Οι αυταρχικοί ηγέτες δεν είναι οπαδοί του Χίτλερ ή του Στάλιν. Επιλέγουν τη χειραγώγηση των πολιτών.
Πώς οι σύγχρονοι ηγέτες κατακτούν την εξουσία μέσα από κάλπες – και τι πρέπει να προβληματίσει τις ΗΠΑ
Όπως έγραψε κάποτε ο Αλέξης ντε Τοκβίλ, η δημοκρατία κινδυνεύει περισσότερο όταν νομίζει πως είναι ασφαλής.
Ο αυταρχισμός του 21ου αιώνα δεν φορά στολή, δεν καταλύει συντάγματα και δεν αιματοκυλίζει δρόμους. Φορά κοστούμι, μιλά τη γλώσσα της δημοκρατίας και χειρίζεται τα εργαλεία της πληροφόρησης με μαεστρία. Καθώς οι παραδοσιακές μορφές δικτατορίας υποχωρούν, μια νέα γενιά ηγετών οικοδομεί καθεστώτα που συντηρούν τις εξωτερικές μορφές της δημοκρατίας – αλλά κενώνουν το περιεχόμενό της.
Το φαινόμενο αυτό αποκτά παγκόσμιες διαστάσεις. Και μολονότι οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν θεσμικά ανθεκτικές, δεν είναι απρόσβλητες από τις ίδιες τάσεις.
Αυταρχισμός χωρίς πραξικόπημα
Ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, αποτελεί αντικείμενο έντονων επικρίσεων για τις αυταρχικές τάσεις που φέρεται να εκδήλωσε κατά τη διάρκεια της θητείας του. Αν και δεν κατήργησε το Σύνταγμα ούτε προέβη σε φυσική εξόντωση αντιπάλων, αρκετές από τις πρακτικές του θυμίζουν στρατηγικές σύγχρονων αυταρχικών ηγετών: επιθέσεις κατά του Τύπου, περιφρόνηση της Δικαιοσύνης, πίεση σε πανεπιστήμια και θαυμασμός για αυταρχικούς ηγέτες στο εξωτερικό.
Το φαινόμενο όμως υπερβαίνει την περίπτωση Τραμπ. Από την Ουγγαρία έως τη Ρωσία, από τη Βενεζουέλα έως τη Σιγκαπούρη, αναδύεται ένα μοντέλο εξουσίας που ονομάζεται «πληροφοριακή απολυταρχία» ή «δικτατορία του αφηγήματος».
Το παράδειγμα της Ουγγαρίας
Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ ‘Ορμπαν αποτελεί εμβληματική περίπτωση αυτής της στρατηγικής. Αν και έχει κερδίσει αλλεπάλληλες εκλογές, έχει καταφέρει να ελέγξει ή να αποδυναμώσει θεμελιώδεις θεσμούς: διόρισε πιστούς δικαστές, τροποποίησε το Σύνταγμα, περιόρισε την ανεξαρτησία του Τύπου, φίμωσε την ακαδημαϊκή κοινότητα και εκδίωξε διεθνή πανεπιστήμια.
Και όλα αυτά, δίχως την ωμή βία του παρελθόντος. Αντιφρονούντες δεν φυλακίζονται μαζικά· απλώς περιθωριοποιούνται και διαβάλλονται. Το όπλο του Όρμπαν είναι το αφήγημα: μια Ουγγαρία που πολιορκείται από μετανάστες, φιλελεύθερους κύκλους και ξένες δυνάμεις – και ο ίδιος, μοναδικός εγγυητής της ταυτότητας και της ασφάλειάς της.
Όταν η προπαγάνδα αντικαθιστά τον φόβο
Η εποχή του τανκ και του πραξικοπήματος υποχωρεί μπροστά σε κάτι πιο ύπουλο: τη διαχείριση της πληροφορίας. Με όρους όπως «εκλογικός» ή «ανταγωνιστικός αυταρχισμός», οι πολιτικοί επιστήμονες περιγράφουν καθεστώτα που παραπλανούν: διατηρούν εκλογές, αλλά κλείνουν το παιχνίδι.
Στη μελέτη μου με τον οικονομολόγο Σεργκέι Γκουρίεφ, δείξαμε ότι οι πολιτικές δολοφονίες και φυλακίσεις μειώθηκαν παγκοσμίως τις τελευταίες δεκαετίες. Ο λόγος δεν είναι απαραίτητα η δημοκρατική πρόοδος, αλλά ο φόβος του διεθνούς κόστους: κυρώσεις, επενδυτικές αποχές, τεχνολογική υστέρηση.
Το σκληρό χέρι δεν εξαφανίστηκε, αλλά καμουφλάρεται πίσω από μια βιτρίνα κανονικότητας.
Η αντοχή των θεσμών στις ΗΠΑ
Παρά τις ανησυχίες, οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν μια σειρά από θεσμικά αντίβαρα που καθιστούν δύσκολη την πλήρη εκτροπή: ισχυρά ανεξάρτητα ΜΜΕ, ανεξάρτητη Δικαιοσύνη, πολυεπίπεδο ομοσπονδιακό σύστημα, ανεξάρτητα πανεπιστήμια και ενεργή κοινωνία των πολιτών.
Το Σύνταγμα των ΗΠΑ δεν είναι εύκολο να τροποποιηθεί: απαιτείται αυξημένη πλειοψηφία στο Κογκρέσο και ευρύτατη συναίνεση μεταξύ των πολιτειών. Σε αντίθεση με χώρες όπως η Ουγγαρία, όπου η αναθεώρηση εξαρτάται απλώς από μια κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η δημοκρατία στις ΗΠΑ είναι δεδομένη.
Το διακύβευμα της εποχής μας
Όπως έγραψε κάποτε ο Αλέξης ντε Τοκβίλ, η δημοκρατία κινδυνεύει περισσότερο όταν νομίζει πως είναι ασφαλής. Οι νέες μορφές αυταρχισμού δεν διακηρύσσουν εχθρότητα προς τη δημοκρατία· την επικαλούνται, την μιμούνται, την αποστειρώνουν.
Η επίγνωση αυτών των τεχνικών είναι το πρώτο βήμα για να διαφυλαχθεί η ουσία της δημοκρατίας, τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και διεθνώς. Στην εποχή των «δικτατόρων της εικόνας», η υπεράσπιση της δημοκρατίας απαιτεί κάτι παραπάνω από εκλογές: απαιτεί παιδεία, θεσμική εγρήγορση και ενεργούς πολίτες.
