Λου Σαλομέ: Η υπερ-γυναίκα του Φρίντριχ Νίτσε
Στο βιβλίο του “Τάδε έφη Ζαρατούστρα”, ο Φρίντριχ Νίτσε περιγράφει το ιδανικό είδος του “Υπεράνθρωπου”. Οι άνθρωποι που προσεγγίζουν το πλήρες δυναμικό τους είναι υπεράνθρωποι, επειδή η καθιερωμένη ηθική δε διέπει τη ζωή τους. Αντίθετα, υψώνονται πάνω από αυτού του είδους την ηθική και ζουν ανεξάρτητες, δημιουργικές ζωές. Ο Nietzsche δήλωνε: «όλοι οι θεοί είναι νεκροί: τώρα θέλουμε να ζήσει ο Υπεράνθρωπος» . Ενώ ο ίδιος μπορεί ενδεχομένως να πίστευε ότι θα ήταν εκείνος που θα πλησίαζε αυτό το ιδεώδες, υπάρχει ένας άλλος άνθρωπος που έχει ίσως πλησιάσει ακόμη περισσότερο: η αγάπη του, Λου Σαλομέ.
Ο «Υπεράνθρωπος» είναι ένα ελεύθερο πνεύμα που ατομικά ξεπερνάει τις δυνατότητές του και φτάνει στο μέγιστο των δυνατοτήτων του. Αυτό το είδος ανθρώπου είναι διανοητικά και πνευματικά ισχυρό, κάτι που ο Νίτσε θεωρεί πιο σημαντικό από το να είναι σωματικά ή βιολογικά ισχυρός (όπως πολύ συχνά έχει λανθασμένα συνδεθεί μαζί του σε όλη την ιστορία). Αυτό το άτομο είναι ως επί το πλείστον κύριος του εαυτού του: εδώ μπορούμε να παρατηρήσουμε μια επιθυμία επαναπροσδιορισμού της ανθρωπότητας.
Ω άνθρωπε, πρόσεξε πολύ! Τι λέει το μεσονύχτι το βαθύ; “Κοιμόμουν, κοιμόμουν, Απ’ όνειρο βαθύ έχω ξυπνήσει. Ο κόσμος είναι βαθύς Και πιο βαθύς απ’ όσο η μέρα το ‘χει στοχαστεί. Βαθύς ο πόνος του Μα είν’ η χαρά απ’ τον πόνο πιο βαθιά! Ο πόνος κράζει: Να χαθείς! Κι αιωνιότη λαχταρά κάθε μέρα, Βαθιά πολύ βαθιά αιωνιότη λαχταρά.
Στη συνέχεια της ιστορίας που περιγράφεται στο ” Τάδε έφη Ζαρατούστρα”, ο Νίτσε, χρησιμοποιώντας τον Ζαρατούστρα ως αγγελιοφόρο του, υποστηρίζει ότι η εποχή του εισερχόταν σε μια μεγάλη κρίση αξιών, επειδή, όπως ισχυρίστηκε χαρακτηριστικά, “ο Θεός είναι νεκρός. Ο Θεός παραμένει νεκρός. Και εμείς τον έχουμε σκοτώσει!” Ο Νίτσε δεν κυριολεκτεί, αλλά μάλλον αναφέρεται στις παραδοσιακές χριστιανικές αξίες στη Δύση: ολόκληρο το θεμέλιο έχει καταστραφεί, από εμάς, που θα φέρουμε πρώτα μια πραγματικότητα χωρίς αξίες και νόημα- με άλλα λόγια, τον μηδενισμό. Αλλά δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε με αυτόν τον τρόπο, οπότε θα πρέπει να επανεφεύρουμε πλήρως τις αξίες και το νόημα. Αλλά και πάλι, δεν είναι όλοι απόλυτα ικανοί για κάτι τέτοιο: μόνο ο Υπεράνθρωπος ξέρει πραγματικά πώς να το πετύχει.
Ο Νίτσε και οι θέσεις του για το γυναικείο φύλο
Οι σχέσεις και οι απόψεις του Νίτσε για τις γυναίκες ήταν πολύ περίπλοκες και ασυνεπείς (όπως και η φιλοσοφία του). Φυσικά, δεν θα το αρνιόταν αυτό, δεδομένου ότι υποστήριζε ότι μέρος της ανθρώπινης κατάστασης είναι ακριβώς να είναι περίπλοκη και ασυνεπής. Αλλά μπορούμε αναμφισβήτητα να τον κατατάξουμε ως έναν άνθρωπο που στις αρχές της ενήλικης ζωής του ήταν σχεδόν φεμινιστής και αργότερα στη ζωή του μισογύνης, μια πορεία που αναμφισβήτητα συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τη βιογραφία του, και κυρίως, με τη Λου Σαλομέ.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης ήταν ζωντανό, ιδίως όσον αφορά την εκπαίδευση. Ο ιστορικός Jacob Burckhardt κατέγραψε ότι ο Νίτσε ήταν αρχικά υπέρ αυτού. Κάποια από τα πρώιμα έργα του είναι αδιαμφισβήτητα ξεκάθαρα σχετικά με το πώς αισθάνεται για τις γυναίκες. Για παράδειγμα, στο Ανθρώπινο πολύ ανθρώπινο (1878), κατηγοριοποιεί ακόμη και τις γυναίκες ως ανώτερες από τους άνδρες (αν και αργότερα θα έλεγε ακριβώς το αντίθετο). Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα, αλλά αρκεί να πούμε ότι σίγουρα δεν ήταν πάντα μισογύνης. Επιπλέον, υπάρχουν πολλές πιθανές εξηγήσεις για την αντιφεμινιστική στροφή που κάνει, αλλά εδώ θα τονιστεί πόσο έντονα συνδέεται με τη σχέση του με τη Σαλομέ.
Η Λου Σαλομέ ήταν μια εξαιρετικά έξυπνη και όμορφη Ρωσοεβραία, δεκαέξι χρόνια νεότερη από τον Νίτσε, η οποία όμως του τράβηξε αμέσως την προσοχή. Πήγε στο μοναδικό πανεπιστήμιο της Γερμανίας που επέτρεπε σε γυναίκες να παρακολουθούν μαθήματα. Κατά τη διάρκεια των σπουδών της, έπεσε πάνω στο έργο του Νίτσε και φιλοδοξούσε να τον γνωρίσει, πράγμα που τελικά κατάφερε μέσω κοινού φίλου, του Paul Rée.
Αλλά αυτό θα εξελισσόταν σε ένα περίεργο ερωτικό τρίγωνο. Ο Rée κατέληξε να την ερωτευτεί και μάλιστα της έκανε πρόταση γάμου πριν από τον Νίτσε, αλλά απορρίφθηκαν και οι δύο. Ο λόγος που η Σολομέ αρνήθηκε, ήταν γιατί ήθελε να ζήσει τη ζωή της με τα δικά της πρότυπα και είναι γνωστό ότι αγωνίστηκε ενάντια στις παραδοσιακές προσδοκίες για τις γυναίκες, όπως το να παγιδευτούν σε έναν υποτακτικό γάμο. Αργότερα ερωτεύτηκε τον ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε, αλλά η σχέση αυτή ορίστηκε συχνά με τους δικούς της όρους.
Υπήρχαν και άλλα καίρια βιογραφικά γεγονότα που σίγουρα επηρέασαν τη φιλοσοφία του Νίτσε, αλλά η σχέση με τη Σαλομέ ήταν σίγουρα πολύ σημαντική. Έφτασε να ενσαρκώσει την απέχθειά του για τις γυναίκες γενικά. Φαινόταν ότι δεν μπορούσε ποτέ να τη συγχωρήσει, γεγονός που τον εμπόδιζε να ενστερνιστεί τη δική του φιλοσοφία του amor fati, την αγάπη για τη μοίρα της ζωής, αφού, ως ελεύθερα πνεύματα και υπεράνθρωποι, πρέπει να φανταστούμε ότι αυτή επαναλαμβάνεται αιώνια.
Περιέγραψε τη συγγραφή του “Τάδε έφη Ζαρατούστρα” ως μια μεγάλη “αφαίμαξη” για να προσπαθήσει να την ξεπεράσει, αλλά δεν τα κατάφερε. Εκείνη, από την άλλη πλευρά, ίσως του φάνηκε ότι ήταν τουλάχιστον πιο επιτυχημένη στο να ακολουθήσει την αυθεντική και ανεξάρτητη ζωή που τόσο επιθυμούσε. Εκείνη, ίσως, ενσάρκωσε τον υπεράνθρωπο περισσότερο απ’ ό,τι μπόρεσε να κάνει ο Νίτσε, πράγμα για το οποίο πιθανότατα τόσο δυσανασχετούσε όσο και τη θαύμαζε.
Ίσως όμως να παραδεχόταν αυτή την ερμηνεία του ρόλου της Σαλώμης στη ζωή και τη φιλοσοφία του. Εξάλλου, όπως μαρτυρούμε με τον χαρακτήρα και την ιστορία του Ζαρατούστρα, υπάρχουν άνθρωποι ικανοί να προσωποποιήσουν το υπεράνθρωπο, αν και πρόκειται για λίγους και εκλεκτούς. Και σίγουρα, κατά καιρούς, ο Νίτσε πίστευε ότι και ο ίδιος προσέγγιζε αυτό το ιδανικό. Περαιτέρω, η Σαλομέ δεν ήταν το μόνο σημαντικό ερωτικό ενδιαφέρον στη ζωή του- σκανδαλωδώς, θαύμαζε επίσης τη σύζυγο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, την Κοσίμα Βάγκνερ (αν και ο Νίτσε είχε τελικά μια ρήξη με τους Βάγκνερ), η οποία θα μπορούσε να ενσαρκώσει ένα παρόμοιο όραμα.
Όπως και να ‘χει, αυτό που σίγουρα αποτελεί αναμφισβήτητη συμφωνία μεταξύ των μελετητών του Νίτσε είναι ότι η Λου Σαλομέ είχε βαθιά επίδραση στη ζωή του και, κατά συνέπεια, στη φιλοσοφία του, γι’ αυτό και πρέπει να λάβουμε υπόψη μας αυτές τις λεπτομέρειες αν πρόκειται να κατανοήσουμε καλύτερα τη ζωή και το έργο του.
By Marnie Binder PhD Humankind and Thought in History, MA Humanities and Social Thought, BA History and Psychology