Μια διαδρομή σε βιβλία της ελληνικής και της ξένης (μεταφρασμένης) λογοτεχνίας που είχαν κάθε λόγο να ξεχωρίσουν το 2023: Για την πρωτοτυπία και την τεχνική τους, για το ιστορικό τους βάρος σήμερα, καθώς και για τους καινούργιους δρόμους τους οποίους διερεύνησαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στη γραφή τους. Σήμερα, λίγες επιλογές από την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή του 2023.
*** *** ***
Ο Κύριος Πρόεδρος: Αρχή με μια πολύτιμη παρακαταθήκη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τον Κύριο Πρόεδρο του Γεράσιμου Βώκου, τον οποίο είχαμε την ευκαιρία να τον γνωρίσουμε πριν από είκοσι περίπου χρόνια, όταν τον ανέσυρε από τη λήθη ο Παν. Μουλλάς. Οι εκδόσεις Σοκόλη προχώρησαν το 2023 σε δεύτερη έκδοση του βιβλίου («Ο Κύριος Πρόεδρος. Πρωτότυπον πολιτικο-κοινωνικόν μυθιστόρημα». Φιλολογική επιμέλεια: Παν. Μουλλάς, εκδόσεις Σοκόλη). Ο Βώκος γεννιέται το 1868 στον Πειραιά και ζει βίο πολυκύμαντο. «Ο Κύριος Πρόεδρος» είναι προϊόν της νεανικής φάσης της πολυσχιδούς προσωπικότητας του Βώκου και αντανακλά το πνευματικό περιβάλλον και τις αναζητήσεις της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη, όπου και προδημοσιεύεται. Σαφώς επηρεασμένος (όπως προσφυώς παρατηρεί στα εμπεριστατωμένα του προλεγόμενα ο Παν. Μουλλάς) από την επικοινωνία του Γαβριηλίδη με τη γαλλική πεζογραφία και τον νατουραλισμό, αλλά και με ρεύματα όπως ο φεμινισμός και ο κοινωνισμός ή με ζητήματα όπως το αθηναιογραφικό και το επιφυλλιδικό μυθιστόρημα, ο Βώκος βγάζει το βιβλίο του στη χειρότερη ώρα του τρικουπισμού – στις ημέρες τού «δυστυχώς, επτωχεύσαμεν». Και η γλώσσα του προκύπτει αυτομάτως ανυπόφορα πικρή, σκληρή και δυσάρεστη μια κι όπως φαίνεται το τόσο ταπεινωτικό και αποκαρδιωτικό αυτό «επτωχεύσαμεν» ο συγγραφέας το εννοεί και το επιφυλάσσει για όλους τους παραλήπτες του μηνύματός του: για τους λάτρες, τους οπαδούς και τους απλούς ψηφοφόρους τόσο του Χαρίλαου Τρικούπη όσο και του μεγάλου ανταγωνιστή του, Θεόδωρου Δηλιγιάννη.
Μάνα πατρίδα, κακιά μητριά: Βασισμένος σε ιστορικά δεδομένα του Τύπου της δεκαετίας του 1920 και σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές ιστορικών αρχείων, με κοφτό, αδιακόσμητο λόγο και με ρεαλιστικές, σκληρές σκηνές, ο Γιάννης Σιώτος γράφει στο μυθιστόρημά του «Μάνα πατρίδα, κακιά μητριά», Εκδόσεις Καστανιώτη, για τις καθημερινές εξελίξεις των γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής, από τον Αύγουστο του 1922 μέχρι και τον Αύγουστο του 1923. Προκειμένου να παρακάμψει τις άμεσες, συναισθηματικού τύπου εθνικές εμπλοκές, αλλά και να φωτίσει την εσωτερική κρίση μέσω της αναγωγής της σε διεθνές επίπεδο, ο συγγραφέας συγκεντρώνει ψυχρά, δίκην απογραφής, τους αριθμούς των προσφύγων που μετακινούνται στην Ελλάδα με τα καράβια, ξεπερνώντας μέσα σε έναν χρόνο το ένα εκατομμύριο ψυχές. Ας τονιστεί η πρωτοτυπία και ο δραστικός μυθιστορηματικά ρόλος των δημοσιογραφικών χαρακτήρων. Ξένοι σε ξένοι χώρα, καταφέρνουν μέσω των ημερολογίων, των δημοσιευμάτων, των άρθρων και των σημειώσεών τους να υποδείξουν και να στηρίξουν την πολιτική κριτική του Σιώτου, χωρίς να την αφήσουν ποτέ να ξεπέσει σε ιδεολόγημα περί ελληνικού δικαίου και ξένου αδίκου.
Ήλιος με ξιφολόγχες: Μια πόλη με πλήθος εφημερίδες και πολλαπλές γλώσσες ή κουλτούρες και ο εμπρησμός της εβραϊκής συνοικίας του Κάμπελ. Η μαζική αντίδραση κατά των εβραίων θα συνδέσει ευθέως τον φασισμό με τον αντισημιτισμό, στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, προαναγγέλλοντας τη ναζιστική Γερμανία. Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο του μυθιστορήματος του Γιώργου Σκαμπαρδώνη «Ήλιος με ξιφολόγχες», Εκδόσεις Πατάκη. Ένα μυθιστόρημα που καταβυθίζεται στην ιστορία της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης, χωρίς να μπορεί να χαρακτηριστεί ευθέως ιστορικό ενόσω ανοίγει διαύλους επικοινωνίας τόσο με το κατασκοπικό όσο και με το αστυνομικό -ή και με το ερωτικό- μυθιστόρημα.
Μια Μαρίνα Τζάφου: Ήρωες που καταφέρουν να μείνουν μακριά από το άπατο πηγάδι του κενού, περιβάλλοντας τη μελαγχολία τους με τρόπους οι οποίοι αγγίζουν τα όρια της κωμωδίας. Μια γραμμή που συνδέει την αθωότητα με την απόγνωση είναι η γραμμή που συνέχει τα διηγήματα της συλλογής του Σωτήρη Δημητρίου «Μια Μαρίνα Τζάφου», Εκδόσεις Πατάκη. Πρωταγωνιστές που εκπέμπουν κινδύνους ή υποψίες και επιφυλάξεις, αλλά και εμπνέουν συγκατάνευση ή συμπάθεια, παραμένοντας κάτι μεταξύ βαριάς σκιάς και ανάλαφρου πετάγματος, αν και πρέπει να ομολογηθεί πως ο συγγραφέας ρέπει λιγότερο προς την αγαθή κωμωδία και περισσότερο προς το γυμνό δράμα.
Το αλάτι του Bad Ischl: Στα πεζά κείμενα του Κώστα Μαυρουδή «Το αλάτι του Bad Ischl», Κίχλη, επικρατούν οι εικόνες των τόπων και τα τοπία της μνήμης, οι μυρωδιές και οι αισθήσεις που κατακλύζουν το σώμα όταν η συνείδηση βυθίζεται στο παρελθόν, η λειτουργία και η επίδραση των χρηστικών αντικειμένων στον περίγυρό τους, αλλά και το πώς χαράσσονται (αν όντως χαράσσονται στο συγκεκριμένο βιβλίο) τα όρια ανάμεσα στην πεζογραφία, στην ποίηση και στο δοκίμιο.
Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο: Η γλώσσα της Αλεξάνδρας Κ* στη συλλογή διηγημάτων «Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο», Εκδόσεις Πατάκη, είναι παιγνιώδης, με εξαιρετικά ταχείς ρυθμούς, μα και κατά τόπους δεόντως συμπεριληπτική – ιδίως όταν επιζητεί να κατανοήσει εις βάθος τις πιο αντιφατικές στάσεις και αντιδράσεις αμφοτέρων των φύλων, αποσαρθρώνοντας κοινούς τόπους και στερεότυπα πολλών δεκαετιών για όλους.