Πόλεμος στην Ουκρανία: Μια ανάλυση περί πολέμων και η μικρή ή μεγάλη πιθανότητα να δικαιωθεί ο Φουκουγιάμα.
Η Γαλλική Επανάσταση ήταν αυτή που όρισε τα διακυβεύματα στον σύγχρονο πόλεμο ως μια υπαρξιακή σύγκρουση μεταξύ εθνών με όπλα, στην οποία αμφισβητήθηκαν οι θεμελιώδεις αρχές διακυβέρνησης. Ο πόλεμος ήταν αυτό που επικράτησε στην πορεία. Αυτό ακριβώς σκέφτηκε ο Γκαίτε ότι είδε τη Μάχη του Βαλμί το 1792, – πρώιμη φάση των πολέμων πριν τη Γαλλική Επανάσταση – όπου ένας επαναστατικός στρατός με κουρέλια, απροσδόκητα οδήγησε σε υποχώρηση μια πολύ καλύτερα εξοπλισμένη αντεπαναστατική εισβολή από βασιλικές και πρωσικές δυνάμεις. «Από σήμερα», έγραψε ο Γκαίτε, «ξεκινά μια νέα εποχή στην ιστορία του κόσμου». Δύο μέρες αργότερα ανακηρύχθηκε η Γαλλική Δημοκρατία.
Μια έφιππη «κοσμοψυχή» είναι αυτό που νόμιζε ότι είδε ο Χέγκελ, καθώς ο Ναπολέων διέσχιζε την πόλη της Ιένας – η μάχη της Ιένας-Άουερστεντ, Οκτώβριος του 1806 – καθοδόν προς τη μάχη που θα ωθούσε το Πρωσικό κράτος στο χείλος της εξαφάνισης. Ο πόλεμος δεν ήταν απλώς μια βίαιη πρακτική των πριγκίπων, μια μεγάλη μονομαχία. Ο Πόλεμος ήταν Ιστορία με κεφαλαίο Ι – «πεδίο σφαγής», θα το ονόμαζε ο Χέγκελ – «στο οποίο έχει θυματοποιηθεί και θυσιαστεί η ευτυχία των λαών, η σοφία των κρατών και η αρετή των ατόμων». Ήταν κάτι τόσο συναρπαστικό όσο και τρομακτικό. Ενας πόλεμος, στα όρια ίσως και πιο πέρα από τα όρια της βίας, όπως την απεικόνισε ο Γκόγια στον εμφύλιο της Ισπανίας.
Δύο αιώνες αργότερα, στο σχόλιο για τον πόλεμο στην Ουκρανία, μπορεί κανείς να νιώσει το ίδιο πνεύμα να επιστρέφει.
Το θέαμα του πολέμου πάντα προκαλούσε ανάμεικτα συναισθήματα. Από τη μια πλευρά, ενθουσιασμός και κάτι που μοιάζει με ανακούφιση: εδώ, επιτέλους, είναι η πραγματική πολιτική, η πραγματική ελευθερία. Και, από την άλλη, φρίκη για τη βία, τον πόνο και την καταστροφή.
Στον απόηχο του Βατερλώ το 1815, τόσο η διπλωματία όσο και η σύγχρονη κοινωνική επιστήμη προσπάθησαν να ξαναβάλουν το τζίνι στο μπουκάλι. Παρά το μεγαλείο του, ο Ναπολέων είχε ηττηθεί. Εκατομμύρια είχαν πεθάνει στους παγκόσμιους πολέμους που πυροδότησε η Γαλλική Επανάσταση και το σχέδιό του για τον εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας είχε αποτύχει. Το δίδαγμα, σύμφωνα με τους οπαδούς του κοινωνιολόγου Auguste Comte, ήταν ότι το μέλλον ανήκε στη βιομηχανία, όχι στους στρατιώτες.
Ο πόλεμος, ωστόσο, αρνήθηκε να …εξημερωθεί. Σε αντίθεση με τον μύθο, ο 19ος αιώνας δεν ήταν εποχή ειρήνης. Οι αποικιακοί πόλεμοι και οι σφαγές αναμείχθηκαν με ένα κύμα βίας που προκλήθηκε από την ίδρυση εθνικών κρατών: στην Ιταλία (1861), στις ΗΠΑ (1865), στην Ιαπωνία (1868) και στη Γερμανία (1871). Μαζικοί στρατοί, μετακινούμενοι με τρένα και εξοπλισμένοι με φονικά σύγχρονα όπλα, προκάλεσαν τρομακτική καταστροφή. Η βία κλιμακώθηκε περαιτέρω τον 20ο αιώνα, με τη σειρά των πολέμων που κάλυπταν την Ευρασία που ξεκίνησε με τον Ρωσο-Ιαπωνικό Πόλεμο το 1904 και τελείωσε στην Κορέα το 1953.
Η ειρήνη μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων κατοχυρώθηκε στη συνέχεια όχι με συνθήκη, αλλά με μια αντιπαράθεση Ψυχρού Πολέμου που εξισορροπήθηκε με την απειλή της αμοιβαία εξασφαλισμένης καταστροφής. Η ιδέα ότι η «μεταπολεμική περίοδος» ήταν περίοδος αποστρατικοποίησης απέχει πολύ από την αλήθεια. Ως ποσοστό του πληθυσμού, οι ΗΠΑ είχαν περισσότερους ανθρώπους με στολή μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 από ό,τι η Γερμανία του Κάιζερ πριν από το 1914. Η Γαλλία και η Βρετανία διατήρησαν σημαντική αποικιακή στρατιωτική παρουσία σε όλη την Ασία και την Αφρική. Η Δυτική Γερμανία τη δεκαετία του 1980 είχε 450.000 άνδρες με στολή και είχε δύο τεθωρακισμένα και ετοιμοπόλεματα σώματα. Οι αμυντικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ ήταν τόσο υψηλές όσο ήταν την εποχή της κούρσας εξοπλισμών.
Το γεγονός ότι η τρομακτική αντιπαράθεση έληξε με την ειρηνική ανατροπή των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη το 1989, έπεισε τον Φράνσις Φουκουγιάμα – τότε μέλος του επιτελείου σχεδιασμού πολιτικής στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ – ότι είχαμε φτάσει στο «Τέλος της Ιστορίας». Αυτό συχνά περιγράφεται ως θρίαμβος του καπιταλισμού και της δημοκρατίας. Ήταν σίγουρα αυτό, αλλά εξίσου σημαντικό ήταν ότι η Δύση κέρδισε τον αγώνα χωρίς να χρειαστεί να …πυροβολήσει. Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας έσπασε. Την εποχή του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, το σοβιετικό σύστημα έμοιαζε θνησιγενές. Αυτό φαίνεται ότι γλίτωσε το ΝΑΤΟ από το ερώτημα αν ο κόσμος ήταν καλύτερα νεκρός παρά … κόκκινος.
Αγκυροβολημένο στην αμερικανική ισχύ και τον αποπολιτικοποιημένο νεοφιλελευθερισμό, το όραμα του Φουκουγιάμα για το Τέλος της Ιστορίας παραμένει μια συναρπαστική ερμηνεία των δεκαετιών μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Η ιδεολογική διαμάχη φαινόταν να έχει διευθετηθεί υπέρ ενός μονοδιάστατου οράματος φιλελεύθερης δημοκρατίας, κράτους δικαίου και αγορών.
Το επίτευγμα του τέλους της ιστορίας δεν συνίστατο απλώς στον θρίαμβο του φιλελεύθερου μοντέλου, αλλά στο ότι επιτεύχθηκε αναίμακτα. Αυτό του έδωσε τόσο την αίσθηση του αναπόφευκτου όσο και, όπως έγραψε ο Φουκουγιάμα, την μετα-ηρωική του ιδιότητα.
Φυσικά, το Τέλος της Ιστορίας δεν σήμαινε το τέλος των γεγονότων ή το τέλος του πολέμου. Αυτή η απειλή πυρηνικής καταστροφής συνέχιζε να κρέμεται πάνω από τα κεφάλια μας. Σύμφωνα με τη συμφωνία αποστόχευσης του 1994, οι συντεταγμένες των μεγάλων πόλεων αφαιρέθηκαν από τους υπολογιστές των ρωσικών και αμερικανικών διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων (ICBM). Αλλά θα μπορούσαν να επαναφορτωθούν αν και εφόσον… Ζούμε ακόμα κάτω από την απειλή της απόλυτης θηριωδίας. Εν τω μεταξύ, οι πραγματικοί πόλεμοι συνέχισαν να διεξάγονται. Όμως ο πόλεμος άλλαξε μορφή.
Ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ της δεκαετίας του 1980 ήταν ίσως η τελευταία σύγκρουση στην οποία δύο πλευρές που διοικούσαν σημαντικές ένοπλες δυνάμεις είχαν τα πάντα σε κίνδυνο. Θα μπορούσε να κινητοποιηθεί κάθε μέσο για να εξασφαλιστεί η νίκη και καμία πλευρά δεν είχε την πολυτέλεια να χάσει. Οι πιο αιματηροί πόλεμοι των πιο πρόσφατων δεκαετιών –ιδίως εκείνοι στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την Κεντρική Αφρική και τη Συρία– ήταν εκτεταμένοι εμφύλιοι πόλεμοι, στους οποίους συχνά εμπλέκονταν πολλοί μη κρατικοί παράγοντες. Στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν το διακύβευμα ήταν υπαρξιακό, αλλά μόνο για τους ντόπιους. Οι ΗΠΑ, οι οποίες ηγήθηκαν των εισβολών, κλονίστηκαν από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά ο παγκόσμιος πόλεμος κατά της τρομοκρατίας ήταν πάντα περισσότερο μια αστυνομική ενέργεια παρά ένας συμβατικός πόλεμος.
Το ερώτημα που τίθεται από την εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία είναι εάν με αυτή τη θεμελιώδη έννοια το ξόρκι του Φουκουγιάμα “Το Τέλος της Ιστορίας” έχει τελικά διαρραγεί. Έχει ξανανοίξει η πόρτα της Ιστορίας με ένα άλλο τραγικό κλειδί, όπως είπε πρόσφατα ο πρόεδρος Μακρόν; Φτάσαμε στο τέλος του τέλους της στρατιωτικής ιστορίας;
Η απάντηση που δίνουμε σε αυτό το ερώτημα αρχικά εξαρτάται από την ερμηνεία των κινήτρων του Πούτιν.
Η πιο προφανής ανάγνωση είναι ότι ποτέ δεν αποδέχτηκε την ετυμηγορία που εξέδωσε η ιστορία το 1991. Ο Πούτιν δεν συμβιβάζεται με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν αποδέχεται τον ισχυρισμό των ΗΠΑ και των συμμάχων τους να ορίσουν εκείνοι τη διεθνή τάξη. Ήδη το 2007, στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, ανακοίνωσε την πρόκλησή του προς τη Δύση. Από τότε περίμενε τη στιγμή για να αναθεωρήσει τους όρους της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας. Θα μπορούσε να το είχε κάνει την άνοιξη του 2014, όταν, μετά την επανάσταση του Μαϊντάν, το Κρεμλίνο εξέτασε μια πλήρους κλίμακας εισβολή. Αντίθετα, επέλεξε την προσάρτηση της Κριμαίας και την υποστήριξη της απόσχισης του Ντονμπάς. Δύο φορές η Ρωσία ανάγκασε τους Ουκρανούς να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων στο Μινσκ, επειδή το Κίεβο πίστευε ότι υπήρχε πραγματικός κίνδυνος να κατακλυστεί από τις ρωσικές δυνάμεις. Στα χρόνια από τότε, όσο η κυβέρνηση Μπους μετάνιωνε για την αποτυχία να ανατρέψει τον Σαντάμ το 1991, ο Πούτιν μετάνιωσε για την προσεκτική του προσέγγιση.
Αλλά αν αυτό είναι το βασικό του κίνητρο, γιατί το 2022 ήταν διατεθειμένος να ρισκάρει την τελική δοκιμασία της μάχης; Ο πόλεμος μπορεί να είναι η επέκταση της πολιτικής με άλλα μέσα, αλλά το να κάνεις αυτό το άλμα στον ένοπλο αγώνα αλλάζει τους όρους των διεθνών υποθέσεων αμετάκλητα. Ως εργαλείο πολιτικής ο πόλεμος είναι εξαιρετικά απρόβλεπτος. Η βία τείνει να κλιμακωθεί. Είναι από τη φύση του μηδενικό άθροισμα. Εμπεριέχει τεράστιους κινδύνους. Όπως διατύπωσε για πρώτη φορά ο Πρώσος στρατηγός Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς, στον απόηχο της ήττας του Ναπολέοντα, η νίκη μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την άρθρωση της επιτυχίας στο πεδίο της μάχης, του γεωπολιτικού υπολογισμού και της ισορροπίας των πολιτικών ενεργειών και παθών. Είναι σπάνιο κατόρθωμα να το πετύχεις. Όπως οι Ισραηλινοί έχουν βρει το κόστος τους από τον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967, ακόμη και η πιο συντριπτική στρατιωτική νίκη μπορεί να γίνει άλμπατρος.
Ένα επιχείρημα είναι ότι ο Πούτιν έβαλε στοίχημα και έπαιξε, επειδή είναι άνθρωπος του πολέμου. Ως εκ τούτου, βρίσκεται σε αντίθεση όχι μόνο με τα γεωπολιτικά όρια που καθόρισαν τη στιγμή του τέλους της ιστορίας του Φουκουγιάμα. Επιπλέον έρχεται σε αντίθεση με το φιλελεύθερο όραμα ενός κόσμου που κυβερνάται από το εμπόριο και τη δυτική αντίληψη των διεθνών κανόνων. Ο Πούτιν θεωρεί ότι η ιστορία συγκινείται από τον αγώνα των σκοτεινών δυνάμεων και “αξίζει να απορρίψουμε την υποκρισία και να φέρουμε αυτόν τον αγώνα ανοιχτά”. Σφράγισε την εξουσία του στη ρωσική πολιτική το 1999 με την αιματηρή δεύτερη εισβολή στην Τσετσενία. Το 2008 άδραξε την ευκαιρία να επιβάλει μια ταπεινωτική στρατιωτική τιμωρία στη Γεωργία, αφού η τελευταία έκανε μια προσπάθεια για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Το 2015 στήριξε φανερά τον Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία και εμμέσως είπε ναι στον εμφύλιο πόλεμο.
Αυτός ο εναγκαλισμός του με τον πόλεμο οδηγεί ορισμένους αναλυτές να περιγράφουν τον Πούτιν ως άνθρωπο του 19ου αιώνα. Αυτό είναι ίσως άδικο για τον 19ο αιώνα. Εκείνη την εποχή, ένας βάναυσος ηγέτης, όπως ο Πούτιν ίσως δεν θα μπορούσε τόσο εύκολα να πλησιάσει τους μοχλούς της εξουσίας ή να παραμείνει εκεί. Για τον διαπρεπή Ρώσο ιστορικό Στίβεν Κότκιν, ο Πούτιν ενσαρκώνει τη ρωσική παράδοση του επεκτατισμού που χρονολογείται μισή χιλιετία πίσω, στην εποχή του Ιβάν του Τρομερού.
Μήπως να επιστρέψουμε στον Φουκουγιάμα; Στο τελευταίο κεφάλαιο του The End of History (1992) – με τίτλο «Immense Wars of the Spirit» – θέτει το ερώτημα «πόσο καιρό η μεγαλοθυμία θα ικανοποιείται με μεταφορικούς πολέμους και συμβολικές νίκες». Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Φουκουγιάμα προειδοποιούσε ήδη ότι θα ερχόταν η στιγμή για μια προσωπικότητα σαν αυτή του Πούτιν, που θα έβγαινε από τις ασφυκτικές συμβάσεις της μετα -ιστορίας για να ξεκινήσει «έναν μηδενιστικό πόλεμο ενάντια στη φιλελεύθερη δημοκρατία», μια αιματηρή μάχη για το κύρος, «αυτή τη φορά με σύγχρονα όπλα». Σε αυτήν την ανάγνωση, ο Πούτιν δεν θα ήταν τόσο ο γραμμικός απόγονος του Ιβάν του Τρομερού, όσο ένας μεταμοντέρνος, στρεβλωμένος στο χρόνο συνεχιστής!
Το καθοριστικό χαρακτηριστικό της ρωσικής εισβολής, εκτός από τη βαρβαρότητά της, είναι η αίσθηση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα. Δεν υπάρχουν πολλά που να υποδηλώνουν ότι ο Πούτιν φανταζόταν ότι ξεκινούσε μια υπαρξιακή δοκιμή δύναμης. Στην πραγματικότητα, το αντίθετο φαίνεται να συμβαίνει. Η προσέγγισή του για την εισβολή σε μία από τις μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης, με πληθυσμό άνω των 40 εκατομμυρίων, δεν ήταν καθόλου επιπόλαιη. Σκέφτηκε τον πόλεμο ως κάτι που ήξερε που είχε ξανακάνει – ασύμμετρο, γρήγορο, αποφασιστικό, όπως στη Γεωργία το 2008 ή στην Κριμαία το 2014. Θα ήταν μικροί πράσινοι άντρες που έγραφαν τεράστιοι στην οθόνη.
Σε αυτή την ανάγνωση, μακριά από το να διαρρήξει το Τέλος της Ιστορίας ή να αναγκάσει την επιστροφή στην πρωταρχική σύγκρουση, ο Πούτιν θεώρησε ότι αυτός μπορούσε να διορθώσει μια ανωμαλία που δημιουργήθηκε από την ανατροπή της φιλορωσικής κυβέρνησης της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανουκόβιτς το 2014. Και παρόλο που η Δύση απάντησε στις δηλώσεις του Πούτιν με αγανάκτηση, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι στην αρχή μοιραζόμασταν το πλαίσιο του πολέμου όπως τέθηκε από τον Πούτιν. Δεν πήραμε στα σοβαρά την Ουκρανία ως κράτος. Σταθήκαμε πίσω και το αφήσαμε στην τύχη του. Η Ουκρανία ήταν, και παραμένει, πέρα από την προστασία του Άρθρου 5 του ΝΑΤΟ.
Υποθετικά , αν ο Πούτιν, εν έτει 2022 ηττάτο στρατιωτικά και οικονομικά και το καθεστώς του μπορούσε να αντικαστασταθεί από ένα φιλοδυτικό καθεστώς, έτοιμο να αναζητήσει την ειρήνη, όλοι όσοι έχουν ασκήσει κριτική στον Φουκουγιάμα όλα αυτά τα χρόνια θα του όφειλαν μια τεράστια συγγνώμη. Θα ήταν η πιο δραματική και απροσδόκητη δικαίωση της πρόβλεψής του ότι το δυτικό μοντέλο θα θριάμβευε και θα το έκανε με μέσα εκτός ανοιχτού πολέμου.
Ωστόσο, εάν ο πόλεμος δεν εξελιχθεί σε Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο και το καθεστώς του Πούτιν δεν καταρρεύσει, δεν θα υπάρχει άλλη επιλογή από το να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη υπόθεση της διπλωματίας και της ειρήνης. Θα είναι ένα πικρό έργο και για τις δύο πλευρές. Όπως η Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ του Μαρτίου 1918, η οποία έδωσε για πρώτη φορά διεθνή αναγνώριση σε ένα κυρίαρχο ουκρανικό κράτος, πιθανότατα μια νέα συμφωνία θα περιλαμβάνει σκληρούς και διχαστικούς συμβιβασμούς. Υπό το πρίσμα των εγκλημάτων που διέπραξαν οι Ρώσοι εισβολείς, θα είναι η υπέρτατη δοκιμασία του πολιτικού συστήματος της Ουκρανίας. Αλλά ακριβώς σε αυτούς τους συμβιβασμούς και το όραμα για το μέλλον που συνεπάγονται –για την Ουκρανία και τη Ρωσία, για την Ευρώπη και το ΝΑΤΟ– θα καθοριστεί τελικά το νόημα αυτού του πολέμου. Σε αυτή τη διαδικασία θα γραφτεί αληθινά η ιστορία.
Ελεύθερη απόδοση άρθρου του Adam Tooze στο Newstateman
