ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ, ο φιλόσοφος της συμφιλίωσης: 40 χρόνια από τον θάνατό του (1925-1981)

Παρακολουθώντας ένα τμήμα μόνο δυστυχώς της διημερίδας αυτής που διοργάνωσε το PPE Lab του ΕΚΠΑ ένοιωσα τυχερός που μπόρεσα να μετέχω έστω και λίγο σε αυτήν την εξαιρετική φιλοσοφική διοργάνωση. Ανάμεσα στους ομιλητές που μπόρεσα να παρακολουθήσω, ο Μιχάλης Παρούσης με εντυπωσίασε ιδιαίτερα και για τον χειρισμό του λόγου που εξοικείωνε το μη ιδιαίτερα μυημένο στη φιλοσοφία του Παπαιωάννου (όπως εγώ) ακροατήριο με την ιδιαίτεροτητά της, αλλά και για τη γενική εποπτεία που μας πρόσφερε τόσο την ιστορική όσο και την φιλοσοφική του έργου του, αποτιμώντας το στον περιορισμένο χρόνο της ομιλίας του τόσο εν χρόνω όσο και εν λόγω.

Επίσης εντυπωσιάστηκα από την ομιλία του φίλου γιατρού και φιλόσοφου Γιώργου Κρανιδιώτη που αν και τόσο χρόνο στην πρώτη γραμμή της μάχης με τον Covid εμμένει και στη φιλοσοφική πρώτη γραμμή με εντυπωσιακή ενάργεια. Μπράβο Γιώργο.

Από την ομιλία αυτή συνειδητοποίησα την απαράδεκτη αποχή του Ελληνικού Πανεπιστήμιου απο την σύγχρονη ελληνική φιλοσοφία. Η ανακοίνωση του Μιχάλη Παρούση ότι στην Πάτρα εγκαινιάζεται ένα τμήμα μελέτης της, το οποίο αναμφίβολα θα έχει μεγάλη επιτυχία, είναι μια ελπίδα για αλλαγή στάσης. Ελπίζω να ακολουθήσει και η Αθήνα η οποία προς το παρόν μαστίζεται απο το σύνδρομο της Αγγλοσαξωνικής επαρχίας και έτσι να μπορέσουν να έλθουν οι Έλληνες φοιτητές της Φιλοσοφίας σε επαφή με το έργο του Τσάτσου, του Κανελλόπουλου, του Θεοδωρακόπουλου, του Καστοριάδη, του Παπαιωάννου, έργα που αρδεύονται απο την αρχαία φιλοσοφία απ’ ευθείας λόγω της γλωσσικής συνέχειας. Ενδιαφέρουσα και άγνωστη στο ευρύ κοινο η σχέση του Παπαιωάννου με τον Οκτάβιο Παζ και η επίδραση της φιλοσοφίας του στη Λατινική Αμερική.

Πιο κάτω παραθέτω το ποίημα-επικείδιο του Παπαιωαάννου απο τον επιστήθιο φίλο του (η μετάφραση πρέπει να είναι του Γιώργου Καραμπελιά αν και αυτό δεν αναφέρεται στην διαδικτυακή πηγή από την οποία το αλίευσα). Ένα ποίημα -ποταμός που ζωντανεύει εικόνες της ζωής αλλα συγκεφαλαιώνει και την ίδια τη σκέψη του φιλοσόφου.

IN MEMORIAM ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ του ΟΚΤΑΒΙΟ ΠΑΖ [1982]

Στη Νίτσα και τη Ρεία

In this monody the author bewails a learned friend unfortunately drowned in his passage from Chester on the Irish Seas, 1637. And by occasion foretells the ruin of our corrupted clergy.

John Milton, Lycidas, 1638

[Σ’ αυτή τη μονωδία ο συγγραφέας θρηνεί ένα σοφό φίλο που δυστυχώς πνίγηκε, θέλοντας να περάσει από το Τσέστερ στη Θάλασσα της Ιρλανδίας, στα 1637. Και με την ευκαιρία προλέγει την καταστροφή του διεφθαρμένου κλήρου μας. Τζον Μίλτον, Λυκίδας, 1638]

Ήμουν τριάντα χρόνων, ερχόμουν από την

Αμερική και αναζητούσα το αυγό του Φοίνικα

ανάμεσα στα σπιθίσματα του 1946

ήσουν είκοσι χρόνων, ερχόσουν από την Ελλάδα,

από την εξέγερση και τη φυλακή.

συναντηθήκαμε σ’ ένα καφενείο γεμάτο καπνούς,

φωνές και λογοτεχνία,

μικρή φλόγα που άναψε ο

ενθουσιασμός ενάντια στο κρύο και την ανέχεια

εκείνου του Φλεβάρη,

συναντηθήκαμε και μιλήσαμε για τον Ζαπάτα και

το άτι του, για την απόκρυφη Δήμητρα, μαύρη

πέτρα και κεφαλή φοράδας,

με την ανάμνηση της ωραίας μάγισσας

της Θεσσαλίας που μεταμόρφωσε τον Λουκιανό σε

όνο και φιλόσοφο

το κύμα του γέλιου σου σκέπασε τις

συζητήσεις και το θόρυβο από τα κουταλάκια

στα φλιτζάνια

ακούστηκε ένας αχός από ασπρόμαυρες κατσίκες

που σκαρφάλωναν με βιάση έναν τόπο με καμένους

λόφους,

το διπλανό ζευγάρι έπαψε να σιγοψιθυρίζει και

έμεινε μετέωρο με το βλέμμα αδειανό

σα να ξεγυμνώθηκε η πραγματικότητα και να μην

υπήρχε τίποτε άλλο παρά η σιωπηλή τροχιά των

ατόμων και των μορίων,

ακούστηκε ένα πετάρισμα πάνω στο

ασπρογάλανο κύμα,

ένα αχτιδοβόλημα του ήλιου πάνω στους βράχους,

ακούσαμε τον ήχο των βημάτων των πλανώμενων

υδάτων πάνω στις λείες πέτρες, χρώμα καμινιού,

είδαμε μια πεταλούδα να στέκεται πάνω στο

κεφάλι της γυναίκας του ταμείου, να ανοίγει τα

φλεγόμενα φτερά της και να σκορπίζεται σε

ανταύγειες,

αγγίξαμε τις σκέψεις που κάναμε

και είδαμε τα λόγια που ξεστομίζαμε,

κι ύστερα επέστρεψε ο θόρυβος από τα

κουταλάκια,

δυνάμωσαν τα μουρμουρητά και το πηγαινέλα των

ανθρώπων

αλλά εσύ στεκόσουν στο χείλος του γκρεμού,

ένα πλατύ χαμόγελο έμοιαζε ο κόλπος,

και εκεί πάνω ειρήνευαν μεταξύ τους το φως κι ο

άνεμος:

η Ψυχή φύσαγε πάνω στο μέτωπό σου.

Δεν ήσουν ο Λυκίδας και δεν πνίγηκες σ’ ένα

ναυάγιο στο πέλαγος της Ιρλανδίας,

ήσουν ο Κώστας Παπαϊωάννου, ένας

οικουμενικός

Έλληνας του Παρισιού, με το ‘να πόδι στη

Βακτριανή και το άλλο στους Δελφούς,

και γι’ αυτό γράφω αυτούς τους στίχους

στη μνήμη σου

στον ακανόνιστο ρυθμό της συστολής και της

διαστολής,

προσωδία της καρδιάς που κάνει σύντομες

τις μεγάλες συλλαβές και μεγάλες τις σύντομες,

στίχοι μεγάλοι και μικροί σαν τα βήματά σου

από το Pont Neuf ως τον Λέοντα του Beifort

καθώς απήγγειλλες το ποίημα του Πρόκλου,

στίχοι για να ακολουθήσουμε πάνω σ’ αυτήν τη

σελίδα τα ίχνη των λόγων σου που είναι ερίφια,

που είναι μαινάδες

που αναπηδούν στο φως της σελήνης

σε μια πεδιάδα από πέτρες και κρυστάλλους

που οι ίδιοι έχουν επινοήσει,

και ενώ εσύ μιλάς για τον Μαρξ και τον Θεόκριτο

και γελάς και τις βλέπεις να χορεύουν ανάμεσα

στα βιβλία και τα χαρτιά σου

– είναι καλοκαίρι και βρισκόμαστε σε ένα atelier

που βλέπει σε ένα κηπάριο του αδιεξόδου της

Daguerre,

από την κληματαριά κρέμονται τσαμπιά

σταφύλια, συμπυκνώσεις της νύχτας: μέσα τους

κοιμάται μια φωτιά,

πυρακτωμένοι θησαυροί, άραγε είναι ίδιοι μ’

αυτούς που είδε και άγγιξε ο Νερβάλ

μέσα στο χρυσάφι των θείων βοστρύχων;

ο χειμαρρώδης λόγος σου προχωράει ανάμεσα

σε οβελίσκους και σπασμένες αψίδες,

ακρωτηριασμένα επιγράμματα,

κοιμητήρια ονομάτων,

ανοίγεις μια μεγάλη παρένθεση όπου φλέγονται

και λάμπουν νοητικά αρχιπελάγη

και δίχως να την κλείσεις συνεχίζεις,

ακολουθείς μια ιδέα, διαιρείσαι σε μαιάνδρους,

ακινητοποιείσαι σε κόλπους και δέλτα, η ιδέα σου

έχει γίνει πέτρα

την περιτριγυρίζεις, οπισθοχωρείς, λεπταίνεις

σαν μια λεπτή κλωστή ψυχρής βελόνας, τη διαπερνάς

και εισχωρείς -όχι, δεν μπαίνεις ούτε βγαίνεις,

δεν υπάρχει μέσα και έξω,

μόνο ο χρόνος χωρίς θύρες

και συ σταματάς και κοιτάζεις σιωπηλός τους

θεούς της ιστορίας: ερίφια, μαινάδες και λόγια

διαλύονται.

Πήγες στην Ινδία, από όπου ήρθε ο Διόνυσος

και όπου έγινε βασιλιάς ο στρατηγός Μένανδρος,

που Μιλίντα τον λένε εκεί κάτω,

και σαν το βασιλιά έμεινες έκθαμβος

που οι διαφορές ανάμεσα στο Έ ν α και το Κενό

καταλήγουν στην ταυτότητα,

και ήταν μεγαλύτερος ο θαυμασμός

-γιατί το δαιμόνιο σου ξεδιψούσε όχι μόνο με το

φως των ιδεών αλλά και στην πηγή των μορφών-

βλέποντας στο Μαχαμπαλιπουράμ μια έφηβη

να βαδίζει απόδετη πάνω στο μαύρο χώμα, το

φόρεμά της ένα αστραποβόλημα,

και είπες: Α, η ομορφιά όπως την εποχή

του Περικλή! Γέλασες και η Μαρί Χοσέ και ‘γω

γελάσαμε μαζί σου

και μαζί με μας τους τρεις γελούσαν όλοι οι Θεοί

και οι ήρωες της Μαχαμπαράτα και όλοι

οι Μποντισάτβα των σούτρα,

παράφορα έθνη αυλάκωναν το στερέωμα μια

φυλή κορακιών και, πράσινη ομοβροντία,

ένα σμήνος παπαγάλων,

ο ήλιος έπεφτε και μέχρι την πέτρα του ειδώλου

και τον αφρό της θάλασσας απλωνόταν ο ρόδινος

κραδασμός,

μια άλλη νύχτα, στο περιαύλιο του μικρού

ξενοδοχείου τού Trichi,

ενώ κερνούσες whiskey το έκπληκτο γκαρσόνι που

μας σερβίριζε.

Υπάρχουν πόρτες; Υπάρχει η γη και μέσα μας η

γη γίνεται χρόνος και ο χρόνος μέσα μας

διαλογίζεται και θάβεται

αλλά -δείχνοντας τους βαβυλωνιακούς

αστερισμούς- μπορούμε να κοιτάξουμε αυτόν

τον κόσμο και τους άλλους και να αγαλλιάσουμε,

η θέαση ανοίγει άλλες θύρες: είναι

μια μεταμόρφωση, μια συμφιλίωση,

και έτσι μπορούμε να γελάμε με τους δράκοντες

και να χαμογελάμε μπροστά στο άδικο

με το χαμόγελο του Πύρρωνα ή με εκείνο

του Χριστού,

είναι διαφορετικοί αλλά το χαμόγελο είναι ίδιο,

υπάρχουν αόρατοι διάδρομοι ανάμεσα στην

αμφιβολία και την πίστη,

ελευθερία είναι να πεις για πάντα, όταν

λέμε τώρα, είναι ένας όρκος και η τέχνη του

διάφανου αινίγματος:

είναι το χαμόγελο -είναι η απελευθέρωση για τον

φυλακισμένο και να πεις όχι στο τερατώδες,

ναι στον ήλιο εκείνης της στιγμής,

η ελευθερία είναι…

-δεν ολοκλήρωσες, χαμογέλασες πίνοντας το

ποτήρι με το whiskey.

Το νερό της αυγής εξαφάνισε τους αστερισμούς.

Ο άνθρωπος είναι τα οράματά του: ένα βράδυ,

μετά την καταιγίδα,

είδες η ονειρεύτηκες ή επινόησες, το ίδιο κάνει,

το ζενιθιακό φως, χείμαρρος ακίνητος ανέγγιχτος

και σιωπηλός

να πέφτει πάνω στη διπλή κορυφή του

Παρνασσού

δέντρα, πέτρες και φυτά πλημμυρισμένα στο

υγρό φως, το νερό άστραφτε και μπορούσες να

αγγίξεις τον αέρα, σώμα δίχως σώμα,

τα στοιχεία και τα πράγματα υπάκουαν στο

ήρεμο φως και

αναπαύονταν στον εαυτό τους, ευχαριστημένα

να είναι αυτό που ήταν,

σιγά-σιγά πρόβαλλαν από τα κρησφύγετα και

τις φωλιές τους

οι ταύροι και οι αγελάδες, οι κατσίκες, τα φίδια, οι

σκύλοι,

κατέβηκε το σπουργίτι, ο αετός και η τσίχλα,

έφτασαν τα άλογα, τα γαϊδούρια, ο αγριόχοιρος, ο

γάτος και ο λύγκας,

και όλα μαζί, τα άγρια ζώα μαζί μ’ εκείνα που

εξημέρωσε ο άνθρωπος, σε ένα κύκλο ειρηνικό

έπιναν το νερό της βροχής.

Κώστα, στις παγωμένες στάχτες της

Ευρώπης δεν συνάντησα το αυγό της

ανάστασης,

συνάντησα, στα πόδια της άσπλαχνης Χίμαιρας

βουτηγμένης στο αίμα, το γέλιο σου της

συμφιλίωσης.

Μεξικό, 29 Ιανουαρίου 1982