Τρόπος ζωής και Πανδημίες: η οικολογική καταστροφή
Με αφορμή τον ποιητικό μονόλογο «Υποβρύχιος Κόσμος»
Στα πλαίσια της δύσκολης κατάστασης που βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα με την πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19) αναζήτησα επαρκείς επιστημονικές πηγές σχετικά με τη σύγχρονη θεώρηση των πανδημιών. Ανακάλυψα, μετά επιστάμενη έρευνα, το εξαιρετικό βιβλίο των Michael Osterholm και Mark Olshaker με τίτλο Deadliest Enemy: Our War Against Killer Germs, Ed. Little Brown & Company, USA, (2017).
Ο κύριος συγγραφέας του βιβλίου Michael Osterholm είναι κορυφαίος Αμερικανός επιδημιολόγος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Minnesota, ιδρυτής του CIDRAP, Center for Infectious Disease Research and Policy. Ο Osterholm έχει αποτελέσει σύμβουλο του WHO με τεράστια εμπειρία στην αντιμετώπιση του AIDS, επιδημιών SARS, Ebola, Zika, H1N1. Στο βιβλίο αυτό αναδεικνύεται προφήτης αυτού που ζούμε σήμερα και εξηγεί μέσα από τα διάφορα κεφάλαια του βιβλίου πόσο απροετοίμαστη είναι σήμερα η ανθρωπότητα όσον αφορά ένα σχέδιο αντιμετώπισης μιας μεγάλης πανδημίας απέναντι σε ιούς που εμφανίζουν μεγάλη πιθανότητα να περάσουν από τα ζώα στον άνθρωπο.
Ο Osterholm εξηγεί ποιες είναι οι αιτίες που ο τρόπος ζωής της παγκοσμιοποιημένης σύνδεσης σήμερα μας αποτελεί υψηλό κίνδυνο έκθεσης μας σε νέους και θανατηφόρους ιούς. Αρχικά η εκθετική αύξηση των ανθρωπίνων πληθυσμών στον πλανήτη. Το 1900 ζούσαν περίπου 800 εκατομμύρια άνθρωποι στη γη ενώ το 1960 ο ανθρώπινος πληθυσμός έφτασε τα 3 δις. Σήμερα ο ανθρώπινος πληθυσμός επί της γης εγγίζει τα 7.6 δις. Οι προβλέψεις του WHO είναι ότι ο ανθρώπινος πληθυσμός θα φτάσει τα 10 δις το έτος 2050. Η μεγαλύτερη μάλιστα αύξηση πληθυσμού παρατηρείται στο μη αναπτυγμένο τμήμα του πλανήτη όπου υπάρχουν πρωτόγονες και δυσμενείς υγειονομικές συνθήκες. Μεγαλύτερη έμφαση δίνει ο Osterholm αφενός στην εξάλειψη των άγριων ειδών αφετέρου στην μαζική παραγωγή ζωικών ειδών προκειμένου να σιτισθεί η εκρηκτικά αυξανόμενη ανθρωπότητα (food production animals).
Για παράδειγμα το 1960 υπήρχαν περίπου 3 δις κοτόπουλα παγκόσμια ενώ σήμερα υπάρχουν περίπου 20 δις. Και είναι τόσο μεγάλη η ταχύτητα παραγωγής κοτόπουλου, έτσι ώστε το φιλέτο κοτόπουλο στο πιάτο μας σήμερα ήταν ένα έμβρυο πριν από περίπου 35 ημέρες. Στα πλαίσια της μαζικής παραγωγής κοτόπουλου παρελαύνουν περίπου 12 γενιές κοτόπουλα μέσα σε ένα χρόνο. Κάθε ένα από αυτά τα κοτόπουλα καθίσταται δυνητικά ένας δοκιμαστικός σωλήνας μέσα στον οποίο μπορεί να εξελιχθεί και να εμφανιστεί κάποιος καινούργιος ιός ή μικρόβιο. Και βέβαια λόγω της φύσης διαδικασίας μαζικής παραγωγής τροφής η χωρική σχέση με το ανθρώπινο δυναμικό είναι στενότατη, διευκολύνει ιδιαίτερα μάλιστα μια πιθανή αναπνευστική μετάδοση. Το ίδιο συμβαίνει επίσης με την παραγωγή χοιρινού κρέατος. Σήμερα περισσότερα από 400 εκατομμύρια ζώα (χοίροι) παράγονται σε ετήσια βάση. Ιδιαίτερα ο χοίρος αποτελεί ιδανικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη (genetic mixing bowl) των εύκολα μεταλασσόμενων ιών του τύπου της γρίπης (avian and human influenza virus). Η ανάπτυξη περαιτέρω κινδύνου επιδημιών γίνεται εύκολα αντιληπτή όταν βασίζεται στην πρόβλεψη ότι η παραγωγή κοτόπουλου και χοιρινού κρέατος θα αυξηθεί κατά 25-30% μέσα στα επόμενα 20 χρόνια.
Το άλλο τεράστιο πρόβλημα που σχετίζεται με την πολύ μεγάλη πιθανότητα εκρήξεων πανδημιών είναι η μεγάλη διάδοση των αεροπορικών μετακινήσεων. Το 1850 ένας άνθρωπος, επιβάτης σε πλοίο, θα χρειαζόταν έναν ολόκληρο χρόνο για τον γύρο της γης. Σήμερα μπορεί αεροπορικά να κάνει τον γύρο του πλανήτη σε λιγότερο από 40 ώρες. Τα νούμερα δείχνουν ότι σήμερα 8 εκατομμύρια άνθρωποι πετάνε καθημερινά με αεροπλάνο και περίπου 3.1 δις ανθρώπων πετάνε με αεροπλάνο σε ετήσιο επίπεδο. Ας σκεφτούμε λοιπόν πόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος μετάδοσης μιας ιογενούς λοίμωξης όταν ένας επιβάτης μπορεί να βρεθεί οπουδήποτε στον κόσμο μέσα σε λίγες ώρες. Επίσης ας σκεφτούμε ότι σήμερα η μαζική παραγωγή σημαντικών φαρμάκων δεν συμβαίνει πλέον εκεί που ζούμε (σε τοπικό επίπεδο) αλλά κάπου αλλού στον κόσμο. Αναφέρει ο Osterholm το παράδειγμα της Ινδίας όπου σήμερα παράγεται σήμερα μεγάλος αριθμός φαρμακευτικων σκευασμάτων τα οποία διοχετεύονται παγκοσμίως. Πολλά κράτη είναι εξαρτημένα από την φαρμακευτική παραγωγή της Ινδίας. Ας φανταστούμε λοιπόν τι θα συμβεί σε περίπτωση που μια επιδημία ξεσπάσει σε περιοχές της Ινδίας οι οποίες σχετίζονται με παραγωγή βασικών φαρμάκων.
Ο Osterholm εξηγεί πολύ πειστικά για ποιους λόγους οι επιδημιολόγοι δείχνουν σήμερα τη γρίπη (influenza type viruses) ως πλέον πιθανή αιτία πρόκλησης ολέθριων πανδημιών στο μέλλον. Επίσης παρουσιάζει τις μέχρι σήμερα μεγάλες δυσκολίες παραγωγής ενός εμβολίου γρίπης το οποίο θα είναι ενιαίο και αποτελεσματικό απέναντι σε όλες τις μορφές των (εύκολα μεταλασσόμενων) ιών τύπου γρίπης. Ήδη στο ζήτημα αυτό έχει αναφερθεί σε πολλές παρουσιάσεις του (από το 2015) και ο ιδιοφυής Bill Gates. Ακόμη ο Osterholm προειδοποιεί για την επιδημιολογική βόμβα που μπορεί να προκύψει, ανά πάσα στιγμή, από την ανάπτυξη αντοχής στα αντιβιοτικά αλλά και την αυξημένη πλέον πιθανότητα μετάδοσης θανατηφόρων ιών μέσω των κουνουπιών. Μάλιστα η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη στα πλαίσια της κλιματικής αλλαγής ίσως αυξάνει τον κίνδυνο μεταφοράς ιών από κουνούπια από τις τροπικές περιοχές προς την εύκρατη ζώνη του πλανήτη.
Aκολουθεί στη συνέχεια ένας ποιητικός μονόλογος του Θανάση Δρίτσα με τίτλο «Υποβρύχιος Κόσμος», μια φουτουριστική οικολογική αλληγορία η οποία σχολιάζει λογοτεχνικά τις συνέπειες του φαινομένου θερμοκηπίου και της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος (*):
Τελικά το αποτέλεσμα του θερμοκήπιου θα είναι η μεγάλη άνοδος της στάθμης των Ωκεανών που θα οδηγήσει στο ευεργετικό για τη γη αποτέλεσμα της τρομακτικής μείωσης του πληθυσμού της ανθρωπότητας, επειδή όσα ανθρώπινα όντα δεν προλάβουν να αναπτύξουν αναπνευστικό και πεπτικό σύστημα ψαριού, αναπότρεπτα, θα πνιγούν. Όταν λοιπόν ανέβει τόσο πολύ η στάθμη των νερών τα πλάσματα των βυθών που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, για παράδειγμα τα δελφίνια, οι φάλαινες και οι καρχαρίες θα κυκλοφορούν ανάμεσα μας υποκαθιστώντας έτσι, και μάλιστα ιδανικά, τα μέσα μαζικής μετακίνησης.
Τα αυτοκίνητα λοιπόν που δεν θα έχουν πια, ευτυχώς, λόγο ύπαρξης θα αχρηστευθούν και θα λιώσουν μέσα στο αλμυρό νερό προσφέροντας πίσω στη φύση διάφορα χρήσιμα μέταλλα. Μέσα σε ένα αναδομημένο και αναποδογυρισμένο χώρο τριών διαστάσεων τα ανθρώπινα όντα θα αποκτήσουν τότε τη φοβική νεύρωση του κάβουρα, του αστακού και της γαρίδας ως πρώην πλάσματα της γής και νυν τετράποδα όντα, όχι πλέον των ρετιρέ, αλλά των ισόγειων υδρόβιων διαμερισμάτων.
Τότε οι άνθρωποι θα βιώσουν την ήρεμη εκδίκηση της συναγρίδας, του καρχαρία και του καλαμαριού για όσα μύρια προκάλεσαν με τις πράξεις τους στον πλανήτη πριν έρθουν ακριβώς τα πάνω κάτω. Όχι μόνο τα κορμιά αλλά και οι ψυχές θα σαπίσουν από το αλάτι, έτσι ώστε όταν πεθαίνει ένα σώμα η ψυχή θα βγαίνει γρήγορα από το σώμα με την μορφή χρωματιστών μπλε φυσαλίδων που θα αναδύονται γρήγορα προς την επιφάνεια του νερού. Το πιο ψηλά από την επιφάνεια του νερού θα γίνει πλέον για μας ο πάνω-κάτω κόσμος.
Οι αντιπρόσωποι της κυβέρνησης, οι ακαδημαικοί, οι υπουργοί, τα όργανα της τάξης, οι άνθρωποι της εξουσίας με διαδικασίες αστραπή θα αποκτήσουν λέπια, πτερύγια και ένα γλοιώδες σώμα που θα τους επιτρέπει να κινούνται ανάμεσα σε σπίτια, αυτοκίνητα και ανθρώπους με την ίδια ευκολία και ευελιξία όπως αυτή που διέθεταν πριν γίνει ο πάνω κάτω κόσμος. Δεν χάνουν ποτέ την ικανότητα να ξεγλιστράνε αφού ρίξουν πίσω τους το μαύρο μελάνι οι σουπιές της αγοράς και της εξουσίας. Ομως ένα και μοναδικό όργανο του σώματος των ανθρώπων της εξουσίας θα ξεπέσει μέσα στον υδρόβιο κόσμο και θα γίνει άχρηστο, η γλώσσα. Το διάφανο και καθαρό νεράκι θα ξεπλύνει τόνους μπογιάς παπουτσιών (συνήθως κάμελ μαύρης βαφής) και θα διαλύσει εκατομμύρια λέξεις που είχαν μπερδευτεί ανάμεσα στις γλοιώδεις θηλές της γλώσσας πολιτικών και στρατονόμων και όλες σήμαιναν συναλλαγή ή υποταγή. Οι γλώσσες έτσι θα μικρύνουν, θα κλειστούν στον εαυτό τους, θα ατροφήσουν μέχρι να περάσουν βηματιστά στην απόλυτη ανυπαρξία.
Ακόμη το βασίλειο των ψαριών με το αλάτι και το διαβρωτικό νερό του θα νικήσει οριστικά το βασίλειο των ποντικιών και την πανούκλα που κουβαλάνε τα ποντίκια σε κάθε χαρούμενη πολιτεία ανθρώπων απειλώντας έτσι την ευτυχία της. Γιατί πριν έρθει ο κόσμος πάνω-κάτω ήταν γνωστό ότι το μικρόβιο της πανούκλας δεν μπορούσε ποτέ να πεθάνει ούτε να εξαφανισθεί από καμμία ανθρώπινη δύναμη, ότι μπορούσε να κοιμάται δεκάδες χρόνια μέσα σε έπιπλα και σε ρούχα, να προσμένει υπομονετικά μέσα σε κλειστά δωμάτια, σε υπόγεια, σε σεντούκια έτοιμο να ξεχυθεί πάνω στις αθώες πολιτείες. Μετά από την εξόντωση της πανούκλας και κάθε μορφής πόνου το άγριο και παγωμένο νερό θα έβαζε τους δικούς του απαράβατους όρους σε αυτό τον καινούργιο, άφθαρτο, δίκαιο, διαφανή και πλέον απέραντα ήσυχο υποβρύχιο κόσμο.
Όταν το νερό θα σκεπάσει τη γη ολόκληρη τόσο που κανένα μάτι δεν θα βλέπει πια στεριά, όλοι οι θησαυροί της γης θα μοιάζουν με σεντούκια παραχωμένα και μαραγκιασμένα στους βυθούς, σαν απομεινάρια από αναρίθμητα ναυάγια. Έτσι το χρήμα άχρηστο θα είναι αφού κλεισμένο και σφραγισμένο οριστικά στα βάθη των ωκεανών θα μετατραπεί σιγά-σιγά, με τη βοήθεια της δικαιοσύνης που επιβάλλει στα υλικά η ηλεκτρόλυση, σε αρχαία σκουριά.
Paul Klee, Der Goldfisch. Το χρυσόψαρο, 1925, Αμβούργο, Kunsthalle
Όλα τα ψάρια και τα θαλάσσια πλάσματα που είχαν χαράξει οι ζωγράφοι πάνω στους καμβάδες θα αρπάξουν την υγρή ευκαιρία να ζωντανέψουν. Ανάμεσα σ’ αυτά το λαμπρό κίτρινο ψάρι του Paul Klee θα κολυμπήσει ξένοιαστο μέσα στο απέραντο σκοτεινό γαλάζιο, οριστικά ελεύθερο από όλες εκείνες τις τύψεις και τις ενοχές που μπορούν να καθηλώσουν ένα σχέδιο πάνω στη δόλια επιφάνεια ενός πίνακα. Θα πετύχαινε λοιπόν αυτό το ακίνητο φωτεινό πλάσμα αυτό που ήταν ευχή και προσευχή του δημιουργού του, όπως από το χέρι του θεού τα πλάσματα φτιαγμένα πετάνε κάποια στιγμή προς τον ουρανό της ελεύθερης βούλησης, απαλλαγμένα οριστικά από το δυσβάσταχτο βάρος της αγάπης του δημιουργού τους.
Αδηφάγο το παγωμένο νεράκι θα καταπιεί και θα σαπίσει όλα τα βιομηχανικά μέταλλα. Ακόμη και τα βιβλία όλης της γης θα ρουφήξουν άπληστα το ύπουλο θαλασσινό νερό και τότε το χαρτί των βιβλίων θα τινάξει από πάνω του όλες εκείνες τις λέξεις που παρέμεναν αναίτια και ανεξίτηλα χαραγμένες προσδοκώντας τη λευτεριά τους που έφτασε ανέλπιστα. Κάθε λέξη θα μπορεί πλέον να μεταμορφωθεί σε ένα ξεχωριστό είδος θαλάσσιας ανεμώνης και εκατομμύρια εκατομμυρίων χρωματιστές ανεμώνες θα κατακλύσουν τους νέους ωκεανούς. Κοράλια θα σταθούν και θα μεγαλώσουν πάνω στα αρχαία ερείπια, έτσι η Ζωφόρος του Παρθενώνα θα αποκτήσει ανέλπιστα μιά καινούργια ολοζώντανη χρωματιστή εκδοχή, κάτι που βροντοφώναζαν οι αρχαιολόγοι αλλά δεν είχε γίνει ποτέ μέχρι τότε αντιληπτό από τους αμφιβληστροειδείς χιτώνες ενός βαρετά ασπρόμαυρου κόσμου.
Ο ονειροπόλος παραμυθάς με μια βαρειά καρδιά είχε αποκοιμηθεί μέσα στη σπηλιά ενός βουνού πριν σκεπάσει τον κόσμο το νερό και εκεί έπεσε ξεχασμένος σε ύπνο βαθύ. Αποκοιμήθηκε μέσα στον ύπνο του και εκεί λαχτάρησε ένα δεύτερο ύπνο, έναν ύπνο μέσα σε μια κρύπτη ακόμα πιο κρυφή. Εκεί τα όντα του ονείρου ήρθαν, πλησίασαν ακόμη περισσότερο, ήρθαν να αγγίξουν τη σάρκα του παραμυθά σαν μια υπόκωφη φωτιά που δυναμώνει. Ο ονειροπόλος τότε είδε ότι γδύνεται και μπαίνει στο νερό και έκει τότε γεννήθηκαν όλες οι ανείδωτες παραστάσεις, σαν σε αθέατη σκηνή. Εικόνες έβγαιναν μέσα από την υγρή ύλη, πρωτόγονες, σαν μόλις γεννημένες από αρχαίο σπόρο και έμπλεκαν η μία ανάμεσα στην άλλη, μέχρι που έγιναν ορατές υπάρξεις και τύλιξαν τον ονειροπόλο παραμυθά, έτσι που κάθε ρεύμα από το ηδονικό στοιχείο κολλούσε πάνω του σαν τρυφερό γυναικείο στήθος. Ηταν όπως μέσα σε μια δίνη νερού να είχε διαλυθεί μια ανθοδέσμη από κορίτσια ανείπωτης ομορφιάς που, για μια στιγμή, στο άγγιγμα του παραμυθά, αποκτούσαν υλικό σώμα. Τότε η καρδιά του παραμυθά ελάφρυνε μέχρι και εκατό φορές λιγώτερο και κείνος βγήκε από το όνειρο της σπηλιάς και άρχισε να κολυμπάει ζωηρά και να παίζει σαν ανέμελο παιδί μέσα στον υγρό αιθέρα, μέσα στον παγκόσμιο ωκεανό, με μια απέραντη, φωτεινή, άμμετρη εσωτερική χαρά. Μέχρι που η καρδιά του κουράσθηκε από το ξέφρενο παιχνίδι και στο τέλος της μέρας αφέθηκε με ασφάλεια στην τεμπέλικη βάρκα που έγινε για κείνον το ίδιο το σώμα του νερού που τον νανούριζε πλέον σα μάννα και έτσι αργοκοιμήθηκε ηδονικά και χώθηκε πάλι πίσω στην κρυφή του κρύπτη.
Τα ψάρια που κάποτε υπήρξαν άνθρωποι πλησιάζουν την επιφάνεια του νερού με νοσταλγία, ιδιαίτερα τις μέρες που έχει πανσέληνο στον πάνω κόσμο. Μέσα από το νερό προσδοκούν κάθε εικοσι-οχτώ μέρες ένα παγωμένο και διάφανο φεγγάρι που καθώς το άσπρο φως του απλώνεται στρογγυλά πάνω στην επιφάνεια των νερών μοιάζει με ρολόι, ρολόι που μετρά το χρόνο των ψυχών. Το φώς του φεγγαριού ακουμπά ήσυχα και ανώδυνα τις άκρες των Ωκεανών μέσα στη νύχτα, σαν απρόσκλητος φτάνει επισκέπτης που παγωμένος και ακίνητος διαφεντεύει την κίνηση των νερών.
Όμως η κορυφή των Ιμαλαίων μόνη απόρθητη από τις δίνες των νερών έγινε ύφαλος και συνάμα γέφυρα προς ότι λιγοστό απόμεινε από τον πάνω κόσμο. Κολύμπησα και στάθηκα πάνω στον ύφαλο αυτό που κάποτε ήταν το Έβερεστ, το ψηλότερο σημείο του κόσμου. Άπλωσα το χέρι μου και άγγιξα ένα άσπρο σύννεφο που κουβαλούσε τη βροχή και μπόρεσα έτσι να αγγίξω επιτέλους τη βροχή μέσα στη μήτρα της. Έτσι η σιωπή του πάνω κόσμου διέσχισε ότι είχε απομείνει από το ανθρώπινο κρανίο μου μέχρι να σχηματίσει τον ένα απόλυτο και μοναδικό ήχο. Έτσι ακινητοποιήθηκε ο χρόνος των ρολογιών και ο κύκλος του χρόνου θα μπορέσει να κλείσει. Έτσι μπορώ πλέον να τραυματίσω θανατηφόρα τη μνήμη για να παραμείνω εθελούσια δέσμιος της δικαιοσύνης των νερών.
(*) Το κείμενο «Υποβρύχιος Κόσμος» περιέχεται στο βιβλίο «Δύο Ποιητικοί Μονόλογοι» του Θανάση Δρίτσα. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μπαρτζουλιάνος.
Η εικαστικός Μαίρη Σάββα χρησιμοποίησε το σενάριο του κειμένου «Υποβρύχιος Κόσμος» του Θανάση Δρίτσα για την δημιουργία ενός πρωτότυπου βίντεο (video-art). Η μουσική επένδυση του βίντεο είναι επίσης σύνθεση του Θανάση Δρίτσα (Goldfish and full moon, έργο για κουαρτέτο εγχόρδων). Ερμηνεύουν οι κορυφαίοι μουσικοί: Οδυσσέας Κορέλης-βιολί, Δημήτρης Αγγελίδης-βιολί, Πέτρος Βλάσης-βιόλα, Βαγγέλης Νίνα-τσέλο. Το έργο ανήκει στην συλλογή «Εικόνες-String Images», κυκλοφορεί ως δίσκος (CD) (Εικόνες-Κύκλος Ελληνικός) από την εταιρεία Protasis Music. Δείτε το βίντεο στο ακόλουθο link: