Η κρίση του 2024 “συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί. Σε αυτό το μεσοδιάστημα, εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία νοσηρών συμπτωμάτων”. Συμπτώματα όπως η ακραία πόλωση, η διάβρωση της δημοκρατίας και ο νεοφασισμός στις ΗΠΑ και αλλού, με τη σειρά τους προκαλούν σύγκρουση, δουλία και πόλεμο.

Α, περιμένετε. Η παραπάνω φράση είχε σκοπό να περιγράψει το έτος 1930. Τότε εμφανίστηκε στο Τετράδιο της Φυλακής με αριθμό 3, γραμμένη από τον Αντόνιο Γκράμσι, μαρξιστή φιλόσοφο στην Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι, τον οποίο οι φασίστες κράτησαν φυλακισμένο μέχρι τον θάνατό του το 1937 για να του κλείσουν το στόμα.

Οι μελετητές εξακολουθούν να προβληματίζονται σχετικά με το τι εννοούσε ο Γκράμσι. Η συναινετική θέση είναι ότι ανησυχούσε τόσο για τη ριζοσπαστική αριστερή στροφή του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος όσο και για την εξάπλωση του φασισμού στη χώρα του – και σύντομα στη Γερμανία, την Ισπανία και σε άλλες. Στις ΗΠΑ σήμερα, μπορεί να δει κανείς αντανακλάσεις στην αντιπαράθεση μεταξύ της woke Αριστεράς και της MAGA Δεξιάς και στην απόγνωση που κυριεύει τους υπόλοιπους από εμάς, καθώς η χώρα βαδίζει προς μια εκλογική αναμέτρηση που μπορεί να αποδειχθεί καθοριστική για τη μοίρα της αμερικανικής δημοκρατίας και της παγκόσμιας ειρήνης.

Οριακότητα

Ο Γκράμσι καταλάβαινε ότι, με τέτοια αδιέξοδα, η κοινωνία δεν μπορεί να προοδεύσει. Αντίθετα, αιωρείται σε μια ιστορική no man’s land. Καθώς τα μέτωπα “σκληραίνουν”, γινόμαστε ανίκανοι να λύσουμε προβλήματα, από τη μαζική μετανάστευση έως την κλιματική αλλαγή, τη διάδοση των πυρηνικών όπλων και τις πανδημίες. Το καινούργιο, όποιο κι αν είναι αυτό, μπορεί τελικά να αποδειχθεί τερατώδες ή καλό. Δεν μπορεί όμως να γεννηθεί ακόμη, οπότε το παρόν φαντάζει νοσηρό.

Υπάρχει μια λέξη για το άγχος το οποίο συνοδεύει τέτοια συναισθήματα ανεσταλμένης ή ατελούς μετάβασης: οριακότητα. Προέρχεται από το limen, το λατινικό “κατώφλι” και συνδέθηκε με τον Ερμή, ο οποίος συνόδευε τους εφήβους στην ενήλικη ζωή, τους μεσήλικες στη γεροντική εποχή, τους ετοιμοθάνατους στον Άδη, τους ταξιδιώτες προς τον προορισμό τους – και όλους εμάς όποτε έχουμε αναχωρήσει από ένα σημείο αλλά δεν έχουμε φτάσει ακόμη σε ένα άλλο – και ως εκ τούτου αισθανόμαστε έντονα ευάλωτοι.

Όταν ολοκληρωθούν επιτυχώς, αντίθετα, οι μεταβάσεις, μπορεί να αποδεικνύονται συναρπαστικές και δυναμωτικές. Ένα χαρούμενο κατώφλι το οποίο περάσαμε στη ζωντανή μας μνήμη ήταν η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, που φαίνεται πια σήμερα ότι ήταν αναπόφευκτη, ωστόσο μας είχε ξαφνιάσει όλους το 1989. Μέσα σε λίγα χρόνια, το σιδηρούν παραπέτασμα έλιωσε, η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε και η Ευρώπη και ο κόσμος επανενώθηκαν. Ένας παλιός κόσμος (ο Ψυχρός Πόλεμος) είχε πεθάνει και ένας νέος είχε γεννηθεί. Υπήρχαν ακόμη νοσηρά σημεία – στην πρώην Γιουγκοσλαβία ή στη Ρουάντα ή, για παράδειγμα, στη Βόρεια Κορέα και τη Μιανμάρ. Τα περισσότερα σκιρτήματα, ωστόσο, φάνταζαν θετικά.

Τα επόμενα χρόνια, οι ΗΠΑ, ως η παλαιότερη αδιάλειπτη δημοκρατία και η μόνη εναπομείνασα υπερδύναμη, έμοιαζαν να προσφέρουν ειρήνη, ελευθερία και ευημερία σε όλο και μεγαλύτερες περιοχές του κόσμου. Η ελευθερία διευρύνθηκε, καθώς περισσότερες χώρες γίνονταν δημοκρατίες. Ο αλφαβητισμός εξαπλώθηκε. Οι νέες τεχνολογίες όπως το Διαδίκτυο, περισσότερο μας συνέδεαν και λιγότερο μας απειλούσαν. Προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή έμοιαζαν επιλύσιμα, γιατί ξέραμε πώς να συνεργαζόμαστε. Η βία μειωνόταν. Πρώην εχθροί όπως η Ρωσία δεσμεύονταν να χτίσουν μαζί μας “μια διαρκή και χωρίς αποκλεισμούς ειρήνη”, ενώ η Κίνα ορκιζόταν ότι επιδιώκει μια “ειρηνική ανάδυση” στο διεθνές στερέωμα. Έχοντας περάσει το κατώφλι του 1989, εγκατασταθήκαμε σε μια εποχή σταθερότητας, μιας “μακράς ειρήνης”. Η ιστορία, όπως φαινόταν, είχε “τελειώσει”.

Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 – μαζί με τις αντιδράσεις και τις υπεραντιδράσεις που προκάλεσε – μας θύμισε ότι αυτή η σταθερότητα ήταν μια ψευδαίσθηση, δεν σήμαινε ακόμη ωστόσο και πάλι ότι το παλιό είχε πεθάνει. Αυτό έγινε σαφές μόλις την τελευταία δεκαετία. Ξεκινώντας από το 2014, η Ρωσία, μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, συνέτριψε το μεταπολεμικό διεθνές σύστημα, προσπαθώντας να καταλάβει ένα κυρίαρχο κράτος, την Ουκρανία. Οι ΗΠΑ εξέλεξαν έναν πρόεδρο, τον Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος έγινε φορέας ανταρσίας ενάντια στο αμερικανικό σύνταγμα. Η Κίνα μετατράπηκε σε μια αναθεωρητική δύναμη, αμφισβητώντας τη Δύση και την τάξη που εκείνη αντιπροσωπεύει. Η παγκόσμια υπερθέρμανση και μια πανδημία εξέθεσαν την αδυναμία μας να συνεργαστούμε, ακόμη και μπροστά σε υπαρξιακές απειλές.

Αφηγήματα

Ωστόσο, παράλληλα με τα τελεολογικά μοιρολόγια, έχουν αναπτυχθεί διάφορα παγγλωσσικά αφηγήματα. Δημοφιλή στη Silicon Valley και σε άλλους βιοτόπους υψηλής νοημοσύνης, αυτά τα οράματα τονίζουν την εκπληκτική επιστημονική πρόοδο του είδους μας. Για κάθε νέο ιό, υπάρχει ένας νέος τύπος εμβολίου. Για κάθε εργοστάσιο άνθρακα που εκπέμπει ρύπους, υπάρχει μια νέα πηγή ενέργειας και, για κάθε έλλειμμα ανθρώπινης ευρηματικότητας, μια νέα και δυνητικά υπεράνθρωπη Τεχνητή Νοημοσύνη.

Σε αυτή την έκδοση του νέου το οποίο πρόκειται να γεννηθεί, ο Homo Sapiens δεν θα τελειώσει, αλλά είτε θα λύσει προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή είτε θα τα ξεπεράσει, αποικίζοντας άλλους πλανήτες και ζώντας για πάντα. Οι λεγόμενοι εξτροπιστές, κοσμιστές, τρανσανθρωπιστές, αποτελεσματικοί αλτρουιστές και άλλοι τεχνοουτοπιστές (μερικές φορές υπό τη συντομογραφία Tescreal) πιστεύουν σε διάφορους βαθμούς ότι είμαστε προορισμένοι να θεραπεύσουμε όχι μόνο το κοινό κρυολόγημα, αλλά και τον ίδιο τον θάνατο.

Εμείς, στη συντριπτική πλειονότητα, δεν ξέρουμε τι να κάνουμε μπροστά σε αυτή τη “διαιρεμένη οθόνη”. Η τεχνητή νοημοσύνη θα μας σώσει ή θα προκαλέσει την “εξάλειψή μας”, όπως προειδοποιούν ορισμένοι γνώστες και ειδικοί; Θα αντέξει η δημοκρατία μας ή ο Τραμπ θα γίνει δικτάτορας από την πρώτη μέρα, όπως αστειεύεται ο ίδιος (αστειεύεται άραγε;); Οι πόλεμοι στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή θα σταματήσουν ή θα εξαπλωθούν και σε άλλες χώρες και ίσως να μας καταβροχθίσουν; Είναι το νέο που θα γεννηθεί η ουτοπία της Διαρκούς Ειρήνης που λαχταρούσαμε από την εποχή του Immanuel Kant ή θα βρεθούμε μπροστά σε μια δυστοπία αέναου πολέμου;

Είναι “ακριβώς αυτή η ριζική αβεβαιότητα – το να μην γνωρίζουμε πού βρισκόμαστε και τι έχουμε μπροστά μας – που προκαλεί τέτοιο υπαρξιακό άγχος”, εκτιμά ο Jerome Roos, ιστορικός των κρίσεων που αλλάζουν τον κόσμο στο London School of Economics. Τα κακά νέα λοιπόν είναι ότι το 2024 είναι πιθανό να είναι δυσάρεστο και να παρουσιάσει νοσηρά συμπτώματα. Τα καλά νέα είναι ότι το καινούργιο θα γεννηθεί τελικά και, μόλις το γεννήσουμε, μπορεί ακόμη και να το βρούμε, συνολικά, όχι και τόσο κακό.

Απόδοση – Επιμέλεια – Επιλογή Κειμένων (2019-2024): Γ.Δ. Παυλόπουλος

CAPITAL.GR