Το Εσώτερο Φως: In memoriam Andrei Tarkovsky (1932-1986)
Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας
Πολλοί κριτικοί του κινηματογράφου τον χαρακτήρισαν ως δημιουργό του ποιητικού κινηματογράφου ή ως τον Ντοστογιέφσκυ του σινεμά. Ο ίδιος ο Ταρκόφσκυ δεν αποδέχτηκε ποτέ τον όρο ποιητικός κινηματογράφος. Ήταν ένας πολυπράγμων άνθρωπος που επίσης είχε σπουδάσει μουσική και γλυπτική. Είναι βέβαιο ότι η κινηματογραφική του άποψη και η κοσμοθεωρία της ζωής του είχαν βαθύτατα επηρρεαστεί από την πατερική ορθόδοξη θεολογία όπως αυτή κατασκήνωσε μέσα στην εκφραστική ρώσικη ψυχή. Η αγιο-πνευματική ορθόδοξη σκέψη φαίνεται ότι βρήκε το ιδανικό της καταφύγιο μέσα στη ρώσικη ψυχή, που μοιάζει απέραντη όπως ακριβώς η ρώσικη στέπα. Βέβαια ο ίδιος ο Ταρκόφσκυ που είναι καλλιτέχνης και όχι θεολόγος μέσα από το έργο του συχνά αμφισβητεί και αναιρεί κατεστημένα σύμβολα.
Αυτό που βρήκα μοναδικό στον Ταρκόφσκυ είναι η αίσθηση του χρόνου και η σχέση χρόνου-φωτός. Αυτή η αίσθηση του χρόνου μέσα από τα αργά πλάνα του Ταρκόφσκυ, ιδιαίτερα στις ασπρόμαυρες λήψεις του, προσδίδει στα υλικά αντικείμενα και τα πρόσωπα μια διάσταση πνευματική και ένα χαρακτήρα άφθαρσίας αιωνιότητας. Από τη μιά η ροή του χρόνου μας μεταφέρει στις περισσότερες ταινίες του μιαν ιδέα κβαντικού περιβάλλοντος και από την άλλη η αίσθηση του φωτός καταργεί τους νόμους της διάδοσης του υλικού φωτός. Ιδιαίτερα ο φωτισμός των προσώπων μας μεταφέρει την αίσθηση του πνευματικού φωτός όπως παρατηρούμε να αποτυπώνεται στην βυζαντινή αγιογραφία, το φως μοιάζει να πηγάζει από το ίδιο το πρόσωπο και όχι από μια εξωτερική πηγή φωτός. Είναι αυτό στο οποίο αναφέρονται οι ασκητές πατέρες της ορθοδοξίας δηλαδή το μη-υλικό, το άκτιστο φως. Σε όλες σχεδόν τις ταινίες του Ταρκόφσκυ υπάρχουν επίσης συμβολισμοί και αναφορές στα στοιχεία νερό και φωτιά.
Αν και έχουν περάσει 35 χρόνια από τον θάνατο του Αντρέι Ταρκόφσκυ το έργο του παραμένει θαρρώ προφητικό, ζωντανό και ανεπανάληπτο. Είναι όμως, κατά την άποψη μου, εξαιρετικά δύσκολο για τις νεότερες γενιές που μεγάλωσαν με την χολυγουντιανή αίσθηση του καταναλωτικού χρόνου (fast track) και τα βραχείας διαρκείας βιντεάκια του youtube να αντέξουν τον πειρασμό μιας ταινίας του Ταρκόφσκυ. Θα απαιτηθεί σαφώς συστηματική επανεκπαίδευση προκειμένου να δει κάποιος μέσος θεατής σήμερα μια ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκυ. Αν όμως πέσει ο κατάλληλος σπόρος και καταφέρει κάποιος σήμερα να μυηθεί στον Ταρκοφσκικό κόσμο το όφελος θα είναι πολύ μεγάλο. Θεωρώ μάλιστα ότι η αίσθηση της ροής του χρόνου και η σχέση χρόνου-φωτός στις ταινίες του Ταρκόφσκυ ασκούν πιθανά ένα ψυχοθεραπευτικό αποτέλεσμα στον παθολογικά αγχώδη και στρεσαρισμένο άνθρωπο της εποχής μας. Ενα εξαιρετικό βιβλίο-οδηγός για το έργο και την κοσμοθεωρία του σκηνοθέτη, βασισμένο στις σημειώσεις του ίδιου του Ταρκόφσκυ, κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νεφέλη με τίτλο «Σμιλεύοντας τον χρόνο».
Αφιερώνω το βίντεο με τίτλο Inner Light (μουσική σύνθεση-φωτογραφίες-piano solo του Θανάση Δρίτσα) στη μνήμη του Αντρέι Ταρκόφσκυ που με δίδαξε να βλέπω πνευματικά το φως και τον χρόνο, να τον βλέπω σαν χρόνο των ψυχών και όχι των υλικών σωμάτων.
Inner Light by Thanassis Dritsas