφέρονται στους δρόμους της καρδιάς. Μέσα στον άνθρωπο, πέρα από τα λάθη και τις αστοχίες του υπάρχει ένα συγκεκριμένος χώρος, ένα πνευματικό κέντρο, μια πνευματική γη η οποία παραμένει αθώα και καθαρή. Αυτή είναι η καρδιά του ανθρώπου, το κέντρο της ύπαρξης μας. Επί της ουσίας, όπως αναφέρει και ο π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος (Λίβυος) που προλογίζει το βιβλίο, οι μικρές ιστορίες «για την αγάπη που ξεχάσαμε» του Ηλία Λιαμή αποτελούν εξομολογήσεις τις οποίες δεν φοβάται να μοιραστεί με τον αναγνώστη.

Τα λίαν ευανάγνωστα και «ζεστά» κείμενα του Λιαμή προσπαθούν να μας δείξουν τον τρόπο να χορτάσουμε την πείνα της καρδιάς μας. Αν και η προσέγγιση της εμπειρίας του συγγραφέα (στη βάση της χριστιανικής θεολογίας πίστης-αγάπης) είναι προφανής όμως οι σύντομες ιστορίες του βιβλίου, μέσα από ένα δροσερό λόγο αλήθειας, αποκτούν μια πανανθρώπινη διάσταση και ένα άρωμα ζωής που υπερβαίνει μια στείρα θρησκευτική αντίληψη. Μέσα από τα κείμενα του ο Λιαμής προσεγγίζει την καρδία αποδίδοντας της διάφορα χαρακτηριστικά όπως την καθαρή καρδία, την σπλαγχνική καρδιά, την βιαστική καρδιά, την καλή καρδιά, την φυγόκεντρο και κεντρομόλο καρδιά, την αρχοντική καρδιά, την καρδιά πατάτα. Με εντυπωσίασε η διατύπωση στα λατινικά στην τελευταία ιστορία του βιβλίου με τίτλο: «Cave obdurationem cordis» που περιέχει το πλέον σημαντικό μήνυμα του βιβλίου δηλαδή «να φοβάσαι την σκληρή καρδιά». Ακολουθεί σε πλήρη έκπτυξη ο διάλογος μου με τον Ηλία Λιαμή:

Αγαπητέ Ηλία, ο τίτλος του βιβλίου σου «Καρδιά-ο δρόμος που ξέχασες» παραπέμπει σε μια υποσυνείδητη ή ενσυνείδητη παράκαμψη των δρόμων της καρδιάς. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό κατά την άποψή σου και αφορά μόνον τους καιρούς μας ή είναι διαχρονικό ζήτημα;
Θανάση αγαπητέ, σε ευχαριστώ καταρχάς γι’ αυτήν την καρδιακή συνομιλία. Η καρδιά, διαχρονικά και πανανθρώπινα, αποτελεί κέντρο νοσταλγίας ενός χαμένου παραδείσου, αλλά και κέντρο ελπίδας. Ελπίδας πως ο άνθρωπος, στον πυρήνα του, είναι καλός, αθώος, ανέγγιχτος από την κακία και το ψέμα. Η καρδιά παραμένει μία συμβολική περιγραφή ενός χώρου αθωότητας και παρουσίας Κάποιου με προέλευση εκτός του ανθρώπινου χωροχρόνου, αλλά απτού. Κάποιας πηγής που μας διατηρεί σε δυνατότητα να μπορούμε να διακρίνουμε και να ονομάζουμε το κακό, αλλά και να κινούμαστε με μία άλλη λογική. Η καρδιά είναι η πηγή μιας άλλης ευφυΐας, άλλων σταθερών και μιας αποτελεσματικότητας, ιδιαίτερα στις ανθρώπινες σχέσεις, η οποία, αν και δεν μετριέται με μαθηματικούς η στατιστικούς όρους, είναι αναμφισβήτητη και συναρπαστική. Πέρα από θρησκευτικές δοξασίες, ζούμε τις συνέπειες ενός αρχέγονου προπατορικού αμαρτήματος με ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του τη μανία του ελέγχου των πάντων. Τη μανία αυτή εξυπηρετεί διαχρονικά η διανοητική ανάλυση, η μονοκρατορία της όμως σε όλα τα επίπεδα της ζωής οδηγεί διαχρονικά στην διάλυση, ιδιαίτερα όσον αφορά την μεγάλη ανάγκη του ανθρώπου να σχετίζεται, να μοιράζεται και να αγαπάει. Αυτή την άλλη λογική αναζητά αυτό το βιβλίο, όχι τόσο αναλύοντας όσο περιγράφοντας ανθρώπους και πράξεις που αποκαλύπτουν αυτή την άλλη λογική.

Το βιβλίο βρίθει πολύτιμων ιστοριών από την βιωμένη εμπειρία σου ως διδάσκοντος θεολόγου αλλά και μουσικού στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Πώς βλέπουν τα παιδιά σήμερα τον θεολόγο και πώς τον μουσικό διδάσκοντα;
Αυτές τις δύο ιδιότητες, αυτά τα δύο δώρα της ζωής μου που μου επεφύλαξαν μία συναρπαστική σταδιοδρομία με την κάθε μέρα να αποτελεί έκπληξη μοναδική και ανεπανάληπτη μέσα στη σχολική τάξη, θεωρώ κορυφαίες λειτουργίες αυτής της «καρδιακής» λογικής. Ούτως ή άλλως, σε κάθε είδους διδασκαλία, λειτουργεί η σχέση δασκάλου μαθητή. Ιδιαίτερα όμως στη θεολογική διδασκαλία στην οποία μπαίνει το θέμα των αξιών, αλλά και στη μουσική διδασκαλία, στην οποία βασικό ζητούμενο είναι η εξωλεκτική εμπειρία και επικοινωνία, αναζητείται κατεξοχήν το πρόσωπο. Στην διδακτική μου διαδρομή συνέβη αυτό που συνέβη και στην μαθητική μου διαδρομή: το αντικείμενο της διδασκαλίας να ταυτίζεται με το πρόσωπο του διδάσκοντα. Στα πρόσωπα των μαθητών μου είδα στο θεολογικό και το μουσικό μάθημα να είναι μόνον η αφορμή για μία σχέση, με ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα, και ως εκ τούτου σχέση βαριά, γεμάτη ευθύνη αλλά και λίγο ενοχή για πόσα ακόμα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν, ώστε η σχέση μαθητή – δασκάλου να αποτελέσει ισόβιο καταφύγιο υπέρβασης και καλαισθησίας.

Πόσο σημαντικός μπορεί να γίνει η ρόλος του Θεολόγου σήμερα σε σχέση με τους παραδοσιακούς ρόλους πχ του μαθηματικού, του φυσικού, του φιλολόγου;
Πόσο συχνά ζηλεύω τους συναδέλφους των άλλων μαθημάτων! Πόσο ζηλεύω αυτήν την έξοδο κινδύνου που τους προσφέρει η ανάγκη κάλυψης μιας ύλης. Έχει και η θεολογία, και κατ’ επέκταση το μάθημα των θρησκευτικών, υπαρκτό το χαρακτήρα της γνώσης, ιδιαίτερα σε ιστορικό, πολιτιστικό και ερμηνευτικό επίπεδο. Είναι τόσο έντονη όμως η ανάγκη των παιδιών να έρθουν σε επαφή με την εξωλεκτική εμπειρία και να συζητήσουν θέματα που αγκαλιάζουν όλη την ύπαρξη, κάτι που χαρακτηρίζει έντονα τον πυρήνα του μαθήματος των θρησκευτικών, ώστε το πρόσωπο του Θεολόγου καθηγητή γίνεται σημείο αναφοράς και καθοριστικός παράγοντας -θετικός ή αρνητικός-, σε μία υπαρξιακή συγκρότηση και σε μία πνευματική ωρίμανση. Και ονομάζω «πνευματική ωρίμανση» την ετοιμότητα του ανθρώπου να παραμένει ανοιχτός σε νου και καρδιά στο καινούργιο που καθημερινά χτύπα την πόρτα μας.

Παιδεία ή εκπαίδευση προσφέρει το σχολείο γενικά σήμερα ή μήπως κανένα εκ των δύο; Ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες των παιδιών και τι προσφέρει τελικά το σχολείο άραγε; Έχουμε ρωτήσει με ειλικρίνεια τα παιδιά τι θυμούνται να έχουν πάρει θετικό από το σχολικά τους χρόνια;
Διαχρονικό το ερώτημα και διαχρονικά δύσκολο και συχνά πικρό. Η παιδεία παραπέμπει στη διαμόρφωση ανθρώπου που βλέπει τον εαυτό του και τον χαίρεται. Που διακρίνει τις πολλαπλές του ανάγκες και τις πολλαπλές του διαστάσεις. Που διαρκώς μεταβάλλει την άμορφη ύλη του σε μορφή και ομορφιά. Με μία τέτοια στοχοθεσία και αυτό που λέμε «εκπαίδευση» είναι επιθυμητή και χρήσιμη. Η εκπαίδευση αφορά δεξιότητες. προσήλωση σε ένα αντικείμενο και τη χαρά να το κατέχεις και να το χρησιμοποιείς. Η εκπαίδευση έχει εργαλείο την ανάλυση, χωρίς όμως τον ορίζοντα της παιδείας, η απολυτότητα της εκπαίδευσης διαμορφώνει μελαγχολικούς ευφυείς και επιδέξιους αφυδατωμένους. Από το σχολείο τα παιδιά θυμούνται όλα εκείνα που έκαναν συνοδοιπόρους έστω και για μία στιγμή τη λογική και το συναίσθημα τους. Θυμούνται τις στιγμές που καρδιά και νους συμπορεύτηκαν. Θυμούνται ό,τι τους έδωσε κριτήριο να διακρίνουν το ανθρώπινο από το απάνθρωπο. Θυμούνται όλα εκείνα που δεν συνέργησαν στον ακρωτηριασμό τους. Αυτά καταγράφουν ως θετικά.

Στο βιβλίο σου οι τίτλοι των ιστοριών σου αναφέρονται μεταξύ άλλων στην σκληρή καρδιά, στην μαλακή καρδιά, στην καρδιά πατάτα, στην σπλαγχνική καρδιά. Μεγάλη έμφαση αποδίδει η χριστιανική προσέγγιση στην καθαρή καρδιά. Τι σημαίνει για εσένα ο όρος καθαρή καρδιά;
Αφού μου προσδιορίζεις την χριστιανική θεώρηση του όρου «καθαρή καρδιά», πρέπει να ανταποκριθώ απαντώντας με πληροφορίες. Καθαρή καρδιά για την χριστιανική θεολογία και ιδιαίτερα για την νηπτική ορθόδοξη θεολογία είναι το κατοικητήριο της θεϊκής παρουσίας, εκείνο το αρχέγονο «κατ’ εικόνα» που αμαυρώθηκε αλλά δεν καταλύθηκε. Ένα κέντρο έσωτατης αλήθειας, ένας τόπος φωτός το οποίον όμως μπορεί να μείνει καταχωνιασμένο κάτω από παχύ στρώμα παθών, πνευματικής αμέλειας και παραδόσης στους νόμους της φθοράς και της προσωρινότητας που χαρακτηρίζει τον υλικό κόσμο. Η καρδιά είναι πάντα καθαρή. Ο άνθρωπος όμως με καθαρή καρδιά είναι εκείνος που την προσέγγισε και την κατέστησε το πολυπόθητο και μόνιμο οίκο του. Αυτόν που έκανε την καθαρή καρδιά σπίτι του και κάθε του ενέργεια, κάθε του σχέση φωτοδοτείται πλέον από το φως της. Αυτή η πορεία συνάντησης με το εσωτερικό κέντρο μας αποτελεί τον υπέρτατο στόχο της χριστιανικής ασκήσεως.

Ποιου είδους παιδεία ή εκπαίδευση σήμερα μπορεί να οδηγήσει στην απόκτηση καθαρής καρδιάς και πόσο εύκολο είναι αυτό σήμερα σε μια εποχή που αποδίδει μεγάλη έμφαση στην κοινωνική και οικονομική επιτυχία;
Επίτρεψέ μου Θανάση και στην ερώτηση αυτή να χρησιμοποιήσω την οπτική γωνία της χριστιανικής πνευματικότητας. Η ουσία του περίφημου προπατορικού αμαρτήματος συνιστάται στο ότι ο άνθρωπος αποξενώθηκε από την θεϊκή παρουσία την εγκατεστημένη στον πυρήνα της ύπαρξης του και την υποκατέστησε με τη δική του αυτοθέωση. Είναι ακριβώς η φράση που έδωσε και τον τίτλο σε ένα από τα πιο συναρπαστικά αναγνώσματα της εφηβείας μας, εκείνο το περίφημο «Και ως θεοί έσεσθε» του Έριχ Φρομ. Προπατορικό αμάρτημα είναι η αυταπάτη πως είμαστε το κέντρο του σύμπαντος και ότι όλα πρέπει να κινούνται γύρω από μας. Η κατάδυση στην καθαρή καρδιά προϋποθέτει εξάσκηση και προπόνηση στην απαλλαγή από το τρομερό βάρος πως είμαστε το κέντρο του κόσμου. Αυτό που στην ερώτησή σου προσδιορίζεις ως επιτυχία αποτελεί ουσιαστικά, με τον τρόπο που διδάσκεται και επιδιώκεται, μύηση σε αυτή την αλλοτρίωση και σε αυτό το ψέμα. Σκοπός της παιδείας θα παραμένει πάντα, καταρχάς η τιθάσευση των ορμών, δεύτερον η σταδιακή ανάπτυξη της δυνατότητας να συνυπάρχουμε και τρίτον η προσέγγιση της ευτυχίας να μπορούμε να εξυπηρετούμε με ζήλο και αυταπάρνηση εξωατομικούς σκοπούς. Τότε η κάθε είδους εκπαίδευση βρίσκει και αυτή τον προορισμό της και δείχνει τη χαρά της εξάσκησης στην απόκτηση εργαλείων αγάπης και ευρέσεως νοήματος ζωής.

Γνωρίζουμε σήμερα ότι στόχος κάποιων ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων είναι το ξεμπλοκάρισμα και η έκφραση του συναισθήματος. Η ικανότητα να εκφράζει και να αναγνωρίζει τα συναισθήματα του ο άνθρωπος μπορεί να συνδεθεί με την έννοια της καθαρής καρδιάς;
Δεν είμαι ψυχοθεραπευτής, αλλά γνωρίζω από προσωπική πείρα την ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Ναι, είναι αλήθεια πως το ξεμπλοκάρισμα και η εξωτερίκευση του συναισθήματος αποτελούν για τη διαδικασία αυτή θεμελιώδη ζητούμενα. Στα δικά μου μάτια, αιτία είναι ο φόβος και η δίψα για αξία. Φόβος για την αναπότρεπτη φθορά των πάντων άρα και κάθε σχέσης. Μπλοκάρω το συναίσθημά μου για να μην πονέσω. Όσο για την αξία, μη έχοντας μία εσωτερική αυτοκαταξίωση μέσω της αναγνώρισης του σπόρου της αιωνιότητας στην καρδιά μας, ζητιανεύουμε μία πλασματική καταξίωση μέσω της γνώμης και της κρίσης των άλλων. Τρέμουμε τη γνώμη των άλλων. Γινόμαστε επαίτες των likes τους. Η εξωτερίκευση του συναισθήματος μάς εκθέτει και αποκαλύπτει τις ευαισθησίες μας, που για τον κόσμο θεωρούνται αδυναμίες. Από το να αποδεχόμαστε την αλήθεια μας, προτιμούμε να φτιασιδώνουμε διαρκώς και με αγωνία να υπερασπιζόμαστε την αυτοθέωσή μας, όντας στην πραγματικότητα γυμνοί και υπό διαρκή απειλή εκ μέρους των υποτιθέμενων θαυμαστών μας.

Θα μπορούσες να με βοηθήσεις να κατανοήσω απλά και πρακτικά το πως σχετίζονται Νους και Καρδιά με μια θεολογική έννοια; στην ασκητική παράδοση στόχος της πνευματικής ζωής είναι να συνδεθούν Νους και Καρδιά. Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό και τι σημαίνει άραγε;
Ο Νους είναι το μάτι της ψυχής. Είναι από τα σημεία εκείνα στα οποία συναντήθηκε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η χριστιανική πνευματικότητα. Ο νους, ο οποίος περιφέρεται στα κτιστά του κόσμου τούτου επιτελεί μόνον μία διανοητική λειτουργία, δηλαδή ερμηνεύει, κατανοεί τον τρόπο λειτουργίας των αντικειμένων και παίρνει ανάλογες αποφάσεις του ελέγχου και του χειρισμού τους. Οι νηπτικοί Πατέρες της Εκκλησίας μας καλούν, μέσω της ασκήσεως, της απαλλαγής από τα πάθη που κρατούν τον άνθρωπο καρφωμένο στην ύλη, τη διαρκή μετάνοια και βεβαίως την προσευχή, να στρέψουμε τον νου μας προς στο βάθος της ύπαρξης μας, ώστε να συναντήσει το κρυμμένο φως της καρδιάς μας. Τότε ο νους, φωτισμένος, δεν αναλύει απλώς αλλά, μέσω των κτισμάτων, συναντά τον Δημιουργό και γίνεται κοινωνός της βαθιάς σκοπιμότητας, δηλαδή των λόγων που υποκρύπτονται πίσω από τα ορατά. Ζητώ συγγνώμη για μία υπεραπλούστευση πραγμάτων για τα οποία έχουν γραφτεί τόμοι πατερικής σοφίας και φυσικά θα ήταν πολύ πιο αρμόδιοι να μας τα περιγράψουν άνθρωποι που έχουν προχωρήσει στο δρόμο αυτό.

Οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες και η Κλασσική Παιδεία απομακρύνονται από τις προτιμήσεις των παιδιών. Κυριαρχούν οι θετικές επιστήμες και τα οικονομικά. Σε δεύτερη μοίρα έρχονται και οι Τέχνες επίσης οι οποίες υπέστησαν υποβάθμιση περαιτέρω στα πλαίσια της πανδημίας Covid. Οι νέοι διαλέγουν πρακτικά την υποτιθέμενη ασφάλεια και η ζωή προάγεται πλέον ως γυμνή επιβίωση. Πώς θα χωρέσει εκεί μέσα ο δρόμος της καρδιάς σε ένα αξιακό σύστημα που προάγει το χρήμα και την ορθολογική σκέψη ως μονόδρομο;
Θεωρώ πολύ επίκαιρη τη συζήτηση για το αξιακό σύστημα που αναφέρεις. Οι αξίες δεν είναι δόγματα που κάποιος τα χάραξε αυθαίρετα πάνω σε πέτρινες πλάκες. Οι αξίες είναι παράγοντες και δρόμοι ευρέσεως αληθινής ευτυχίας στους οποίους κατέληξε ο ανθρώπινος πνευματικός πολιτισμός μετά από πολύ αγώνα και πολλές αποτυχίες. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να αναφερθώ επιγραμματικά σε αξίες, μπορώ όμως οπωσδήποτε να διαβεβαιώσω ότι αυτό που ονομάζουμε «αξίες» δεν αποτελούν τόσο αντικείμενο διδασκαλίας, όσο μιμήσεως. Επί αιώνες, σε όλους τους πολιτισμούς, η αλήθεια αποτελούσε αποτέλεσμα σχέσης με τον φωτισμένο δάσκαλο, γνωστό και ως μέντορα. Είναι πολύ λίγα σχετικά τα χρόνια που οι αλήθειες της ζωής διαμορφώθηκαν σε διδακτέα ύλη. Η μάθηση έγινε βαρετή γιατί έπαψε να γίνεται μέσω των ζωντανών προτύπων. Η επιβίωση με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πάντα επιτυγχάνεται, οι τελευταίες όμως δύσκολες περίοδοι έφεραν στην επιφάνεια με έντονο και συχνά βίαιο τρόπο την ανάγκη των νέων ανθρώπων να βρουν γύρω τους ανθρώπους έμπνευσης, ωριμότητας, ευγένειας, καλοσύνης, ανθρώπους που μπορούν να πείσουν για ένα νόημα ζωής και να εμπνεύσουν τον άνθρωπο να ακολουθήσει τον δρόμο τους, έναν δρόμο με εμπιστοσύνη καρτερία και προσήλωση στον τελικό στόχο.

Ποια πρόσωπα θεωρείς ότι επέδρασαν καταλυτικά στην διαμορφωμένη κοσμοθεωρία σου ως ανθρώπου και επιστήμονα συνολικά μέχρι σήμερα;
Ό,τι είπα προηγουμένως μου το φέρνεις -και σε ευχαριστώ γι’ αυτό- σε προσωπικό επίπεδο. Συγκεκριμένες οικογενειακές συνθήκες υγείας της μητέρας μου έγιναν η αιτία ώστε κάποιες περιόδους της τρυφερής μου ηλικίας να τις περάσω υπό την προστασία μιας μοναχής σε μοναστήρι της Αττικής. Από πολύ νωρίς έμαθα τα της ορθόδοξης λατρείες, τα αυτιά μου γέμισαν από βυζαντινή ψαλμωδία και η μύτη μου ακόμα φέρει την έντονη μυρωδιά του λιβανιού. Την θεολογία όμως τη διδάχτηκα στην αγκαλιά αυτής της γυναίκας. Αυτή η αγκαλιά του μαύρου ράσου ταυτίστηκε για μένα με την αγκαλιά του Θεού. Όπως βλέπεις εκτίθεμαι σε ψυχολογικές αναλύσεις αλλά ειλικρινά, ό,τι έχω να πω σταματάει εδώ. Από αυτή την αγκαλιά ξεκίνησε η εξελικτική μου εμπειρία. Όσο για την εφηβεία μου και την φοιτητική μου ζωή, τα πράγματα είναι εξίσου σαφή. Ο φιλόλογος του σχολείου μου στις τελευταίες δύο τάξεις του σχολείου, με έπεισε πώς δεν αξίζει κάτι άλλο από το να διδάσκει κανείς σε μία σχολική τάξη. Στα φοιτητικά μου έδρανα συνάντησα στη θεολογική σχολή έναν καθηγητή που δίδασκε φιλοσοφία και μάλιστα σε επιλεγόμενο μάθημα, ο όποιος μου έσπασε το κέλυφος μιας θρησκειοποιημένης θεολογίας και μου απέδειξε πως και τα πιο τολμηρά μου στοχαστικά και διανοητικά πετάγματα δεν έχουν τίποτα να φοβηθούμε από τη θεολογία. Και βεβαίως ούτε ο Θεός από αυτά.

Αν μπορούσες να αποφασίσεις εσύ ως Ηλίας Λιαμής για την ουσία του εκπαιδευτικού συστήματος τι και πως θα δίδασκες τα παιδιά σήμερα; σε ρωτάω διότι αυτόματα μου ήρθε στο μυαλό η ιστορική ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών». Πώς μπορούμε να εμπνεύσουμε τα παιδιά άραγε κόντρα στο main stream;
Μεγάλο ζήτημα θέτει το ερώτημα σου Θανάση μου αγαπητέ. Με βρίσκεις όμως σε μία φάση όπου καθημερινά διακρίνω τα καταστροφικά αποτελέσματα της έλλειψης ορίων στα παιδιά μας. Πολλά θα έκανα και σε επίπεδο ύλης και σε επίπεδο μεθόδου και σε επίπεδο ευκαιριών μέσα στο σχολικό χώρο. Θα ξεκίναγα όμως από το να εκπαιδεύσω τους εκπαιδευτικούς να προσδιορίσουν το ρόλο τους και να ενισχύσουν την ταυτότητά τους την ώρα που ανοίγουν την πόρτα της σχολικής τάξης. Να τους εκπαιδεύσω ώστε να αποφύγουν τη σύγχυση των ρόλων ανάμεσα σε διδάσκοντα και διδασκόμενο. Θα πω και κάτι που ίσως σε παραξενέψει. Η ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών» διαθέτει μία αναμφίβολη γοητεία η οποία με άγγιξε και εμένα όταν την είδα. Μιλώντας όμως ως δάσκαλος έχω να καταλογίσω ένα φάουλ στον captain my captain: Στη σχολική του τάξη μπήκε με εφηβικές εκκρεμότητες και παρά τη συναρπαστική του προσωπικότητα και το σπάσιμο της παγωμένης διδακτικής διαδικασίας -και μάλιστα σε αγγλοσαξονικό περιβάλλον-, έμπλεξε τους μαθητές του, διότι δεν έθεσε σαφή όρια και έτσι δεν διευκόλυνε τη διαμόρφωση σαφούς ταυτότητας σε αυτούς για τους οποίους είχε ευθύνη. Από την άλλη δεν μπορώ να πω ότι δεν ζήλεψα το διδακτικό του ταλέντο να ενεργοποιεί κρυμμένες πτυχές της ύπαρξης των μαθητών του και να ανοίγει δρόμους. Αυτό είναι το μεγαλύτερο όπλο κατά του mainstream: η ανακάλυψη της προσωπικής αλήθειας που δεν σου επιτρέπει να λειτουργήσεις ως μέρος ενός κοπαδιού, έστω και αν το κοπάδι είναι γοητευτικό γιατί δεν μένεις ποτέ μόνος σου.

Θρησκευτικότητα και πνευματικότητα είναι μάλλον δύο όροι διαφορετικοί. Είναι αναγκαία η θρησκευτική πίστη για την απόκτηση πνευματικότητας πιστεύεις; οι θρησκείες ως φανατική προσήλωση σε ιδεολογίες έχουν ιστορικά συνδεθεί και με αίμα, έγκλημα και καταστροφές. Οι δρόμοι της καρδιάς θαρρώ ότι μπορούν να αποδεσμευτουν από την έννοια της θρησκείας. Θα ήθελα το σχόλιο σου πάνω στο ζήτημα αυτό.
Χωρίς να το ξέρεις Θανάση μου με ρωτάς ακριβώς την αιτία που με κρατά ενωμένο με αυτό που ονομάζεται «ορθόδοξη χριστιανική πνευματικότητα». Όλη αυτή η τυπολατρία, η φανατική προσήλωση που αναφέρεις αλλά και όλη αυτή η αλλοτρίωση της πνευματικότητας σε φανατισμό έχουν μία βασική αιτία: την αγωνία ότι ο Θεός θα με αποδεχθεί εάν τηρήσω έναν κατάλογο πράξεων και συμπεριφοράς. Από το σημείο αυτό και πέρα ξεκινούν όλες οι ψυχολογικές επιπλοκές μιας απίστευτης εσωτερικής καταπίεσης, ενός πανικού μπροστά στην ατομική εκμηδένιση του θανάτου εάν ο Θεός με απορρίψει και, βεβαίως, μιας απίστευτης σκληρότητας εκ μέρους του θρησκευόμενου προς τον καθένα που διαλέγει έναν άλλο δρόμο γιατί ακριβώς με την διαφοροποίησή του, ενεργοποιεί τις δικές μου απωθημένες επιθυμίες. Αυτή η έξοδος του Θεού, η κένωση με θεολογικούς όρους, που αποτελεί τον πυρήνα της χριστιανικής πνευματικότητας, αυτή η βαθιά επιθυμία του Θεού να αναζητήσει το αγαπημένο του πλάσμα και να το ξαναπάρει στην αγκαλιά του χωρίς ρήτρες και προαπαιτούμενα, αποτελούν την πλήρη μετατόπιση του κέντρου βάρους της χριστιανικής πίστης από σύστημα υποταγής σε σύστημα ελευθερίας. Υπάρχει δρόμος χριστιανικής πνευματικότητας που τον βαδίζω όχι για να κατευνάσω τον Θεό αλλά για να ελευθερωθώ από την αυτοθέωσή μου. Με την έννοια αυτή, η πίστη μου πότισε την πνευματικότητά μου και με έφερε σε συνειδητοποίηση της ευθύνης μου απέναντι σε Θεό και ανθρώπους. Τίποτε δεν μπορεί να μου εξασφαλίσει ως αντικειμενικό γεγονός (τελετή, υπακοή σε νόρμες) τη σχέση μου με το Θεό παρά μόνο η δική μου απόφαση να ανταποκριθώ στην ζωντανή παρουσία Του. Αυτή είναι η πεμπτουσία της αναζήτησης της καρδιάς μου. Όσους ανθρώπους συνάντησα να βρίσκονται στο δρόμο προς αυτή την κατεύθυνση τους είδα να ζουν ελεύθεροι και κυρίως να είναι απελευθερωτικοί προς εμένα.

Ως καρδιολόγος που παρακολουθεί, εξετάζει και θεραπεύει ασθενείς παρατηρώ ότι ευκολότερα χειρίζονται οι άνθρωποι οργανικά ζητήματα πάρα ζητήματα που αφορούν την ψυχή και το πνεύμα τους. Οι δρόμοι της καρδιάς είναι δύσκολοι και μη εύκολα διαχειρίσιμοι δρόμοι. Εσύ αναρωτιέσαι συχνά αν έχεις ξεχάσει τον δρόμο της καρδιάς σου;
Η πορεία στον δρόμο της καρδιάς έχει απαιτήσεις. Απαιτεί πρώτα χρόνο, μετά προσήλωση, μετά ετοιμότητα να μπαινοβγαίνω εύκολα από τις βιοτικές μέριμνες και, τέλος, συνέπεια και πιστότητα σε μία σχέση. Η πίστη δεν έχει να κάνει με την πεποίθηση υπάρξεως ενός Θεού αλλά με την τιμιότητα να αφιερώνεσαι αποκλειστικά σε μία σχέση. Από τη στιγμή που γεννηθήκαμε, πέσανε πάνω μας πολοί για να μας δείξουν δρόμους «για το καλό μας». Μπορεί και να άργησα λίγο, κατάλαβα όμως πως αυτό το καλό είναι ήδη μέσα μας κεκτημένο και περιμένει τον πνευματικό μας μόχθο για να το ανακαλύψουμε και να το χαρούμε χωρίς όρους και χωρίς όρια.

(*) O Ηλίας Λιαμής είναι διδάκτορας Θεολογίας και μουσικοπαιδαγωγός, καθηγητής στην Ελληνογαλλική Σχολή του Αγίου Ιωσήφ (StJoseph) της Αθήνας. Παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα θεολογίας και μουσικής στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και της Γενεύης, καθώς και στη μουσική Ακαδημία του Κέτσκεμετ της Ουγγαρίας. Επιμορφώθηκε σε θέματα σχολικού project management. Είναι Πρόεδρος της Συνοδικής Επιτροπής Καλλιτεχνικών Εκδηλώσεων και μέλος της Συνοδικής Επιτροπής Χριστιανικής Αγωγής της Νεότητος της Εκκλησίας της Ελλάδος. Επί σειράν ετών συνεργάζεται στην έκδοση σύγχρονων κατηχητικών βοηθημάτων, ενώ παράλληλα είναι συγγραφέας βιβλίων και καλλιτεχνικών έργων, τα οποία έχουν παρουσιαστεί σε πολυπληθείς παραστάσεις σε μεγάλες αίθουσες σε μεγάλες πόλεις της Ελλάδας. Συνεργάζεται συστηματικά με Σχολές Γονέων Μητροπόλεων και είναι ενταγμένος ως επιμορφωτής στο Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμόρφωσης της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Διοργανώνει σεμινάρια υπαρξιακής ηγεσίας και κατάρτισης εκπαιδευτικών και στελεχών νεανικού έργου. Πέραν όλων όμως, αισθάνεται βαθειά ευγνωμοσύνη για την οικογένειά του, τη σύζυγό του Νάντια, την Άννα και τον Νικόλαο, που με αγάπη και υπομονή προσπαθούν ακόμη να τον πείσουν πως μπορεί να γίνει και καλύτερος.

Όταν η μουσική θεραπεύει… Θανάσης Δρίτσας

Η μουσική μάς συγκινεί χωρίς να μπορούμε ακριβώς να προσδιορίσουμε γιατί. Είναι η υπόκρουση στις πιο όμορφες στιγμές της ζωής μας, λίγες νότες αρκούν για να ξυπνήσουν αναμνήσεις, να μας οδηγήσουν πίσω στον χρόνο, στα θεμέλια της μνήμης. Η μουσική έχει ιδιότητες, στοιβάζει μέσα μας αποθέματα ενέργειας, χαράς, ευεξίας, γαλήνης, ημερεύει, γιορτάζει μαζί μας. Θεραπεύει. Τη δύναμή της έχουν επισημάνει μελέτες και γιατροί διαφόρων ειδικοτήτων σε όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και ο δικός μας διακεκριμένος καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Θανάσης Δρίτσας, συνθέτης, συγγραφέας και μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μουσικής και Ιατρικής (IAMM). Με αφορμή το «7ο Διεπιστημονικό Συνέδριο για τη Μουσική και την Ιατρική» που διοργανώνει σε λίγες μέρες στο Ωδείο Αθηνών με περισσότερους από 60 ομιλητές από 20 χώρες, μιλήσαμε μαζί του για μερικά πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα όπως το πώς επιδρά η μουσική στον ανθρώπινο εγκέφαλο, για την κλινική αξία της μουσικοθεραπείας αλλά και το τι συμβαίνει στη χώρα μας.

Διοργανώνετε το 7ο Διεπιστημονικό Συνέδριο για τη Μουσική και την Ιατρική. Πείτε μας λίγα λόγια για τη σημασία του και σε ποιους απευθύνεται…
Τις τελευταίες δεκαετίες διάφορες μορφές τέχνης συνεισφέρουν συμπληρωματικά με την κλασική ιατρική αντιμετώπιση στη θεραπεία των ασθενών. Στο αντικείμενο αυτό η μουσική έχει αποκτήσει μεγάλη αξία ως παρέμβαση, ιδιαίτερα μετά την ταχεία ανάπτυξη των νευροεπιστημών που βοήθησε μέσω των νέων απεικονιστικών μεθόδων (βλ. PET brain scan) να κατανοήσουμε πώς επιδρά η μουσική στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Δυστυχώς η πλειοψηφία των γιατρών δεν έχει αντιληφθεί την πρωτοπορία που συντελείται στο αντικείμενο των μουσικών παρεμβάσεων στην ιατρική. Η Διεθνής Ένωση Μουσικής και Ιατρικής μέσα από αυτό το συνέδριο παρουσιάζει όλα τα σύγχρονα κλινικά και ερευνητικά δεδομένα στον τομέα των μουσικών παρεμβάσεων ώστε να κατανοηθεί ουσιαστικά η σημασία της μουσικής θεραπείας. Το συνέδριο έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα και απευθύνεται σε γιατρούς, επιστήμονες υγείας γενικά, νοσηλευτές, μουσικοθεραπευτές, μουσικούς, μουσικοπαιδαγωγούς.

Τι είναι η μουσικοθεραπεία και ποια η σχέση της με την ιατρική επιστήμη;
Όταν η ζωή απειλείται στο σωματικό επίπεδο καλείται ο θεραπευτής να ενισχύσει τη θετική σκέψη και την πεποίθηση για ζωή σε ένα άλλο δημιουργικό επίπεδο. Η ύπαρξή μας εξάλλου συντελείται σε ένα ενιαίο θέμα, παρότι εμείς διακρίνουμε για λόγους κατανόησης το σωματικό (body) και το μη-σωματικό (mind). Στην ουσία τα δύο αυτά επίπεδα λειτουργούν στον άνθρωπο ως συγκοινωνούντα δοχεία. Έτσι ένας σπουδαίος μουσικοθεραπευτής, ο αείμνηστος David Aldridge, στο κλασικό βιβλίο του με τίτλο Spirituality, Healing and Medicine θεωρεί ότι για τη διατήρηση της υγείας του ατόμου ισχύει η λατινική έκφραση «Argo Ergo Sum» η οποία θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως «δημιουργώ άρα υπάρχω» σε αντιπαράθεση με το καρτεσιανό στερεότυπο «Cogito Ergo Sum» («σκέπτομαι άρα υπάρχω»). Η καρτεσιανή άποψη είναι υπαίτια για την αφύσικη διαίρεση ψυχής και σώματος και έχει αποτελέσει πρόβλημα στην ολιστική αντιμετώπιση πολλών κατηγοριών ασθενών στη σύγχρονη ιατρική. Οι θεραπείες μέσω τέχνης δεν καταργούν ούτε υποκαθιστούν την κλασική ιατρική αντιμετώπιση, αλλά συμπληρώνουν την τρέχουσα ιατρική πράξη και χαρακτηρίζονται από την αντιμετώπιση του ασθενή ως προσώπου συνολικά και όχι ως «νοσήματος» μόνο.

Η ακρόαση της μουσικής θεωρείται θεραπευτικό εργαλείο; Ποια είναι τα οφέλη για την υγεία;
Η ακρόαση επιλεγμένης μουσικής αποτελεί μία από τις μορφές παρέμβασης ως θεραπευτική μέθοδος, συχνά χρησιμοποιείται σε παρεμβάσεις στο νοσοκομείο. Μπορεί να βοηθήσει σε ελάττωση του άγχους, του χρόνιου στρες, στην ανακούφιση του πόνου, στη βελτίωση του ύπνου. Πιο αποτελεσματική είναι η μουσική που μας αρέσει και με την οποία έχουμε οικειότητα, η μουσική επιλογή πρέπει να εξατομικεύεται. Φαίνεται ότι πιο αποτελεσματικές είναι όμως οι δημιουργικές-βιωματικές παρεμβάσεις μουσικοθεραπείας καθοδηγούμενες από ειδικό μουσικό θεραπευτή.

Ξέρουμε ότι η μουσική μάς φτιάχνει τη διάθεση, μας δημιουργεί όμορφα συναισθήματα, μας ανακουφίζει από το άγχος και την κατάθλιψη. Με ποιο τρόπο λειτουργεί; Ενεργοποιεί και βιοχημικούς παράγοντες ή βοηθά απλώς στην αντιμετώπιση ψυχοσωματικών ζητημάτων;
Η μουσική μάς οδηγεί σε ένα φανταστικό ταξίδι, εκτρέπει την προσοχή μας από τη σωματική της τοπογραφία, ασκεί μια επίδραση παρόμοια με έναν παραμυθά ο οποίος αφηγείται μια ιστορία και παρασύρει το μυαλό εκτός σώματος. Η χαλάρωση που επιτυγχάνει η μουσική οδηγεί και αντικειμενικά σε ελάττωση της παραγωγής ορμονών του στρες (βλ. κορτιζόλη, αδρεναλίνη) και σε αυξημένη παραγωγή ευεργετικών αντικαταθλιπτικών νευροορμονών όπως η σεροτονίνη ή ορμονών ευεξίας όπως η ωκυτοκίνη. Το αίσθημα ευχαρίστησης που σχετίζεται με την ακρόαση μουσικής που μας συγκινεί σχετίζεται σαφώς με την παραγωγή ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Η επίδραση λοιπόν της μουσικής αναδεικνύεται και σε βιολογικό επίπεδο και όχι μόνον σε ψυχικό. Άλλωστε και ο όρος «ψυχοσωματικό ζήτημα» είναι παραπλανητικός διότι όλα τα νοσήματα είναι τελικά ψυχοσωματικά.

Η μουσική μάς ξυπνά μνήμες. Θα μπορούσε ίσως η μουσικοθεραπεία να βοηθήσει σε νόσους όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ ή την άνοια;
Υπάρχει μεγάλη άνθηση της μουσικοθεραπείας τελευταία που αφορά ασθένειες με εκφυλιστικές παθήσεις του νευρικού συστήματος. Βλέπει κανείς ασθενείς με Αλτσχάιμερ, ενώ π.χ. δεν μπορούν να αναγνωρίσουν συγγενικά τους πρόσωπα, να τραγουδούν χωρίς κανένα λάθος ένα τραγούδι με το οποίο έχουν συνδεθεί συναισθηματικά παλαιότερα. Επίσης ασθενείς μετά από σοβαρά αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, ενώ παρουσιάζουν διαταραχές του λόγου, διατηρούν τη μουσική τους δεξιότητα να τραγουδούν σωστά. Η μουσικοθεραπεία μέσα από ειδικά εκπαιδευμένο θεραπευτή χρησιμοποιείται σήμερα με επιτυχία στην αποκατάσταση του λόγου ασθενών μετά από αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Πρόσφατες μελέτες αποδεικνύουν επίσης την ευεργετική εφαρμογή ρυθμικών μουσικών ερεθισμάτων στο παθολογικό βάδισμα ασθενών με νόσο Πάρκινσον.

Σε ποιες ασθένειες βλέπετε καλύτερα αποτελέσματα; Μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση του πόνου; Η παρηγορητική ιατρική βασίζεται και στη μουσική;
Σε όλες τις ιατρικές ειδικότητες όπου απαιτείται διαχείριση χρόνιου πόνου, άγχους, κατάθλιψης, αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να βοηθήσει σημαντικά η μουσική. Πρόσφατες μετα-αναλύσεις κλινικών ερευνών έχουν αποδείξει ότι η μουσική παρέμβαση ασκεί μια ήπια ως μέτρια επίδραση στον πόνο και σε κάποιο βαθμό μπορεί να υποκαταστήσει αναλγητικά ή αναισθητικά φάρμακα. Και βέβαια η μουσικοθεραπεία σε ασθενείς τελικού σταδίου (end of life) ή παρηγορητικής φροντίδας έχει καταστεί πολύ αξιόπιστη προσέγγιση.

Μπορεί να βοηθήσει και στη δίαιτα;
Ο άνθρωπος που αποκτά νόημα ζωής, που γίνεται δημιουργικός, που έχει μάθει να χειρίζεται τα συναισθήματά του σωστά, που πολεμάει το άγχος και την κατάθλιψη, είναι ο άνθρωπος που μπορεί να κάνει δίαιτα, να ρυθμίσει το σωματικό του βάρος και να ελέγχει τη διατροφή του. Για να κάνεις δίαιτα πρέπει να είσαι σε καλή ψυχολογία. Η μουσική μπορεί να βοηθήσει σε όλα τα παραπάνω, άρα και στη δίαιτα με έμμεσο τρόπο.

Η θεραπευτική δύναμη της μουσικής στα παιδιά;
Η μουσικοθεραπεία ξεκίνησε μάλιστα στα πρώτα στάδια ως εφαρμογή σε παιδιά με ειδικά προβλήματα και αναπτυξιακές διαταραχές, βλ. αυτισμό. Και σε παιδιατρικούς πληθυσμούς υπάρχουν οι ίδιες γενικές ενδείξεις μουσικοθεραπείας όπως στους ενήλικες. Μια ευρύτατα αναπτυσσόμενη εφαρμογή της μουσικής παρέμβασης είναι σε παιδιά με ογκολογικά προβλήματα. Επίσης έχει καθιερωθεί διεθνώς η κλινική αξία των μουσικών παρεμβάσεων σε μονάδες εντατικής θεραπείας νεογνών. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου στην Αθήνα έχει μάλιστα προγραμματιστεί ως προ-συνεδριακή δραστηριότητα μια εκπαιδευτική ημερίδα εφαρμογής μουσικής παρέμβασης σε μονάδα νεογνών στο Μαιευτήριο Έλενα Βενιζέλου από την ομάδα της διεθνούς φήμης Αμερικανίδας μουσικοθεραπεύτριας Joanne Loewy.

Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη μουσική για να βελτιώσουμε την ευημερία μας ή την ευημερία ενός αγαπημένου μας προσώπου;
Θα ήταν πολύ σημαντικό να φέρουμε τη μουσική στη ζωή μας ως εργαλείο όχι μόνον ακρόασης αλλά δημιουργικής έκφρασης, για παράδειγμα να μάθει κάποιος από νωρίς στη ζωή του ένα μουσικό όργανο. Αυτό αποκτά αξία μέσα από μια καθαρά συνειδητή επιλογή και όχι ως απόφαση των γονιών να στείλουν τα παιδιά τους σε ένα Ωδείο. Στις περισσότερες τέτοιες περιπτώσεις τα παιδιά παρατάνε τη μουσική στη συνέχεια, αν δεν είναι δική τους η επιλογή εμπλοκής με τη μουσική. Έχει βρεθεί ότι οι ενήλικες που μετέχουν και τραγουδούν σε χορωδίες είναι συχνά χαρούμενοι, αποκτούν νόημα ζωής και κοινωνικοποιούνται μέσω αυτής της δημιουργικής μουσικής συνύπαρξης.

Τι συμβαίνει στη χώρα μας και πού μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση στη μουσικοθεραπεία; Γενικά το αντικείμενο και η αναγνώριση της επαγγελματικής ιδιότητας του μουσικοθεραπευτή στην Ελλάδα είναι αρκετά πίσω σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ή με τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ θεωρώ ότι έχουν, περισσότερο και από την Ευρώπη, αναγνωρίσει και προωθήσει το αντικείμενο των μουσικών παρεμβάσεων. Στην Ελλάδα έχει αρχίσει βέβαια μια πανεπιστημιακή εκπαιδευτική δραστηριότητα εδώ και μερικά χρόνια. Υπάρχουν στη χώρα μας αρκετοί (ουσιαστικά εκπαιδευμένοι στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ) μουσικοί θεραπευτές. Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια, έχει συσταθεί ο ελληνικός Σύλλογος Πτυχιούχων Επαγγελματιών Μουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ). Δυστυχώς ο ιατρικός κόσμος αγνοεί γενικά την κλινική αξία των μουσικών παρεμβάσεων και δεν μπορεί να απεξαρτηθεί από την αυστηρή αντίληψη ότι η ιατρική είναι μόνον τα φάρμακα ή οι μηχανικές παρεμβάσεις. Ελπίζω ότι θα παρακολουθήσουν το προσεχές συνέδριο της Αθήνας αρκετοί γιατροί και φοιτητές ιατρικής.

Στο βιβλίο σας «Η μουσική ως φάρμακο: η βιολογική προσέγγιση της μουσικής θεραπείας» (εκδόσεις Παπαζήση) αντιμετωπίζετε το νου και το σώμα ως ένα «Όλον», σε μια ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου. Πιστεύετε ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον νου και την πνευματική κατάσταση προκειμένου να θεραπεύσουμε τις σωματικές ασθένειες;
Όλες οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης βασίζονται στην ολιστική αντίληψη και δεν θεραπεύουν μια νοσηρή κατάσταση αλλά το «πρόσωπο» που νοσεί, αυτό περιλαμβάνει όχι μόνον τις αυστηρά βιολογικές αλλά όλες τις ιδιότητες του προσώπου. Όλες οι ιατρικές παρεμβάσεις θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως παρεμβάσεις Νους-Σώμα. Δεν υπάρχουν ασθένειες αλλά ασθενείς. Δυστυχώς αυτή η ολιστική αντίληψη αντιπαλεύει σήμερα την απο-προσωποποίηση των ασθενών και τη μετατροπή τους σε κωδικούς ασθενειών. Η ιατρική δυστυχώς θα γίνεται όλο και περισσότερο απρόσωπη. Κάποια στιγμή ίσως καταργηθούν πρακτικά και τα ονόματα των ασθενών, θα προσφωνούνται οι ασθενείς με κωδικούς αριθμούς.

Εκτός από καρδιολόγος είστε και συνθέτης και συγγραφέας. Πώς και πότε ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με τα παραπάνω;
Η σχέση μου με τη μουσική άρχισε από την παιδική μου ηλικία, άρχισα να γράφω τη δική μου μουσική από την ηλικία των 8 ετών. Παράλληλα με τις ιατρικές μου σπουδές ακολούθησα συστηματικές σπουδές στα ανώτερα θεωρητικά και τη σύνθεση μουσικής. Έχω κυκλοφορήσει έξι (6) προσωπικούς δίσκους (CD) με μουσικά μου έργα ως συνθέτης μέχρι σήμερα. Η συγγραφή βιβλίων και άρθρων θεωρώ ότι συμπληρώνει (μαζί με τη μουσική, που είναι ο υπαρξιακός μου πυρήνας) την παλέτα των αυτο-ψυχοθεραπευτικών δημιουργικών μου εργαλείων. Έχουν κυκλοφορήσει πέραν των καθαρά επιστημονικών εκδόσεων και αρκετά βιβλία μου μέχρι σήμερα, βλ. δοκίμια, γενική λογοτεχνία, παιδική λογοτεχνία.

Και πώς αντιλαμβάνεστε τον εαυτό σας και το έργο σας; Ως ένα αναπόσπαστο συνδυασμό ιδιοτήτων, μια, ας πούμε, ολιστική προσέγγιση, ή προέχει κάποια από αυτές τις ιδιότητες;
Πολλοί μου βάζουν αυτή την ερώτηση, είναι η τάση που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν τη ζωή ως δίπολο σε όλα τα ζητήματα. Έχουμε ανάγκη να ταξινομούμε τα φαινόμενα και τους ανθρώπους επειδή μας γίνονται όλα ευκολότερα έτσι. Η τέχνη σε συνδέει με τον ουρανό ενώ οι επιστήμες με το γήινο κομμάτι της ύπαρξής μας, η μουσική και το γράψιμο αποτελούν το αντίδοτο του θανατικού και των σκοτεινών πλευρών της ζωής που αντιμετωπίζει καθημερινά ο γιατρός. Έτσι μπορούν τα δύο αυτά ίσως να συνυπάρχουν σε μια ισορροπία. Δεν έχω ανάγκη να ταξινομήσω τον εαυτό μου σε ένα από τα δύο. Αφήνω τους άλλους να διαλέξουν ό,τι θέλουν από εμένα.

ΠΗΓΗ

Ο Τάσος Γερμενής γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κεφαλονιά. Είναι Ομότιμος Καθηγητής Ανοσολογίας του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Ιδρυτικό Τακτικό Μέλος της Ιονικής Ακαδημίας 1808 και Τακτικό Μέλος της Rencontres Interdisciplinaires Franco-hellénique. Πέραν της ερευνητικής και της ιατρικής του δραστηριότητας, έχει εκδώσει δύο πραγματείες πάνω στη Φιλοσοφία της Επιστήμης («Από τον Γουτεμβέργιο στο Internet» και «Ανοσία: Αλληγορία και πραγματικότητα») καθώς και τρεις ποιητικές συλλογές («Μπορεί και να λεγόταν… Beagle», «Εμός ει συ» και «Σε ουρανώ»). Ποιήματά του έχουν, επίσης, δημοσιευθεί στα περιοδικά «Κασταλία», «Αιολικά Γράμματα» και «Νέα Εστία».

Ο Τάσος Γερμενής είναι ένας σπουδαίος επιστήμονας και στοχαστής, στα οποία αυτά δύο έχω να προσθέσω (ως τρίτο και τέταρτο γνώρισμα) το ήθος και την σπάνια ανθρωπιά του. Χωρίς αμφιβολία μπορεί να καταταγεί με βάση τα ουσιώδη προσόντα του και στο γένος των φιλοσόφων. Ο μεγάλος κίνδυνος που διατρέχουν οι διανοητές επιστήμονες είναι να αφανίσουν το συναίσθημα και να γίνουν καθαρά εγκεφαλικά όντα. Ο Γερμενής έχει όμως (λόγω του φίλτρου της Ανθρωπιστικής του Παιδείας) διαφύγει αυτόν τον κίνδυνο και έχει καταφέρει πιστεύω αυτό που απετέλεσε στόχο ζωής των χριστιανών ασκητών της ερήμου, να βάλει τελικά τον Νου μέσα στην Καρδιά. Γράφει λεπτής αίσθησης ποίηση που αφήνει ιδιαίτερο στίγμα και κυρίως αποπνέει ένα μεθυστικό άρωμα πολιτισμού του συγγραφέα-ποιητή.

Θα παραθέσω ένα ποίημα του με τίτλο «Ποίηση», διότι εδώ μας λέει καθαρά αυτό που κάνει, δηλαδή αποπειράται να δώσει έναν εξαιρετικά δύσκολον ορισμό: «Ποίηση, στεναγμός ατελεύτητος καθώς μες την ομίχλη μικραίνουν τα παράθυρα κι εκδίκηση των πληγωμένων λέξεων που περιμένουν στο κατώφλι του ανείπωτου να εξαγοράσουνε τις ενοχές. Πόνος του κόσμου που γδέρνει την πόρτα του παραδείσου κι ένα φιλί στης αμαρτίας το στόμα. Λυγμοί για την ανυπόφορη διαιώνιση του θανάτου που σπαταλιέται κι η μπουκαμβίλια που αγκαλιάζει το καμπαναριό σε ιδεόγραμμα ανάστασης». Με εντυπωσίασε η ποιητική του μορφοπλασία-λεξιπλασία στα πλαίσια της πρόσφατης συλλογής του με τίτλο «Εμός ει συ» η οποία προδίδει αφενός μια βαθύτατη γνώση της ελληνικής γλώσσας αφετέρου μια εμβριθή μελέτη και αφομοίωση του έργου ελλήνων ή ξένων ποιητών οι οποίοι άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία της παγκόσμιας ποιητικής δημιουργίας.

Αποφάσισα να θέσω στον Τάσο Γερμενή ορισμένες ερωτήσεις προκειμένου οι απαντήσεις του να με βοηθήσουν να προσεγγίσω καλύτερα την ουσία της ποιητικής του δημιουργίας. Ακολουθεί η συνομιλία μου με τον κ. Γερμενή:

Αγαπητέ μου Τάσο, τι είναι για εσένα η ποίηση; Η Κική Δημουλά γράφει κάπου ότι η ποίηση είναι από τα πιο επηρμένα μυστήρια, τα πιο αχανή, η ποίηση είναι ένα μείγμα εύγεστων δηλητηρίων σε χρυσά δελεαστικά ποτήρια ή είναι ο πειρασμός, ο δαίμονας που μπαίνει ξαφνικά στο σώμα του κανονικού, προκαλώντας ένα σεληνιασμό γόνιμο. Πού σε πάει εσένα αυτή η απόπειρα ορισμού της ποίησης από την αείμνηστη Κική Δημουλά;

Όσο παλιότερα ανατρέχω, τόσο σαφέστεροι ήταν οι ορισμοί που είχα για τη ποίηση. Ή, αντίστροφα, όσο περνούν τα χρόνια, τόσο πιο θολή γίνεται στο μυαλό μου η εικόνα της ποίησης, αλλά και τόσο λιγότερο μ’ ενδιαφέρει να βρω κάποιον ακριβέστερο ορισμό της.

Η ποίηση αντιπροσωπεύει ένα εγχείρημα αναδόμησης της αβεβαιότητας, μια προσπάθεια αναδιαμόρφωσης της πραγματικότητας, μια διεργασία επανανοηματοδότησης της ίδιας της ζωής. Διαδικασίες, μ’ άλλα λόγια, που συντελούνται σ’ άλλες διαστάσεις, πέρ’ από τον χώρο και το χρόνο, πέρ’ από τις αισθήσεις και τις λέξεις τους, στο παράλληλο σύμπαν εκείνης της κόλας του χαρτιού, πάνω στην οποία ξημερώνεται όποιος τολμά.

Μόνο που, όπως γράφω κάπου στην τελευταία συλλογή μου, «όταν νομίσεις πως έφτασες [σε κάποιον προορισμό], κοιτάζεις πίσω σου και δεν υπάρχει δρόμος. … Αν επιχειρήσεις να επιστρέψεις, πρέπει να μεταπηδήσεις σ’ άλλη κλίμακα, ν’ ανοίξεις καινούριο δρόμο, που θα σε πάει σ’ άλλη αφετηρία, σ’ άλλα πληγώματα.».

Το μόνο βέβαιο είναι ότι η ποίηση «είναι από τα πιο επηρμένα μυστήρια».

Πόσο πίσω σε πηγαίνει εσένα η σχέση σου με την ποίηση; Υπήρξε κάποιο καταλυτικό ερέθισμα που σε συνέδεσε με την ποίηση αρχικά; Πότε έγραψες την πρώτη ποιητική σου σύνθεση;

Η σχέση μου με την ποίηση συνυφαίνεται με τη σχέση που ανέπτυξα με την επιστήμη (όχι με την ιατρική). Ο Matthew Arnold, ένας Άγγλος ποιητής του προπερασμένου αιώνα, είχε αναρωτηθεί: «Τη στιγμή που μία σταγόνα συναντά την ήρεμη επιφάνεια του νερού, δημιουργώντας χίλιους κυματισμούς γύρω της, τον λόγο έχει η ποίηση ή μήπως η επιστήμη;». Όταν η απάντηση ενός επιστήμονα σ’ αυτή την ερώτηση είναι ότι τον λόγο τον έχει η ποίηση, πρόκειται ασφαλώς για μια κρίσιμη στιγμή της ζωής του.

Αυτή η στιγμή ήλθε για μένα περί τα μέσα της δεκαετίας του ’80 κι ήταν μια στιγμή που κράτησε χρόνια. Ήταν η περίοδος που ενσυνείδητα μπήκα σε μια διαδικασία πρόσληψης του ποιητικού λόγου, η οποία μου επέτρεψε τη μέθεξη και την υπέρβαση του προσωπικού, τα προαπαιτούμενα δηλαδή μιας προσπάθειας αναδιάταξης της πραγματικότητάς μου που με οδήγησε στην ποιητική έκφραση.

Ό,τι είχα γράψει ως τότε δεν ήταν παρά το αποτέλεσμα μιας ανελεύθερης γραφής δέσμιας της προσπάθειας είτε να εντοπίσω το στίγμα μου μέσα σ’ έναν άγνωστο κόσμο είτε, στη συνέχεια, να επιβάλω την παρουσία μου στον κόσμο που υποτίθεται ότι γνώρισα. Όσα γράφτηκαν εκείνα τα χρόνια, δεν ενδιαφέρουν κανέναν άλλον εκτός ενδεχομένως από… τον προσωπικό μου ψυχαναλυτή.

Θα ήθελα να μας παραθέσεις, αν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, την πρώτη σου ποιητική σύνθεση ή ένα απόσπασμα ίσως.

ΦΕΥΓΩ . . .
Εξάντλησα τους συμβολισμούς μου
στις εσχατιές των ονείρων μου.
Αναγνώρισα τη μοναξιά μου
στη γύμνια μου.
Η σκέψη μου χαίνει.
ο λογισμός μου ακροτελεύτιος.
Στις παρυφές του Κόσμου
αναμένω
τις οιμωγές του τοκετού του.
Ένα μόνο καινούριο λουλούδι
να κόψω προσμένω
πριν φύγω.

Είναι το πρώτο δημοσιευμένο ποίημά μου. Το δημοσίευσε στην «Κασταλία», το περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρών Λογοτεχνών ο τότε διευθυντής του, ο σπουδαίος γιατρός-λογοτέχνης Γιάννης Μουτάφης.

Μέσα από τις ίδιες τις εκδόσεις του ποιητικού σου έργου και τις αναφορές σου προκύπτει μια μακροχρόνια συστηματική μελέτη και βαθειά κατανόηση του έργου πολλών σπουδαίων ποιητών. Υπήρξε όμως κάποια καταλυτική επίδραση (του συνολικού έργου) συγκεκριμένου ποιητή ή κάποιου μεμονωμένου ποιήματος πάνω στην δική σου ποιητική δημιουργία;

Ομολογώ ότι άργησα πολύ να εντοπίσω τους δικούς μου μεγάλους της ποίησης. Ως υπαίτιους θεωρώ την αμιγώς γνωσιακή προσέγγιση και τον άκαμπτο ορθολογισμό της επιστημονικής μου νιότης, για τα οποία μάλιστα ήμουν τότε ιδιαίτερα υπερήφανος!

Προφανώς, αρχικά με γοήτευσαν οι κατά γενική ομολογία μεγάλοι της ελληνικής ποίησης. Αναπολώ με συγκίνηση την περίοδο που κοιμόμουν με το «Άξιον εστί» και τη σχετική πραγματεία-ανάλυση του Τάσου Λιγνάδη στο προσκέφαλό μου ή τότε που τα «Ερωτικά» του Ρίτσου με παρέπεμπαν στη φυματίωση που μοιράστηκε με τον πατέρα μου.

Το γεγονός, όμως, που με καθόρισε ποιητικά, ήταν η γνωριμία μου με τον σπουδαίο ποιητή-γιατρό Δημήτρη Παπαδίτσα. Το «Εν Πάτμω», εκείνο το σημείο τομής του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο, εκείνος ο καθρέφτης, όπου συγκλίνουν οι ακτίνες των πάντων, άσκησε πάνω μου μια αποκαλυπτική επίδραση. Υπήρξε το εισιτήριο που με εισήγαγε στην πρόσληψη των άλλων μεγάλων του ποιητικού μου σύμπαντος που είναι ο Εμπειρίκος, ο Ρεμπώ και η Ντίκινσον.

Αυτές είναι οι αναφορές της ποιητικής μου, τις οποίες υποσυνείδητα, αλλά και ενσυνείδητα κάποιες φορές, προσπαθώ να προσεγγίσω. Ελπίζω χωρίς να τις προσβάλω. Το αποτέλεσμα, βέβαια, δεν νομίζω ότι εγώ είμαι αυτός που μπορεί να το διακρίνει. Ως προς το ύφος των ποιημάτων, πάντως, πιστεύω αυτό που είχε πει η Anna Swir για τα δυο «καθήκοντα» του ποιητή. «Το πρώτο είναι να δημιουργήσει το δικό του ύφος. Το δεύτερο να καταστρέψει το δικό του ύφος». Θα ήθελα πολύ να ξέρω πού βρίσκομαι….

Πώς επέδρασε (αν επέδρασε) η επιστημονική σου ιδιότητα και η ζωή σου ως αφοσιωμένου επιστήμονα πάνω στην ποιητική σου σκέψη ή στην μορφοπλασία των ποιητικών σου κειμένων;

Η επίδραση αυτή ήταν εξόχως ισχυρή και πολυεπίπεδη. Η υπαρξιακή αγωνία που διαπερνά όλη μου την ποίηση –ακόμη και την ερωτική– δεν νομίζω ότι απέχει πολύ από το άγχος της αναζήτησης της αλήθειας που διακατέχει τον επιστήμονα εαυτό μου. Ακραία μορφή αυτής της θεμελιακής επίδρασης αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της θεματικής μου. Έχω γράψει ποιήματα εμπνευσμένα από τη θεωρία της σχετικότητας, από την επαλήθευση των επιστημονικών προβλέψεων κι άλλα παρόμοια θέματα. Ο τίτλος της πρώτης συλλογής που εξέδωσα («Μπορεί και να λεγόταν…Beagle») παραπέμπει ευθέως στην εξελικτική θεωρία (Beagle ονομαζόταν το καράβι, με το οποίο ο Δαρβίνος ταξίδεψε στα νησιά Γκαλαπάγκος). Και, φυσικά, η έννοια της ταυτότητας, η βασική έννοια της επιστήμης μου, της Ανοσολογίας, έρχεται και ξανάρχεται, αυτόματα τις περισσότερες φορές, στο προσκήνιο του ποιητικού μου λόγου (Ασκητική δίχως χρεία ταυτότητας – Στύβω το λιόκαμα / να μαζέψω γαλάζιο / και συμπόσιες λέξεις / για μια ταυτότητα άδουλη – Κι η άγνωστη ταυτότητα / που κρύβει ο καθρέφτης κ.ά.).

Από την άλλη μεριά, η επιστήμη δυσκόλεψε αρκετά τα πρώτα βήματά μου στην ποίηση. Θυμάμαι πόσο είχα τρομάξει όταν για πρώτη φορά διαπίστωσα ότι η αναγκαιότητα των υπερβάσεων που με οδηγούσε στην ποίηση, ήταν αδύνατο να εξυπηρετηθεί από τη δωρική φόρμα και την αυστηρότητα του επιστημονικού λόγου, με την οποία είχα μάθει να εκφράζομαι ως τότε. Ότι οι «κοινώς αντιληπτές λέξεις των αισθήσεων», η λεξιτεχνία κι η οροτεχνία, με τις οποίες η επιστήμη εξερευνά τον κόσμο, δεν έφταναν. Γιατί το ζητούμενο, τελικά, δεν ήταν άλλο από την «αποκωδικοποίηση αισθήσεων που δεν είχαν βρει ακόμη τις λέξεις τους». Έπρεπε ν’ απολυμάνω το λόγο μου από την αντικειμενικότητα του επιστημονικού λόγου. Αντίθετα με την επιστήμη, η ποίηση προϋποθέτει την εξάντληση της πλαστικότητας και της υπαινικτικής δύναμης των λέξεων είτε όσο είναι ακόμη ορφανές, πριν ακόμη καν γίνουν προτάσεις, παράγραφοι, σελίδες, στίχοι, λόγος είτε αφού επωμιστούν τα χαρακτηριστικά της… κοινωνίας τους.

Η επιστημονική εκπαίδευση και η αφοσίωση στην επιστημονική μέθοδο δίνουν έμφαση στην νοητική διεργασία αλλά ίσως έτσι να περιορίζουν την δυνατότητα ανίχνευσης και έκφρασης του συναισθήματος. Από την πλευρά της ποίησης όμως το συναίσθημα καταλαμβάνει μάλλον ζωτικό χώρο. Στην περίπτωση σου πώς βιώνεις αυτή την ισορροπία συναισθήματος και νοητικής διεργασίας στα πλαίσια της ποιητικής σου δημιουργίας;

Επίτρεψέ μου να θεωρώ ψευδεπίγραφη αυτή την αντίθεση. Κατά τη γνώμη μου, επιστημονικό βίωμα είναι αδύνατο να υπάρξει χωρίς ερωτική σχέση με το εκάστοτε αντικείμενο και δίχως ειλικρινή πόθο για την αλήθεια, δηλαδή χωρίς συναίσθημα και μάλιστα έντονο. Από την άλλη μεριά, η επανανοηματοδότηση των λέξεων και του λόγου που απαιτεί η ποίηση, προϋποθέτει νοητικές διεργασίες υψηλής έντασης. Υπενθυμίζω, σ’ αυτό το σημείο, πόσο ο Κ. Τσάτσος υπερασπιζόταν τόσο το «αισθητικό» όσο και «το έλλογο νόημα του ποιητικού λόγου».

Εν τέλει, και στην επιστήμη και στην ποίηση η «λύση του δράματος» επέρχεται μόνο μες απ’ τη σύγκλιση στο Ωραίο. Το Ωραίο, οι κανόνες του οποίου προϋπάρχουν του αισθητού κόσμου, είναι ανεξάρτητες από την εμπειρία μας και θεμελιώνουν τόσο την επιστήμη όσο και την ποίηση στο έδαφος της αντικειμενικότητας και όχι στο βασίλειο του υποκειμενικού. Παραφράζοντας τον Νερούντα, θα έλεγα ότι και η επιστήμη και η ποίηση σε μαθαίνουν να υπάρχεις υπό όρους αισθητικής.

Γιατί πιστεύεις ότι γράφεις τελικά ποίηση και σε ποιους απευθύνεται το ποιητικό σου έργο; Ποιες είναι οι προσδοκίες σου από την πλευρά του αναγνώστη του έργου σου;

Η Hannah Arendt λέει κάπου, στην «Ανθρώπινη Κατάσταση», ότι «Μια ζωή που αναλώνεται εξ ολοκλήρου στη δημόσια σφαίρα γίνεται … ρηχή. Διατηρεί την ορατότητά της, αλλά χάνει την ιδιότητα της ανάδυσης στο φως από κάποιον πιο σκοτεινό χώρο που πρέπει να παραμείνει κρυμμένος προκειμένου να μην απολέσει το βάθος του». Η αγωνία μου είναι να μην απειλήσει ποτέ η ποίηση τη ζωή μου να γίνει ρηχή. Γι’ αυτό και δεν γράφω για τους αναγνώστες. Πιθανοί παραλήπτες των γραπτών μου είναι κάποιοι απ’ αυτούς που ξέρουν ήδη ότι «υπάρχω».

Είτε έτσι είτε αλλιώς, βέβαια, τα ποιήματα, απ’ τη στιγμή που θα βγουν από την άκρη της πένας, ανήκουν καθ’ ολοκληρία στους αναγνώστες. Γι’ αυτό και δεν μπορώ να έχω καμιά προσδοκία από τους αναγνώστες. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο επαναπροσδιορισμός της πραγματικότητας που επιχειρώ με τα ποιήματά μου, είναι απαλλαγμένος από την αυτόματη προσπάθεια του κάθε ποιητή να εγκλωβίσει τον αναγνώστη στα βιωματικά του περιθώρια και στις ανάγκες του. Δεν σημαίνει ότι έχω βρει το σημείο όπου τελειώνει η αναδιαμόρφωση των εννοιών, των αισθημάτων ή ακόμη, αν θέλετε, και των χρωμάτων ή των ήχων. Ότι είμαι αυτός που θέτει στον εαυτό του φραγμούς αναφορικά με την ανάπλαση αδιαπραγμάτευτων νοηματοδοτήσεων. Ότι αποποιούμαι το δικαίωμα να υποτάσσω το εκάστοτε σημαινόμενο στην κυριαρχία μου.

Θα με ρωτήσεις, φυσικά, αν υπάρχει απάντηση σ’ αυτόν τον προβληματισμό, αν μπορεί να υπάρξουν τέτοια όρια. Μα αν υπήρχε απάντηση, δεν θα υπήρχε ποίηση. Γιατί, κατά τη γνώμη μου, ποίηση είναι ακριβώς η αέναη προσπάθεια να δοθεί μια τέτοια απάντηση.

Πώς θα αντιδρούσες απέναντι σε μια άποψη αναγνώστη του τύπου γράφει καλά ο Γερμενής αλλά δεν μου αρέσει ή αντιστρόφως μου αρέσει ο Γερμενής αλλά δεν μπορώ να καταλάβω πόσο καλά γράφει; θα ήθελα να σχολιάσεις την διαφορά μεταξύ: μου αρέσει κάτι (vs) φαίνεται καλό αλλά δεν μου αρέσει.

Την απάντηση την έχω δώσει στην τελευταία συλλογή μου «Εμός ει συ»: «Το ποίημα λογαριάζεται από τους κινδύνους που έχει διατρέξει κι απ’ τα εγκλήματα που έχει διαπράξει –το ίδιο, όχι αυτός που τό ‘γραψε. Αυτός που τό ‘γραψε, μες απ’ αυτό γεννήθηκε. Αμφίβολο αν αξίζει καν να καεί στο βωμό των λέξεών του. Εξάλλου κάθε άνθρωπος, έτσι και μπει στην ιεροτελεστία της ανάγνωσης, έχει κάτι δικό του να θυσιάσει σ’ αυτόν το βωμό. Μη κοιτάτε που περιμένει να πέσει μες στη χούφτα του το σκοτάδι, για να μπορέσει να κλέψει το μερτικό του απ’ τον καπνό.».

Επειδή έχεις παράγει ένα σπουδαίο επιστημονικό έργο στην ανοσολογία, ήθελα να σε ρωτήσω αν υπάρχουν άνθρωποι που αναπτύσσουν αντισώματα κατά της ποίησης; Η ποίηση δεν πουλάει όπως φαίνεται σήμερα και δεν ενδιαφέρονται τόσο οι εκδότες για την ποίηση πλέον σε σχέση π.χ. με το μυθιστόρημα.

Νομίζω ότι έχει έλθει πράγματι η ώρα που ο άνθρωπος θέλει να διώξει τους ποιητές από την Πολιτεία, όπως ακριβώς είχε προτείνει ο Πλάτωνας. Ζούμε ένα οξύμωρο ανάμεσα στην παγκοσμιοποίηση, από τη μια μεριά, και στην αριστοτελική καθολικότητα της ποίησης και την υπέρβαση του χωροχρόνου, από την άλλη. Ο σύγχρονος άνθρωπος φοβάται να διαπραγματευτεί την πραγματικότητα με τον εαυτό του, φοβάται την αλήθεια του, φοβάται δηλαδή ότι η ποίηση υποβαθμίζει την αλήθεια κι υπονομεύει την αρετή.

Αν με ρωτούσες πού θα μπορούσε να αποδοθεί αυτό, θάλεγα ότι είναι επιφαινόμενο της Βαβέλ που χαρακτηρίζει τον τεχνοπολιτισμό μας. Θεμελιώδεις έννοιες, όπως η δημοκρατία, η εργασία, η επιστήμη και τόσες άλλες, επαναπροσδιορίζονται και μάλιστα με ταχύτατους ρυθμούς, δημιουργώντας στον άνθρωπο, όχι απλώς επικοινωνιακό, αλλά ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, πώς είναι δυνατόν ο σύγχρονος άνθρωπος να αποτολμήσει να προβάλει έναν υπερβατικό επαναπροσδιορισμό και μάλιστα αντίθετο από αυτόν που υπαγορεύει ο τεχνοπολιτισμός. Ας αναλογιστούμε την αποσύνδεση, που συμβαίνει στις μέρες μας, των κλασικών συντεταγμένων της ποίησης, δηλαδή του έρωτα και του θανάτου, από τις κλασικές αναφορές τους. Ο έρωτας χάνει τη βασική βιολογική αναφορά του στην αναπαραγωγική διαδικασία κι αναζητεί νέες προβολές του ωραίου ακόμη κι έξω απ’ το σώμα, ενώ ο θάνατος επανέρχεται ως ο υπό κατάργηση έσχατος εχθρός του Αποστόλου Παύλου («ἔσχατος ἐχθρὸς καταργεῖται ὁ θάνατος»).

Θα ήθελα να μου παραθέσεις δύο αποσπάσματα από ποιήματα σου, τα οποία πιστεύεις ότι εκφράζουν καλύτερα αυτό που (ποιητικά) είναι ο Τάσος Γερμενής.

ΥΨΙΓΑΜΙΝΟΣ
Το πανδοχείο των γυμνών πριγκήπων
κι άλλες πολυτελείς αμαρτίες
νοτιοδυτικώς βοώντος ακρωτηρίου
Διάκοσμος της αυριανής συνουσίας
οι απεχθείς μηρυκασμοί των διαψεύσεων
Τανγκό με το στόμα κλειστό
μέσα σε χάλκινους άμβυκες
Νύγδην μεροληψία κι απόσταξη
Τόσοι χειμώνες ψεύτικης ζωής
σε μία υψιγάμινο χωρίς αλεξικέραυνο

ΑΝΥΠΑΡΚΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
Ο πόλεμος ξέσπασε
την ώρα που δυο μάτια προσπαθούσαν
να ξαναγίνουν πρόσωπο
Κάτ’ απ’ τις μάσκες δεν βρέθηκαν
παρά μονάχα στόματα
Γιομάτα σκοτάδι
Ίδια κι απαράλαχτα
μ’ εκείνα πού ΄χαμε
στον περασμένο πόλεμο
Κι απόμειναν τα μάτια αμίλητα
να κοιτάζουν τα σχολεία
που ξαναγκρεμίζονταν
Και το πρόσωπο απόμεινε ανύπαρκτο
σαν ολόκληρη μάσκα
Ίδιο κι απαράλαχτο
μέχρι τον επόμενο πόλεμο
Κανένας δεν ντράπηκε

Την «Υψιγάμινο» την παραθέτω ως τυπικό παράδειγμα της επίδρασης που ασκεί στη γραφή μου η φόρμα του Εμπειρίκου. Τα «Ανύπαρκτα πρόσωπα» γράφτηκαν μεσούσης της πανδημίας.

Πώς η ποιητική σου πλευρά μπορεί να επέδρασε στην επιστημονική σου εργασία;

Σε αντίθεση με την άμεση και εμφανή επίδραση της επιστήμης πάνω στην ποιητική μου έκφραση, η αντίθετη επιρροή ήταν βουβή κι εκ πρώτης όψεως αφανής αλλά εξίσου ή και περισσότερο έντονη. Τη συνειδητοποιώ καθώς, περνώντας τα χρόνια, δεν βρίσκω άλλη εξήγηση για κάποιες από τις εκφάνσεις του επιστημονικού μου εαυτού.

Σ’ ένα πρώτο επίπεδο, η ποίηση απενοχοποίησε την προσπάθειά μου να ξεπεράσω την αυστηρή προσήλωση στην απόλυτη εξειδίκευση και να επιχειρήσω την κατανόηση όχι μόνο του ευρύτερου γνωστικού μου αντικειμένου και της σχέσης του με τη βιολογία αλλά και, πολύ γενικότερα, του τρόπου λειτουργίας της επιστήμης. Αυτή η σφαιρική αντίληψη μου επέτρεψε, με τη σειρά της, να αναγνωρίσω την αισθητική αξία που υποκρύπτεται στη συγκρότηση του μικρόκοσμου και στα επιστημονικά «δημιουργήματα». Δεν είμαι καθόλου βέβαιος αν, χωρίς ποιητικά βιώματα, θα κατόρθωνα να αντιληφθώ την ευρεία αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στα παράγωγα της φύσης και της τέχνης ως απότοκα μιας διαδικασίας γενέσεως, την οποία διαπερνά ο λόγος («ὥσπερ γὰρ τέχνη λέγεται τὸ κατὰ τέχνην καὶ τὸ τεχνικόν, οὕτω καὶ φύσις τὸ κατὰ φύσιν [λέγεται] καὶ τὸ φυσικόν» ― Αριστοτέλης, Φυσικά, Β,193a31-33). Αν με ρωτήσεις τι μου πρόσφερε αυτή η… περιπέτεια, θα σου απαντήσω με τα λόγια ενός από τους πατέρες της κβαντομηχανικής, του Niels Bohr: «ένα κομμάτι από την αιωνιότητα ανήκει σε εκείνους που είναι ικανοί να ατενίζουν την ιλιγγιώδη έκταση της θάλασσας χωρίς να κλείνουν τα μάτια».

Και κάτι τελευταίο. Η ποίηση, κρατώντας με απ’ το χέρι, έκαμε το ταξίδι μου στην επιστήμη, ένα ταξίδι με άπειρους σταθμούς προς την ταπείνωση.

ΠΗΓΗ