Γυναίκες, αυτές οι εξαιρέσεις
Λίγες εικόνες μιας πολύ μακρινής αλήθειας
Γράφει η πιανίστα Εφη Αγραφιώτη
Maria Anna Mozart
Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπάρχουν εμπνευσμένες γυναίκες συνθέτες, εκθαμβωτικές σολίστ, εξαιρετικοί μαέστροι. Όλοι τους έχουν κοινή θέληση, δύναμη χαρακτήρα και αφιέρωση. Η ιστορία της μουσικής αποκαλύπτει ότι αυτές είναι μεγαλειώδεις εξαιρέσεις σε ένα ουσιαστικά ανδρικό σύμπαν, που βιάζεται να ξεχάσει ό,τι δεν του προσφέρει γοητεία και πάθος.
Μια γυναίκα που συνθέτει μοιάζει λίγο με σκύλο που περπατά στα πίσω του πόδια. Αυτό δεν γίνεται επειδή είναι σωστό αλλά εκπλήσσεσαι όταν βλέπεις να το κάνει ο σκύλος!.Το είπε πριν 150 χρόνια ο Dr Johnson Samuel, Άγγλος γλωσσολόγος.
Αν για αιώνες θεωρούνταν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία και ιδιαίτερα η μουσική ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών, αυτό δεν συνέβαινε έτσι στην ελληνική αρχαιότητα. Οι Έλληνες θεωρούσαν τη μουσική ως απαραίτητη ψυχαγωγία και την ασκούσαν κυρίως γυναίκες. Η πιο αξιοσημείωτη προσωπικότητα αυτής της εποχής είναι η ποιήτρια Σαπφώ, που έζησε στη Λέσβο και εκείνη την εποχή, η ποίηση και η μουσική ήταν στενά συνδεδεμένες εκφράσεις. Η Σαπφώ συνέθεσε μουσικά εργα και επίσης αμέτρητα ποιήματα μετα μουσικής, απαγγελία και τραγούδι, χωρίς συνοδεία ή με τη συνοδεία της λύρας που λεγοταν βάρβιτος, δηλαδή λύρα με βαθιά φωνή. Η Arianna Savall (φωνητικά και barbitos) και το σύνολο Melpomen έχουν δισκογραφήσει συνθέσεις της Σαπφούς:
Αν η αρχαιότητα έδωσε μια ιδιαίτερη θέση στις γυναίκες στη μουσική, όλα πήγαν στραβά στον Μεσαίωνα. Ήταν εκείνη την εποχή που σφυρηλατήθηκε η.. ιδανική εικόνα της γυναίκας, που δεν αναπαράγει μουσική και δεν συνθέτει, κάτι που είχε συνέπειες στη σχέση των γυναικών με τη μουσική.
Αυτή την εποχή, την άποψη την κρατά ως μέγα δικαίωμα η εκκλησία. Στα μοναστήρια διδάσκεται η μουσική και οι θεωρητικοί της μουσικής είναι μοναχοί. Με τον καιρό η γυναίκα κρίνεται με το καθαρά μανιχαϊστικό όραμα που κατευθύνει τη μεσαιωνική σκέψη: υπάρχει το καλό και το κακό, ο Θεός και ο Σατανάς, ο άγγελος και ο διάβολος, τίποτε άλλο, επομένως, η μουσική μπορεί να είναι θεϊκή και διαβολική. Η γυναίκα λοιπόν είναι η μισητή Εύα, από τότε που υπέπεσε στο προπατορικό αμάρτημα, είναι όμως και η σαγηνευτική διαφθοροποιός που πρέπει να εξιλεωθεί ζώντας στη σιωπή. Η μουσική που θα τραγουδά θεωρείται σεξουαλικά διεγερτική και ως τέτοια απορρίπτεται από τις εκκλησίες. Τον 6ο αιώνα, απαγόρευσαν το τραγούδι των γυναικών και των νεαρών κοριτσιών στην εκκλησία. Κατά τον Μεσαίωνα, οι γυναίκες γενικά δεν είχαν πρόσβαση καν στην εκπαίδευση. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένες εξαιρέσεις: πχ τα κορίτσια των πλούσιων γονέων αλλά και των απλώς ανοιχτόμυαλων, καθώς και τα κορίτσια που εισέρχονται στο μοναστήρι και λαμβάνουν μια πολύ ολοκληρωμένη εκπαίδευση εκεί.
Η Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν (Hildegarde de Bingen) έζησε από το 1098 έως το 1179. Ήταν ιδρύτρια και Μητέρα μονής στο όρος Ρούπερτ κοντά στο Μπίνγκεν της Γερμανίας. Αναφέρει τα θεϊκά της οράματα σε γραπτά που μαρτυρούν εξαιρετικές διαθέσεις σε τομείς τόσο διαφορετικούς όπως η φιλοσοφία, η θεολογία, η βιολογία, η ιατρική και η μουσική.Της οφείλουμε σημαντικό αριθμό λυρικών ποιημάτων και μελωδιών.
Από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, όλο και περισσότερες γυναίκες αφοσιώθηκαν στη μουσική παραμένοντας στο ιδιωτικό οικογενειακό περιβάλλον. Οι ομιλούντες για το ωραίο, εκτιμούν τη σωματική ομορφιά των γυναικών όσο και τη φωνή τους. Κατά τον 16ο αιώνα, γεννήθηκαν τα πρώτα γυναικεία φωνητικά σύνολα: το πιο διάσημο από αυτά ονομαζόταν Concerto delle Donne. Συγκεντρώνει τρεις τραγουδίστριες που ανήκουν στο περιβάλλον της Δούκισσας Μαργκερίτα, τη Λάουρα Πεβεράρα, τη Λίβια ντ’ Άρκο και την Άννα Γκουαρίνι. Η ομορφιά των φωνών τους και η δεξιοτεχνία τους ενθουσίασαν σαν πραγματικό κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό φαινόμενο. Αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού στα χρονικά της εποχής. Το μουσικό ύφος τους διακρίνεται από τα πανέμορφα φωνητικά ποικίλματα και τις πολλές εκφραστικές ιδέες που εμπνέουν πολλούς συνθέτες.
Οι μουσικές καινοτομίες που προκλήθηκαν από τις συνθέσεις που προορίζονταν για το Concerto delle Donne είχαν μεγάλη συμβολή στην ανάπτυξη των μαδριγαλιών.
Μεταξύ 1566 και 1700 περισσότερες γυναίκες συνθέτες γεννήθηκαν στην Ιταλία και τη Γαλλία από οποιαδήποτε άλλη εποχή στη δυτική μουσική. Βλέπουμε έτσι να ακμάζουν αξιαγάπητες προσωπικότητες, όπως η Francesca Caccini (1587-1638), με το παρατσούκλι la Cecchina, που ήταν κόρη του Giulio Caccini, ενός από τους δημιουργούς της ιταλικής όπερας. Η κόρη έκανε το ντεμπούτο της σε ηλικία 13 ετών στην αυλή των Μεδίκων και γρήγορα έγινε η αγαπημένη των ιταλικών και γαλλικών πριγκιπικών οικογενειών: της οφείλουμε την πρώτη όπερα που συνέθεσε γυναίκα, με τίτλο «La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina».
Η Elisabeth Claude Jacquet of War είναι η δεύτερη μεγάλη γυναικεία προσωπικότητα που σηματοδοτεί το τέλος του 17ου και τις αρχές του 18ου αιώνα, δηλαδή την εποχή του Μπαρόκ και είναι Γαλλίδα που γεννήθηκε γύρω στο 1660 και πέθανε το 1729. Η εφημερίδα της εποχής Mercure Galant την ονόμασε «Το μικρό θαύμα του 17ου αιώνα». Όπως και η Caccini, γεννηθηκε σε οικογένεια μουσικών. Δεν έγινε μόνο μια καταπληκτική τσεμπαλίστα αλλά και μια αξιόλογη συνθέτρια. Κατ’ εξαίρεση για την εποχή της, έκανε καριέρα ως μουσικός δίπλα στον λίγο μικρότερο της ξάδερφο, τον Φρανσουά Κουπρέν. Σε μουσικό επίπεδο, δεν δίστασε να νεωτερίζει, να καινοτομεί και να συνδέεται με την πρωτοπορία των χρόνων εκείνων. Η γραφή της αποκαλύπτει μια αληθινή ιδιοφυΐα, ικανή να απορροφήσει τα νέα ρεύματα του μουσικού περιβάλλοντος που έρχεται.
Κατευθύνοντας τα ταλέντα προς τη Βενετία
Ο 17ος και 18ος αιώνας άφησε αμέτρητα γυναικεία ταλέντα να ανθίζουν. Πιθανώς επειδή υπάρχει ένας νέος τρόπος πρόσβασης των γυναικών στη γνώση κι αυτός υπήρχε στη Βενετία. Η Maddalena Lombardini Sirmen γεννήθηκε στη Βενετία το 1745. Την εμπιστεύτηκαν στο ορφανοτροφείο Mendicanti, όπου έμαθε μουσική. Κατά τη διάρκεια των δεκατεσσάρων ετών που πέρασε στο ορφανοτροφείο, της επέτρεψαν να βγει για να μελετήσει με τον Τζουζέπε Ταρτίνι που της πλήρωνε τα μαθήματα μουσικής στο ορφανοτροφείο όντας βέβαιος ότι θα κάνει θαύματα ως βιολονίστα. Με το δίπλωμά της στο χέρι, πήγε να συνεχίσει τη μουσική της καριέρα εκτός Βενετίας. Η Maddalena κατέκτησε σύντομα τη φήμη μιας από τις καλύτερες βιολονίστες που βγήκαν ποτέ από ορφανοτροφείο στη Βενετία. Είχε μεγάλη επιτυχία και ως συνθέτρια. Της χρωστάμε αμέτρητα κοντσέρτα για βιολί και αρκετά κουαρτέτα εγχόρδων. Τα μοναστήρια ήταν καταφύγια για νεαρά κορίτσια που επιθυμούσαν να μάθουν μουσική.
Τον 17ο αιώνα, πολλές γυναίκες σε μοναστήρια της Ιταλίας έχουν συνθέσει εκκλησιαστική μουσική. Αυτή είναι η περίπτωση της Chiara Margarita Cozzolani και της Isabella Leonarda. Η Chiara Margarita Cozzolani πέρασε την ενήλικη ζωή της στο μοναστήρι της Santa Radegonda στο Μιλάνο. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιεροσύνης της, εξέδωσε τέσσερις μουσικές συλλογές, τρεις από τις οποίες ήταν αφιερωμένες στα μαδριγάλια. Όσο για την Isabelle Leonarda, μπήκε στο μοναστήρι των Ουρσουλινών στη Ναβάρρα σε ηλικία δεκαέξι ετών και παρέμεινε εκεί μέχρι το θάνατό της. Είναι μια αρκετά παραγωγική, επιδέξιος και πολύπλευρη συνθέτρια στην οποία οφείλουμε περίπου 200 έργα, λειτουργικά και κοσμικά. Παιδί του μοναστηριού ήταν και η περίφημη συνθέτρια και τσεμπαλίστα Anna Bon.
Isabelle Leonarda
Τα χρόνια του Διαφωτισμού στη Γαλλία φώτισαν πολλά κορίτσια με ταλέντο μουσικό, συμπεριλαμβανομένης της Hélène de Montgeroult, η οποία αναγνωρίστηκε ως μία από τις καλύτερες ερμηνεύτριες πιανοφόρτε αλλά και που αυτοσχεδίαζε εντυπωσιακά στην εποχή της. Η Hélène de Montgeroult γεννήθηκε το 1764 στη Λυών και πέθανε το 1836 στη Φλωρεντία. Σύμφωνα με τον βιογράφο της Jérôme Dorival, το έργο της ξεχωρίζει ως ο κρίκος μεταξύ του Μότσαρτ και του Σοπέν.
Θα μας δοθεί όμως κι άλλη ευκαιρία να περπατήσουμε στους δρόμους των γυναικών της μουσικής.