Περί αντισημιτισμού- Μια λέξη στην ιστορία Μαρκ Μαζάουερ

Περί αντισημιτισμού- Μια λέξη στην ιστορία Μαρκ Μαζάουερ

 

Μετά τη χωρίς προηγούμενο τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ, στις 7 Οκτωβρίου 2023 και την -από ένα σημείο και πέρα, εκτός ορίων- απάντηση του Ισραήλ, με τα όσα επακολούθησαν στην Γάζα, έως την πρόσφατη εκεχειρία, μια λέξη επανήλθε με αναπάντεχη σφοδρότητα από το παρελθόν και άρχισε να πλανάται πάνω από την Ευρώπη έως και την Αμερική: αντισημιτισμός. Οτιδήποτε και οποιοσδήποτε δεν συμφωνούσε με την πολιτική της ακροδεξιάς κυβέρνησης του Νετανιάχου στη Γάζα, χαρακτηριζόταν ως αντισημιτισμός.

Δεν γλύτωσαν από τον χαρακτηρισμό αυτόν ούτε και επιφανείς Αμερικανοεβραίοι ή εβραϊκές οργανώσεις της Αμερικής, σε μια χώρα όπου ζουν πάνω από τρία εκατομμύρια Αμερικανοί πολίτες, εβραϊκής καταγωγής, όταν εξέφρασαν δημόσια τις αντιρρήσεις τους σχετικά με τα τεκταινόμενα στη Γάζα. Καθώς συνεχιζόταν το μακελειό, η περιβόητη λέξη από τη μια έμοιαζε να παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις και από την άλλη να βυθίζεται μέσα σε ομιχλώδη σύννεφα σύγχυσης και ιστορικής άγνοιας ή ημιμάθειας, πασπαλισμένη ποικιλοτρόπως με αντιφατικά και σε ορισμένες περιπτώσεις ακραία συναισθήματα και συνθήματα. Με κυρίαρχα τα ερωτήματα: Τι σημαίνει τέλος πάντων «αντισημιτισμός»; Πώς ξεπετάχτηκε και πάλι μπροστά μας αυτή η λέξη; Πόσες σημασίες και εκδοχές μπορεί έχει; Πώς μπορεί να εκλαμβάνεται, να απομνημονεύεται ή να εργαλειοποιείται; Και τελικά ποια είναι η ιστορία αυτής της λέξης και μέσα από ποιες ιστορικές συνθήκες και διεργασίες εμφανίστηκε;

Ο Μαζάουερ, εβραϊκής καταγωγής ο ίδιος, με ελληνική υπηκοότητα επίσης, επισημαίνει ότι η συναίνεση γύρω από το νόημα της λέξης «αντισημιτισμός» είναι σήμερα μικρότερη όσο ποτέ, ενώ πριν από μισό αιώνα συνέβαινε το αντίθετο…

Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα έρχεται να απαντήσει το -κατά την γνώμη μου- θαρραλέο, άκρως διαφωτιστικό και συγχρόνως ψύχραιμο χωρίς υποκειμενισμούς και εμπάθειες, βιβλίο του επιφανούς Ιστορικού, Μαρκ Μαζάουερ Περί Αντισημιτισμού – Μια λέξη στην ιστορία, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο Μαζάουερ, εβραϊκής καταγωγής ο ίδιος, με ελληνική υπηκοότητα επίσης, επισημαίνει ότι η συναίνεση γύρω από το νόημα της λέξης «αντισημιτισμός» είναι σήμερα μικρότερη όσο ποτέ, ενώ πριν από μισό αιώνα συνέβαινε το αντίθετο, αφού υπήρχε ταύτιση απόψεων στο ότι η λέξη «αντισημιτισμός» αφορούσε την ακροδεξιά, τα ρατσιστικά της στερεότυπα για τους Εβραίους, τις θεωρίες συνωμοσίας, την άρνηση του Ολοκαυτώματος. Το σημερινό τέλμα, σύμφωνα με τον Μαζάουερ, προέκυψε όταν ο αγώνας εναντίον αυτών των ακροδεξιών και των ρατσιστικών στερεοτύπων και θεωριών τους μπλέχτηκε με ένα ερώτημα που έως πρόσφατα δεν είχε απασχολήσει σχεδόν κανέναν: το αν και πότε η κριτική κατά του Ισραήλ είναι αντισημιτική. Κατά πόσο και πότε πρέπει να ταυτίζεται ένας Εβραίος ως εθνική ή θρησκευτική οντότητα με το κράτος του Ισραήλ που είναι μια πολιτική οντότητα;

Το ζωτικό αυτό ζήτημα -εκκρεμές σήμερα- συζητιέται, όπως μας πληροφορεί ο Μαζάουερ, παθιασμένα μεταξύ των ίδιων των Εβραίων, και, όπως γνωρίζουμε, αποτελεί ταυτόχρονα μέρος της ευρύτερης διαμάχης για το πρόβλημα του Ισραήλ και της Παλαιστίνης, που οξύνθηκε μετά την 7η Οκτωβρίου 2023. Το αποτέλεσμα, τονίζει ο Μαζάουερ, είναι πλέον μια γενική αβεβαιότητα σχετικά με το τι μπορεί να πει κανείς για το Ισραήλ χωρίς να κατηγορηθεί για αντισημιτισμό. Να θυμίσουμε εδώ τους νόμους περί «αντισημιτισμού» που έχουν ψηφίσει η Γερμανία και η Μεγάλη Βρετανία και τα γεγονότα στα αμερικανικά πανεπιστήμια, διώξεις φοιτητών και πανεπιστημιακών για «αντισημιτισμό», όπως στο Κολούμπια, για τις οποίες ο Μαρκ Μαζάουερ, καθηγητής στο εν λόγω πανεπιστήμιο, είχε εκφράσει δημόσια την αντίθεσή του, επισημαίνοντας ότι η κριτική στο κράτος του Ισραήλ δεν συνιστά από μόνη της «αντισημιτισμό», όρος με βαθύτερη έννοια και ιστορία.

Ο αντισημιτισμός και η ιστορία του

Τη βαθύτερη λοιπόν έννοια αυτής της επίμαχης λέξης και προπαντός την Ιστορία της, τη συνυφασμένη με τις αντίστοιχες κοινωνικές, πολιτισμικές, ιστορικές αλλαγές, επιχειρεί να διερευνήσει/φωτίσει ο σπουδαίος Αμερικανοεβραίος και Έλληνας πλέον ιστορικός, με βάση ιστορικά ντοκουμέντα και όχι απλώς προσωπικές γνώμες και απόψεις, φοβίες και προκαταλήψεις.

 

Η απαρχή, λοιπόν, της λέξης «αντισημιτισμός» ανευρίσκεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, το 1879 συγκεκριμένα με την Ίδρυση της «Ένωσης Αντισημιτών» από τον Γερμανό αγκιτάτορα Βίλχελμ Μαρ, που αντιτασσόταν στην παραχώρηση πλήρους ισονομίας στους Εβραίους. Τρεις δεκαετίες αργότερα, το 1910, η καινούργια λέξη γίνεται λήμμα στην Encyclopaedeia Britanica, πολύ γρήγορα εξαπλώνεται ανά την υφήλιο και η ακραία εκδοχή της θα αποτελέσει τον ιδεολογικό πυρήνα του γερμανικού ναζισμού. Το 1942, όπως παρατηρεί ο ιστορικός Σάλο Μπαρόν, έχει γίνει παγκόσμια δύναμη. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Μαζάουερ, ανάμεσα στην εποχή του Βίλχελμ Μαρ, και έως σήμερα, η λέξη «αντισημιτισμός» υπόκειται σε ποικίλες διακυμάνσεις και διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές που θα μεσολαβήσουν.

Ενδιαφέρον είναι ότι ο Αμερικανοεβραίος ιστορικός εντάσσει την εμφάνιση της λέξης «αντισημιτισμός» στις εξελίξεις που σημειώνονται εκείνη την περίοδο στην Ευρώπη με την άνοδο του εθνικισμού, τη δημιουργία των εθνών κρατών και στις αρχές του 20ού αιώνα, τη διάλυση των τριών αυτοκρατοριών, της Γερμανικής, των Αψβούργων, και της Οθωμανικής, στις οποίες -ιδιαίτερα στις δύο πρώτες- το καθεστώς ισονομίας των Εβραίων είχε εντυπωσιακά προχωρήσει. Ταυτόχρονα, στο ίδιο διάστημα εμφανίζεται και το ιδεολογικό ρεύμα του σιωνισμού, δηλαδή του εβραϊκού εθνικισμού. Ως τότε επικρατούσαν, για πολλούς αιώνες, τα ποικίλα στερεότυπα εναντίον των Εβραίων που πήγαζαν κυρίως από θρησκευτικές προκαταλήψεις και φοβικές φαντασιοπληξίες ή σκοταδισμούς και που οδηγούσαν, όχι λίγες φορές, σε αιματηρά πογκρόμ [σ.σ ρωσική λέξη] ανά την Ευρώπη, κυρίως την Ανατολική και την τσαρική Ρωσία, που όμως, κατά τον Μαζάουερ, δεν προσφέρονται για να χαραχτούν σαφείς διαχωριστικές γραμμές από ό,τι ιδεολογικά θεωρείται ότι σημαίνει η λέξη «αντισημιτισμός». «Μέχρι το 1914» επισημαίνει ο Μαζάουερ «παρά την απανταχού παρουσία των στερεοτύπων κατά των Εβραίων, το ρεύμα της χειραφέτησης κυλούσε υπέρ τους και τα αντισημιτικά κινήματα δεν κατάφερναν να το ανακόψουν. Εκεί που είχαν κατοχυρωθεί πολιτικά δικαιώματα δεν ανακλήθηκαν».

Η αλλαγή όμως που μετατρέπει σε ακραία επιθετικό ιδεολογικό δόρυ και αφορμή τόσο για τη μαζική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, όσο και για την κυριαρχία της, έρχεται με την άνοδο των Γερμανών Ναζί στην εξουσία.

Η μεγάλη αλλαγή αρχίζει με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τις σαρωτικές αλλαγές που επιφέρει στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τον επιφανή ιστορικό, «ο θρίαμβος των αντισημιτών ήταν ουσιαστικά προϊόν του ιδεολογικού σεισμού που προκάλεσε ο πρώτος ολοκληρωτικός πόλεμος». Η αλλαγή όμως που τον μετατρέπει σε ακραία επιθετικό ιδεολογικό δόρυ και αφορμή τόσο για τη μαζική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης όσο και για την κυριαρχία τους, έρχεται με την άνοδο των Γερμανών Ναζί στην εξουσία. Ξαφνικά, ο κόσμος λες και μόλις τους ανακάλυψε, άρχισε να μιλάει για τους Εβραίους. «Οι Εβραίοι έγιναν εκείνο που οι Ναζί πάντοτε ισχυρίζονταν πως είναι – πρωταγωνιστές της Ιστορίας» θα γράψει ο Γερμανοεβραίος κοινωνιολόγος και θεωρητικός Μαρξ Χορκχάιμερ το 1942. Το επιγενόμενο Ολοκαύτωμα θα σφραγίσει τη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, ως το μεγάλο ιστορικό τραύμα της.

Ο Μαζάουερ δίνει μεγάλη σημασία, με ιδιαίτερο υποκεφάλαιο, στο ζήτημα της Χειραφέτησης των Ευρωπαίων Εβραίων λίγο πριν το 1914, στο πλαίσιο τόσο της Γερμανικής Αυτοκρατορίας του Κάιζερ (αν και ο ίδιος ήταν αντισημίτης) όσο και σε εκείνη των Αψβούργων, και εδώ μπορεί κανείς να κατανοήσει καλύτερα τον κοσμοπολίτη Εβραίο συγγραφέα Γιόζεφ Ροτ που, καθώς ανεβαίνει ο αντισημιτισμός στην Αυστρία, «νοσταλγεί» τις αυτοκρατορικές ημέρες, όχι γιατί είναι μοναρχικός αλλά γιατί τότε ένιωθε και ήταν ισότιμος πολίτης.

Αυτή η διαδικασία χειραφέτησης που συνάδει με το πνεύμα του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας και που συντελεί στο να διευρυνθεί ο αυτοπροσδιορισμός των Ευρωπαίων Εβραίων από μια κλειστή, θρησκευόμενη, λίγο ως πολύ, και κατατρεγμένη κοινότητα σε μια πιο ανοιχτή, πολιτική και με χαρακτηριστικά κοσμοπολιτισμού ομάδα ισόνομων πολιτών, θα διακοπεί βίαια με το Ολοκαύτωμα, θα πάρει όμως ακόμη περισσότερο διευρυμένες μορφές στην αμερικανοεβραϊκή διασπορά που συγκροτείται λίγο μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία και κυρίως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Εδώ, σύμφωνα με τον Μαζάουερ, θα πρέπει να δούμε περισσότερο πώς, στο διάστημα του μεσοπολέμου και τις πρώτες δεκαετίες μετά από αυτόν, έχουμε την εμφάνιση, προπαντός στην Αμερική, άλλων ριζοσπαστικών ιδεών, όπως εκείνων του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων που, από κάποιο χρονικό σημείο και μετά, παίρνουν τα πρωτεία από τον αγώνα εναντίον του αντισημιτισμού, ή τον εξηγούν με τα ιδεολογικά τους πρόσημα. Η μεταπολεμική, ψυχροπολεμική εποχή, ακριβώς λόγω του Ολοκαυτώματος, βρίσκει τον αντισημιτισμό ή σε ύφεση ή υποφώσκοντα, με τις συνθήκες στη Σοβιετική Ένωση, όπου ζει η πολυπληθέστερη εβραϊκή κοινότητα, παρά τα σχετικά αντισημιτικά ξεσπάσματα -όπως στα τελευταία χρόνια της σταλινικής εξουσίας- να μην είναι απειλητικές.

Ο νέος αντισημιτισμός;

Και φτάνουμε στο δεύτερο και πιο επίκαιρο και καυτό μέρος του βιβλίου του Μαρκ Μαζάουερ που, αφού προχωρήσει και πάλι ιστορικά, θέτει το εξαρχής ερώτημα: αποτελεί την εμφάνιση ενός νέου αντισημιτισμού η διαφοροποίηση και η κριτική στο κράτος του Ισραήλ; Και ένα εξίσου σπουδαίο και καίριο ερώτημα: τι έχει αλλάξει στην αμερικανοεβραϊκή διασπορά, τα τελευταία χρόνια, ώστε να συνδέει την ταυτότητά της με εκείνη του Ισραήλ και να επικροτεί αναφανδόν ό,τι και αν εκείνο πράττει στη Μέση Ανατολή;

Κατ’ αρχάς, ο Μαζάουερ ως συνεπής ιστορικός κάνει ένα μεγάλο χρονικό άλμα και μας οδηγεί στις απαρχές του σιωνισμού -που αποτελεί έως και σήμερα την κορυφαία ιδεολογία του Ισραήλ- και δεκαετίες αργότερα, το 1948, στην ίδρυση του εβραϊκού κράτους στη Μέση Ανατολή. Στον ενδιάμεσο χρόνο παρακολουθούμε όλες εκείνες τις πολιτικές διακυμάνσεις που φωτίζουν μέσα από πηγές και τοποθετήσεις ιστορικών, Εβραίων, Ισραηλινών και μη, την κατάσταση στη Μέση Ανατολή. Προσφέρει την ευκαιρία σε όλους και όλες μας, ανεξαρτήτως πού τοποθετηθήκαμε μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, να αποκτήσουμε μια σαφώς ευκρινέστερη εικόνα του τι έχει συμβεί ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και προπαντός, μετά την ίδρυση του Ισραήλ, έως και το 1967, έτος του πολέμου των έξι ημερών με τους Άραβες, την επικράτηση των ισραηλινών δυνάμεων και την από τότε προσάρτηση και κατοχή των υψιπέδων του Γκολάν.

Ο γνωστός ιστορικός δεν αποφεύγει να ρίξει μια θαρραλέα ματιά και στη διακυβέρνηση Νετανιάχου, η οποία προσμετρά ήδη πάνω από είκοσι χρόνια εξουσίας. Και ο αντισημιτισμός; Πού τον βρίσκουμε στην ταραγμένη αυτή περίοδο της Μέσης Ανατολής, καθώς η αραβοϊσραηλινή σύγκρουση κάνει συνεχώς αιματηρούς κύκλους, με αβέβαιες προσπάθειες ειρήνης, προπαντός από τότε που ο, φιλειρηνικός και πεπεισμένος ότι μόνον η διπλωματία θα φέρει κάποια αποτελέσματα και όχι η συνεχιζόμενη επίδειξη πολεμικής ισχύος, πρωθυπουργός Γιτζάκ Ράμπιν θα πέσει δολοφονημένος από έναν ακροδεξιό, ριζοσπαστικοποιημένο εξαιτίας των αντίθετων και καλά προπαγανδισμένων θέσεων του Νετανιάχου, πολιτικού αντιπάλου του προοδευτικού πρωθυπουργού;

Μάλιστα, ακόμα και οι πρώιμοι σιωνιστές στοχαστές δεν πίστευαν ότι οι Άραβες ήταν αντισημίτες, αν εξαιρέσουμε, αργότερα τον ακραίο Ζαμποτίνσκι -μέντορα της οικογένειας Νετανιάχου- που φαντασιωνόταν μονίμως τη βία εκ μέρους τους.

Εκείνο, λοιπόν, που κάνει εντύπωση στο βιβλίο του Μαζάουερ είναι η άποψη -και δεν είναι μόνον δική του, από όσο διαβάζουμε- ότι οι Άραβες δεν ήταν, ή τουλάχιστον δεν ξεκίνησαν να είναι αντισημίτες, όπως οι Ευρωπαίοι των αντίστοιχων περιόδων. Μάλιστα, ακόμα και οι πρώιμοι σιωνιστές στοχαστές δεν πίστευαν ότι οι Άραβες ήταν αντισημίτες, αν εξαιρέσουμε, αργότερα τον ακραίο Ζαμποτίνσκι -μέντορα της οικογένειας Νετανιάχου- που φαντασιωνόταν μονίμως τη βία εκ μέρους τους. Και όταν ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, δειλά και σταδιακά, ο πρώτος εποικισμός Εβραίων στην Παλαιστίνη, οι Άραβες μουσουλμάνοι -διαφορετικά αντιδρούσαν οι Άραβες χριστιανοί!- δέχονταν την ενσωμάτωση των νεοφερμένων υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί «θα αισθάνονταν σαν στο σπίτι τους και όχι σαν επισκέπτες σε αυτές τις χώρες, στη γλώσσα και στην κουλτούρα τους». Γεγονός που δεν συνέβη, αφού οι Εβραίοι έποικοι δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον για τους αυτόχθονες Άραβες και δεν έμαθαν ποτέ αραβικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο ίδιος ο Μπεν Γκουριόν, που ούτε αραβικά έμαθε, ούτε έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αραβική ιστορία και κοινωνία.

Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Μαζάουερ, στη δεκαετία του 1920, ο Χανς Κον, οπαδός του φιλειρηνικού σιωνισμού και σπουδαίος μελετητής του εθνικισμού, και αργότερα στις ΗΠΑ, όπου θα μεταναστεύσει, πίστευε ότι το πραγματικό πρόβλημα με τους Άραβες δεν ήταν ο αντισημιτισμός αλλά ο εβραϊκός σοβινισμός. Έτσι οι σιωνιστές χωρίστηκαν σε δύο αντιτιθέμενες ομάδες: αυτοί που πίστευαν ότι μόνον με τη διπλωματία και την ειρηνική συνύπαρξη θα έσπαγαν οι εχθρότητες και αυτοί που θεωρούσαν την εχθρότητα σαν δεδομένη και αυτονόητη και τάσσονταν υπέρ της πολεμικής ισχύος.

Από την πλευρά τους, οι Άραβες μουσουλμάνοι -οι οποίοι πρέπει να τονιστεί ότι διατηρούσαν αγαστές σχέσεις με τους Εβραίους τα μεσαιωνικά και αναγεννησιακά χρόνια, σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους χριστιανούς- άρχισαν να αντιδρούν όταν συνειδητοποίησαν ότι οι Εβραίοι έπαιρναν σιγά σιγά τη γη τους, κάτι που θα έκαναν έναντι οποιωνδήποτε άλλων. Να υπενθυμίσουμε ότι η Παλαιστίνη πριν το 1947 τελούσε υπό τη λεγόμενη Βρετανική Εντολή, με αποτέλεσμα το αυξανόμενο αντιβρετανικό κλίμα να οδηγήσει κάποιος ακραίους αντισημίτες Παλαιστίνιους ηγέτες, όπως τον μουφτή της Ιερουσαλήμ, να συμμαχήσουν με το Τρίτο Ράιχ. Οι συγκρούσεις όμως ανάμεσα στους Άραβες και τους Εβραίους αποίκους ξεκινούν ουσιαστικά από το 1945, στην επέτειο της Διακήρυξης Μπάλφουρ, που αφήνουν πίσω τους Εβραίους νεκρούς και τραυματίες καθώς και τον εμπρησμό μιας συναγωγής, και κορυφώνονται με την ανακοίνωση της διχοτόμησης της Παλαιστίνης σε δύο κράτη, η οποία θα ολοκληρωθεί με την ίδρυση του Ισραήλ, το 1948 και την καταστροφή και ερήμωση εκατοντάδων ιστορικών οικισμών των Παλαιστινίων Αράβων και προσφυγοποίηση πολλών εκατοντάδων χιλιάδων. Τη γνωστή ως νάκμπα, η οποία, όπως παρατηρεί ο Μαζάουερ, «σηματοδότησε την τελευταία και από πολιτική άποψη, πιο μακροχρόνια από τις βίαιες δημογραφικές αναταραχές που προκλήθηκαν από τον εθνικισμό και τον πόλεμο και διήρκεσαν όλη τη δεκαετία του 1940, από τη Βαλτική έως την Ανατολική Μεσόγειο».

Παρόλα αυτά, ο αραβικός αντισημιτισμός απείχε κατά πολύ από τον ευρωπαϊκό χριστιανικό και δεν είναι τυχαίο ότι υπήρξαν πολλές αντικρουόμενες απόψεις για τον σιωνισμό ανάμεσα σε Άραβες στοχαστές.

Ωστόσο, όπως επίσης επισημαίνει ο επιφανής ιστορικός, «η ξαφνική και με τη βία των όπλων ίδρυση ενός κυρίαρχου εβραϊκού κράτους σε ιστορικά μουσουλμανικές περιοχές και ο μαζικός εκτοπισμός του ντόπιου πληθυσμού αποτέλεσαν ένα τεράστιο και μέχρι σήμερα ανεπίλυτο πλήγμα στις προσδοκίες των Αράβων και ήταν τότε που οι αντισημιτικές θεωρίες συνωμοσίας άρχισαν να κυκλοφορούν στη Μέση Ανατολή». Παρόλα αυτά, ο αραβικός αντισημιτισμός απείχε κατά πολύ από τον ευρωπαϊκό χριστιανικό και δεν είναι τυχαίο ότι υπήρξαν πολλές αντικρουόμενες απόψεις για τον σιωνισμό ανάμεσα σε Άραβες στοχαστές. Το αξιοπερίεργο είναι ότι αντικρουόμενες απόψεις για τον αραβικό αντισημιτισμό υπάρχουν και από ισραηλινούς στοχαστές – ο συγγραφέας Νισίμ Ρεζουάν υποστήριζε ότι το να είσαι αντισιωνιστής ή αντιισραηλινός δεν σημαίνει σώνει και καλά ότι είσαι και αντισημίτης.

Και έτσι η περιβόητη λέξη φτάνει σιγά σιγά και πάλι αρκετά «συννεφιασμένη» ως σήμερα. Αυτή τη φορά περνάει τον Ατλαντικό, φτάνει στην πολυπληθή αμερικανοεβραϊκή διασπορά και κυριολεκτικά ανασχεδιάζει την ταυτότητά της, με κύριο χαρακτηριστικό τη σύνδεσή της, συναισθηματική κυρίως, εθνοτική λιγότερο, με το κράτος του Ισραήλ. Και ενώ παλαιότερα, έως το τέλος του 20ού αιώνα, παρά τις εκκλήσεις από πλευράς Ισραήλ για επιστροφή -η περίφημη αλίγια- των Εβραίων της διασποράς στη «Γη των Πατέρων τους», η ανταπόκριση των αμερικανοεβραίων αφενός ήταν ελάχιστη, αφετέρου δεν έδειχναν και μεγάλο ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα στο προσφάτως ιδρυμένο εβραικό κράτος.

Έτσι, ο αντισημιτισμός εισέρχεται με δύναμη και πάλι στο διεθνές προσκήνιο, κάθε άλλο όμως ξεκάθαρος αυτή την φορά ως προς τι ακριβώς σημαίνει και τι αφορά, αποτελώντας πάντα «ένα ναρκοπέδιο για τους μελετητές»

Η ταυτότητά τους και ο αυτοπροσδιορισμός τους ήταν ξεκάθαρα: είμαστε Αμερικανοί Εβραίοι. Ακόμα και το Ολοκαύτωμα ήταν σχετικά μακρινό για αυτούς και σε καμία περίπτωση δεν είχαν επιχειρήσει να το εργαλειοποιήσουν. Τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν με την έλευση του 21ου αιώνα. Ο Μαζάουερ δίνει ιδιαίτερη σημασία σε αυτήν τη σταδιακή μετατόπιση, παρουσιάζοντας συγκεκριμένα γεγονότα, η οποία τελικά, μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, θα οδηγήσει μια μεγάλη -ίσως και την μεγαλύτερη- μερίδα της αμερικανοεβραϊκής κοινότητας να ταυτίζονται με το Ισραήλ, να ευθυγραμμίζονται με τον Νετανιάχου και να θεωρούν οποιαδήποτε κριτική σε αυτόν και την ισραηλινή κυβέρνηση ως αντισημιτισμό.

Έτσι, ο αντισημιτισμός εισέρχεται με δύναμη και πάλι στο διεθνές προσκήνιο, κάθε άλλο όμως ξεκάθαρος αυτή την φορά ως προς τι ακριβώς σημαίνει και τι αφορά, αποτελώντας πάντα «ένα ναρκοπέδιο για τους μελετητές» που επιχειρούν να τον προσδιορίσουν ως ορισμό. Για τον επιφανή ιστορικό, ο αντισημιτισμός είναι «μια λέξη μέσα στην Ιστορία» που όπως πολλές επίμαχες λέξεις μπλέκονται μέσα στα ιστορικά συμφραζόμενα και αποκτούν ή υπονοούν πολλαπλές έννοιες με τις ανάλογες συνέπειες κάθε φορά. Ή, όπως σκέφτεται η Αλίκη του Λούις Κάρολ «σαν πολλά νοήματα για μία μόνο λέξη», που αποτελεί και το μότο του εμβληματικού βιβλίου του Μαρκ Μαζάουερ.

*Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Το βιβλίο της «“Ψυχή ντυμένη αέρα” – Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου: Η μούσα της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

---

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Μαρκ Μαζάουερ σπούδασε στην Οξφόρδη και στο John Hopkins. Δίδαξε στο Πρίνστον, το Σάσσεξ και το Birckbeck College και σήμερα είναι καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο Columbia.

Έργα του είναι: Greece and the inter-war economic crisis (1992, βραβείο Runciman), Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941-1944 (1993, βραβείο Fraenkel και Longman), Dark continent. Europe’s Twentieth Century (1998, βραβεία Bentinck και Acqui), The Balkans. A short history (2000, βραβείο Wolfson), After the war over. Reconstructing the family, nation and state in Greece, 1943-1960 (επιμ., 2000), Salonica. City of ghosts (2004, βραβεία Duff Cooper, John Criticos, Runciman, National Jewish Book), Hitler’s empire. Nazi rule in occupied Europe (2008, βραβείο Los Angeles Times), Networks of power in modern greece. Essays in honour of John Campbell (επιμ., 2008), No enchanted palace. The end of empire and the ideological origins of the United Nations (2009), Governing the world. The history of an idea (2012) [Κυβερνώντας τον κόσμο, Αλεξάνδρεια], Τριάντα χρόνια ελληνικής ιστορίας. Μια προσωπική αναδρομή (2015), Πατάκης, What you did not tell: A Russian past and the journey home (2017) [Όσα δεν είπες. Ένα ρωσικό παρελθόν και το ταξίδι προς την πατρίδα, Άγρα], The Greek Revolution. 1821 and the making of modern Europe (2021) [Η ελληνική επανάσταση].