Η ιστορία του Ελληνικού και το Ellinikon Experience Center: 5.000 χρόνια ζωής, με παρελθόν και όραμα

Από την αρχαιότητα (3.000 π.Χ. περίπου) έως τις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή που εκτείνεται από τις δυτικές υπώρειες του Υμηττού ως τις ακτές του Σαρωνικού ακολούθησε την ιστορική πορεία της Αθήνας: κατοικήθηκε, καλλιεργήθηκε, ερημώθηκε και ξαναζωντάνεψε πολλές φορές. Οι προϊστορικοί οικισμοί εξελίχθηκαν στους οργανωμένους δήμους των κλασικών χρόνων, τα αγροκτήματα του Μεσαίωνα στα τσιφλίκια της οθωμανικής περιόδου και σταδιακά, κατά τον 20ό αιώνα, ξεκίνησε η αστικοποίηση.

Η ονομασία «Ελληνικό» προέρχεται από τον λεγόμενο «Ελληνικό τάφο», ένα χαρακτηριστικό αρχαίο ταφικό μνημείο κλασικών χρόνων (σε σχήμα Π), που υπήρχε στην περιοχή και αποτελούσε γνωστό τοπωνυμικό για αρχαιολόγους και περιηγητές ήδη από τον 19ο αιώνα. Έστεκε στη νότια περιοχή του πρώην αεροδρομίου για αιώνες, μέχρι που το 1961 χρειάστηκε να μεταφερθεί για τις ανάγκες επέκτασης του διαδρόμου προσγείωης/απογείωσης. Υπό την επίβλεψη του αρχαιολόγου Πετράκου, το μνημείο αποδομήθηκε και τοποθετήθηκε στην αυλή του Αμερικανικού Κολλεγίου Θηλέων (σημείο που στεγάστηκε αργότερα η Υπηρεσία της Πολεμικής Αεροπορίας). Περίπου60 χρόνια αργότερα, η Lamda Development, με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα μηχανικό Δημήτρη Κορρέ, ανέλαβε εξολοκλήρου τη μελέτη για τη μεταφορά και επανατοποθέτησή του στην αρχική του θέση.

Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα η περιοχή ήταν γνωστή ως «Λοιμικό», λόγω του λοιμοκαθαρτηρίου που λειτουργούσε εκεί. Η μετονομασία σε «Ελληνικό» δεν αποτελεί γλωσσική εξέλιξη της ίδιας λέξης, αλλά μια επίσημη επιλογή που έγινε για να αντικαταστήσει την αρνητική χροιά του παλιού ονόματος, συνδεδεμένη με ασθένειες. Ωστόσο, η νέα ονομασία δεν επικράτησε άμεσα, καθώς συνέχισε να χρησιμοποιείται και η ονομασία «Χασάνι» για την περιοχή – προερχόμενη από τον πύργο του Χασάνη, ένα οθωμανικό κτίσμα που βρισκόταν σε βοσκοτόπι ιδιοκτησίας Τούρκου πασά.

Η Κοινότητα του Ελληνικού, αρχικά ανήκε διοικητικά στην Κοινότητα Καλαμακίου, αλλά το 1929-1930 αναγνωρίστηκαν δύο ξεχωριστές κοινότητες: η Κοινότητα Κομνηνών (Χασάνι) και η Κοινότητα Ελληνικού. Το 1976 το Ελληνικό απέκτησε αυτοδιοικητική αυτοτέλεια ως δήμος, ενώ με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» καταργήθηκε ξανά ως ανεξάρτητος δήμος και ενώθηκε με τον πρώην Δήμο Αργυρούπολης, σχηματίζοντας τον σημερινό Δήμο Ελληνικού–Αργυρούπολης, που αποτελείται από την περιοχή των Σουρμένων, του Άνω Ελληνικού, του Κάτω Ελληνικού (Άγιος Κοσμάς) και τη συνοικία της Αγίας Παρασκευής.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, περίπου 1,2 εκατομμύρια πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, και η περιοχή του Ελληνικού, πάνω από τη λεωφόρο Βουλιαγμένης που χωρίζει τον δήμο, έγινε τόπος εγκατάστασης Ποντίων από τα Σούρμενα του Πόντου και ονομάσθηκε Σούρμενα.

Το 1925, το Υπουργείο Γεωργίας παραχώρησε κλήρους ανταλλάξιμης γης 5 στρεμμάτων. Στο Κάτω Ελληνικό, προϋπόθεση για εγκατάσταση ήταν ο εκβραχισμός του οικοπέδου, η περίφραξη και η δημιουργία κήπου – όροι που μπορούσαν να καλύψουν κυρίως οι πιο εύποροι της εποχής. Έτσι η περιοχή κατοικήθηκε από εμπόρους, εφοπλιστές και μορφωμένους πρόσφυγες από τη Σμύρνη, τον Πόντο και την Πόλη, που την ονόμασαν «Κηπούπολη» – και δικαίως, αφού οι οικισμοί είχαν πράσινο και καλαίσθητη οργάνωση.

Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930, το μοναδικό αεροδρόμιο που εξυπηρετούσε την Αττική ήταν το στρατιωτικό στο Τατόι. Όταν το 1936, επί Ι. Μεταξά, πάρθηκε η οριστική απόφαση για τη δημιουργία ενός νέου και πιο βολικού αεροδρομίου, ξεκίνησε η δέσμευση περίπου 2.000 στρεμμάτων στην περιοχή και τα σπίτια στο Χασάνι μέχρι τα όρια της Κηπούπολης απομακρύνθηκαν. Οι σχετικές εργασίες συνεχίστηκαν και τα τελευταία οικήματα στο Χασάνι αφαιρέθηκαν ολοκληρωτικά τη δεκαετία του ’50, στο πλαίσιο της επέκτασης του αεροδρομίου και της κατασκευής της Αμερικανικής Στρατιωτικής Βάσης.

Η κατασκευή του αεροδρομίου ξεκίνησε το 1938, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα-πολιτικού μηχανικού Νικολάου Σαλβαρλή, με διάδρομο προσγείωσης μήκους 1.800 μέτρων. Ωστόσο, η έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ανέκοψε τις εργασίες.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου, το ημιτελές έργο ολοκληρώθηκε και καταλήφθηκε από τους Γερμανούς, οι οποίοι το χρησιμοποίησαν για στρατιωτικούς σκοπούς. Στη συνέχεια βομβαρδίστηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις και πέρασε στον έλεγχο της βρετανικής πολεμικής αεροπορίας.

Στο μεταξύ, στο υπό κατασκευή αεροδρόμιο λειτούργησε η πρώτη Σχολή Αεροπορίας Αθηνών, που ιδρύθηκε από την πρώτη ιδιωτική ελληνική αεροπορική εταιρεία «Τ.Α.Ε.» (Τεχνικαί Αεροπορικαί Εκμεταλλεύσεις). Το 1945 εγκαταστάθηκε εκεί αμερικανική αεροπορική βάση (USAF) για τη διευκόλυνση στρατιωτικών μεταφορών. Μετά την αποχώρηση της USAF το 1991, οι εγκαταστάσεις πέρασαν στη χρήση της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας.

Η πρώτη πολιτική προσγείωση έγινε το 1946, ενώ από τη δεκαετία του 1950 το αεροδρόμιο λειτούργησε συστηματικά ως πολιτικό. Στις μέρες του Εμφυλίου χρησιμοποιήθηκε για πολεμικές επιχειρήσεις ανάμεσα στο στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ και τις βρετανικές και κυβερνητικές δυνάμεις. Εν μέσω δε του Εμφυλίου, σημειώθηκε η πρώτη αεροπειρατεία στο Ελληνικό, όταν 6 νεαροί αντάρτες ζήτησαν από τον πιλότο να αλλάξει προορισμό και να προσγειώσει το σκάφος στο Βελιγράδι, αντί της Θεσσαλονίκης.

Αυτή καταγράφηκε ως η πρώτη αεροπειρατεία σε πτήση που εκτελούσε επιβατικό δρομολόγιο στον κόσμο και ήταν η αφορμή για την εντατικοποίηση των ελέγχων στα αεροδρόμια. Το 1987, η ιστορία της αεροπειρατείας έγινε ταινία από τον Κώστα Κουτσομύτη, με τον τίτλο «Κλοιός», και κέρδισε το βραβείο σεναρίου και ηχοληψίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Σημαντικός σταθμός στην ιστορία του αεροδρομίου είναι η 6η Απριλίου του 1957, όταν η εταιρεία ΤΑΕ πέρασε στα χέρια του Αριστοτέλη Ωνάση και μετονομάστηκε σε «Ολυμπιακή Αεροπορία», πραγματοποιώντας την ίδια εκείνη μέρα την πρώτη της πτήση από τον αερολιμένα του Ελληνικού προς τη Θεσσαλονίκη.

Ο σχεδιασμός του κεντρικού κτιρίου του Ανατολικού Αερολιμένα, από τον διάσημο Φιλανδό αρχιτέκτονα Eero Saarinen (1910-1961), ως «πύλη εισόδου προς την Αθήνα», ενίσχυσε τον συμβολικό του ρόλο, ενώ η κατασκευή του και τα συνοδευτικά έργα υποδομής (επέκταση διαδρόμων, τηλεπικοινωνίες, αποχέτευση) αποτύπωσαν τη μετάβαση της Ελλάδας στη σύγχρονη εποχή και έδωσαν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού διεθνή χαρακτήρα.

Ο θεμέλιος λίθος του τερματικού του Ανατολικού Αερολιμένα τέθηκε στις 30 Μαΐου του 1962 από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και εγκαινιάστηκε το 1969. Η πρώτη προσγείωση σ’ αυτόν ήταν των Συριακών Αερογραμμών, στις 29 Ιουνίου 1969. Το κτίριο, το οποίο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο, αποτελεί ένα σπουδαίο αρχιτεκτόνημα και εξακολουθεί να φιλοξενεί την επιτοίχια κεραμική σύνθεση της Ελένης Βερναδάκη, ύψους τριών μέτρων και μήκους δεκατεσσάρων μέτρων, αποτελούμενο από 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες, που ενώνονται μεταξύ τους με τσιμεντένιο αρμό σε γκρι χρώμα, και πέντε διαφορετικά σχέδια, με εξώγλυφα και εσώγλυφα γεωμετρικά μοτίβα που επαναλαμβάνονται.

Ο Ανατολικός Αεροσταθμός παραδόθηκε στη χρήση των ξένων αεροπορικών εταιρειών, ενώ ο Δυτικός στην αποκλειστική χρήση της Ολυμπιακής Αεροπορίας.

Το αεροδρόμιο του Ελληνικού (επισήμως Κρατικός Αερολιμένας Αθηνών), υπήρξε για δεκαετίες (1938-2001) κάτι πολύ περισσότερο από ένας συγκοινωνιακός κόμβος· συνοψίζει, σχεδόν καθρεφτίζει, την πορεία της νεότερης Ελλάδας – με τις μεταμορφώσεις, τις επιτυχίες και τις κρίσεις της. Συνδέθηκε με προσωπικές στιγμές αποχωρισμού και επανένωσης, με δάκρυα χαράς και λύπης. Ξεχωριστό σημείο ήταν το γνωστό «goodbye» του Ανατολικού Αεροδρομίου, το σημείο με θέα την πίστα όπου δίνονταν οι τελευταίες αγκαλιές. Επίσης συνδέθηκε με εθνικά γεγονότα όπως η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή μετά την πτώση της Χούντας το 1974, οι αφίξεις Ολυμπιονικών το 1996, αλλά και με πολλά αγαπημένα πλάνα του ελληνικού κινηματογράφου.

Αποτέλεσε τοπόσημο και σημείο αναφοράς για την παραλιακή Αττική, φορτισμένο με συλλογική μνήμη και έντονο συναισθηματικό και ιστορικό περιεχόμενο για τους Αθηναίους. Δεν έλειψαν όμως και τα μελανά κεφάλαια στην ιστορία του, όπως η βομβιστική επίθεση στην πτήση 841 της TWA, το αεροπλάνο της οποίας συνετρίβη λίγο μετά την απογείωση, τον Σεπτέμβριο του 1974, ο θάνατος του Αλέξανδρου Ωνάση σε ιδιωτικό αεροσκάφος, τον Ιανουάριο του 1973, και η αιματηρή τρομοκρατική ενέργεια της 5ης Αυγούστου 1973, όταν δύο ένοπλοι Παλαιστίνιοι επιτέθηκαν στην αίθουσα transit, κρατώντας ομήρους 35 ανθρώπους επί ώρες και αφήνοντας πίσω τους τρεις νεκρούς και πάνω από πενήντα τραυματίες.

Το τελευταίο αεροσκάφος που αναχώρησε από Ελληνικό ήταν ένα Boeing 747 των Ολυμπιακών Αερογραμμών, με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, στις 27 Μαρτίου 2001, ενώ η τελευταία άφιξη έγινε την ίδια μέρα από την Κω.

H μετεγκατάσταση του αεροδρομίου στα Σπάτα πραγματοποιήθηκε το 2001, αλλά αρκετά χρόνια νωρίτερα είχαν αρχίσει οι συζητήσεις για τη μελλοντική αξιοποίηση της περιοχής. Αρχικά υπήρξαν εξαγγελίες για τη δημιουργία του μεγαλύτερου μητροπολιτικού πάρκου της Ευρώπης, αλλά οι πολιτικές αλλαγές και η οικονομική κρίση καθυστέρησαν την πορεία του έργου. Τελικά, μετά από διεθνή διαγωνισμό, την επένδυση ανέλαβε η Lamda Development. Η σχετική σύμβαση υπογράφηκε το 2014 και τροποποιήθηκε το 2016. Το έργο ξεκίνησε επισήμως με τις πρώτες εργασίες το 2020, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή για την περιοχή.

Το όραμα για την ανάπλαση του Ελληνικού αφορά τη μετατροπή της περιοχής σε μια «πόλη του μέλλοντος» και διεθνές σημείο αναφοράς. Σε μια έκταση 6.200.000 τ.μ., μόλις 10 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας, δημιουργείται ένας νέος αστικός πόλος, με 3,5 χλμ. ανοιχτό μέτωπο στη θάλασσα και ένα μητροπολιτικό πάρκο 2.000 στρεμμάτων.

Το σχέδιο συνδυάζει την ομορφιά του μεσογειακού τοπίου με προηγμένες τεχνολογίες και έξυπνες, πράσινες λύσεις για κυκλοφορία και περιβάλλον. Προβλέπει οικιστικές περιοχές, ξενοδοχεία, εμπορικά κέντρα, πολιτιστικούς χώρους, μουσεία, κέντρα υγείας, ευεξίας και αθλητικές εγκαταστάσεις, αλλά και έδρα του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας. Θα διαμορφωθεί νέα παραλία με ελεύθερη πρόσβαση, ενώ η μαρίνα του Αγίου Κοσμά θα αναβαθμιστεί σε πολυτελή προορισμό με τον αρχιτέκτονα Kengo Kuma να ‘χει σχεδιάσει ένα κτιριακό συγκρότημα με κυματώδη μορφή, εμπνευσμένος από τα ιστιοπλοϊκά που διασχίζουν τον Σαρωνικό.

Ιδιαίτερη μέριμνα θα δοθεί στη διατήρηση, προστασία και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της περιοχής, η οποία κουβαλά μια μεγάλη ιστορία. Ενδεικτικά αναφέρονται το ταφικό μνημείο «Ελληνικό», ο βυζαντινός ναός των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού στο ακρωτήρι του Αγίου Κοσμά, το αγγλικό υπόστεγο «Παγόδα», τμήματα του κλασικού νεκροταφείου, στην περιοχή του σταθμού μετρό «Αργυρούπολη» και στην περιοχή του αμαξοστασίου του τραμ. Θα αναδειχθούν επίσης ιστορικά κτίρια όπως αυτό του Ανατολικού Αερολιμένα, το οποίο θα αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή και θ’ απομακρυνθούν τα κτίρια που οικοδομήθηκαν με τα χρόνια και το «έπνιξαν», καθώς και τα Υπόστεγα (Α, Β και Γ) –κτίρια ορθογώνιας κάτοψης με τοξωτή οροφή και σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα–, που βρίσκονται στο βορειονανατολικό τμήμα του χώρου, στην περιοχή «Χασάνι» και λειτουργούσαν ως υπόστεγα (Hangars) για την επισκευή και συντήρηση αεροσκαφών.

Τα συγκροτήματα των υποστέγων Α, Β και Γ, τα οποία χρονολογούνται από το 1938 και ύστερα, κηρύχθηκαν διατηρητέα το 2009, με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, ως «ειδικές κατασκευές ιδιαίτερης τεχνικής σημασίας, με ιδιαίτερα βιομηχανικά και τεχνικά χαρακτηριστικά και είναι σημαντικά για τη μελέτη της ιστορίας της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στη χώρα μας» (ΦΕΚ 400B/13-08-2009). Μετά την τελική τους ανάπλαση θα λειτουργήσουν μουσειακά.

Τhe Ellinikon Experience Center | Μια διαδρομή 5.000 χρόνων: Από την αρχαία κατοίκηση και το αεροδρόμιο, ως το νέο αστικό θαύμα της Αθήνας

Όποιος διασχίζει σήμερα τη Λεωφόρο Ποσειδώνος ή τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης βλέπει ένα τεράστιο εργοτάξιο γεμάτο γερανούς, σκόνη και λόφους από χώματ. Δύσκολα, λοιπόν, μπορεί κανείς να συλλάβει τη μορφή που θα πάρει όλο αυτό το έργο όταν ολοκληρωθεί. Πρόκειται για μια ανάπλαση που έχει ήδη γίνει αντικείμενο έντονων συζητήσεων, αντιδράσεων και αντιπαραθέσεων –τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο– για το αν θα έπρεπε να υλοποιηθεί, ενώ έχει δημιουργήσει αναστάτωση και ανησυχία στους κατοίκους των γύρω περιοχών, οι οποίοι φοβούνται πως η καθημερινότητά τους θα επιβαρυνθεί, όσον αφορά το ήδη πιεσμένο ζήτημα της κυκλοφορίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Ellinikon Experience Center λειτουργεί ως κέντρο ενημέρωσης και προσφέρει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να αποκτήσει μια σαφή και βιωματική εικόνα για το τι πρόκειται να δημιουργηθεί στην περιοχή. Στεγάζεται στο Υπόστεγο Γ’ της Πολεμικής Αεροπορίας, ένα βιομηχανικό μεταλλικό κτίριο του 1950, διαστάσεων περίπου 60×60 μέτρων και ύψους 15 μέτρων, το οποίο έχει χαρακτηριστεί νεότερο μνημείο και διατηρείται ως δείγμα της μεταπολεμικής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής. Το υπόστεγο αυτό εντάσσεται στο ευρύτερο σχέδιο ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς του Ελληνικού.

Ο εκθεσιακός χώρος του Ellinikon Experience Center υποδέχεται επισκέπτες κάθε ηλικίας και προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία να γνωρίσει κανείς από κοντά τη φιλοσοφία, τις τεχνολογίες και το όραμα πίσω από τη δημιουργία της νέας αυτής πόλης. Μέσα από πέντε θεματικές ενότητες, η ενημέρωση γίνεται διαδραστική, βιωματική και διασκεδαστική.

Η πρώτη ενότητα, «Living in a New Era», εντυπωσιάζει: η μεγαλύτερη μακέτα που έχει κατασκευαστεί ποτέ στην Ελλάδα (45 τ.μ., κλίμακα 1:625) αποκαλύπτει όλη την έκταση των 6.200.000 τ.μ. του έργου, με τα 2.000.000 τ.μ. αφιερωμένα στο νέο Μητροπολιτικό Πάρκο. Ο επισκέπτης βλέπει σε μικρογραφία το μέλλον: αθλητικές εγκαταστάσεις, σύγχρονες κατοικίες, ουρανοξύστες, εμπορικά κέντρα, την ανακαινισμένη Ολυμπιακή λίμνη, καθώς και το εντυπωσιακό δίκτυο 50 χιλιομέτρων από πεζόδρομους και ποδηλατοδρόμους.

H επόμενη ενότητα, «Living in Nature», δίνει την ευκαιρία στους επισκέπτες να κάνουν «ποδηλατάδα» γύρω από τη λίμνη, να γνωρίσουν από κοντά τα είδη μεσογειακής βλάστησης που θα φυτευτούν σε όλο τον χώρο, να συγκρίνουν το μέγεθος του νέου πάρκου με άλλα γνωστά πάρκα της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπως το Hyde Park (1.420 στρέμματα), τον Εθνικό Κήπο (160 στρέμματα), το Πεδίο του Άρεως (270 στρέμματα), συνειδητοποιώντας πόσο μεγαλύτερο θα είναι το συγκεκριμένο. Μπαίνοντας δε στην σπηλιά μπορούν να ταξιδέψουν στα χρόνια πριν από το αεροδρόμιο: στους προσφυγικούς οικισμούς, στην Κηπούπολη, στις πρώτες πτήσεις και στα ιστορικά κτίρια που άφησαν το στίγμα τους στην περιοχή.

Η τρίτη ενότητα, «Living in the Future», αποκαλύπτει τις «αόρατες τεχνολογίες» που θα κάνουν το The Ellinikon μία πραγματικά έξυπνη και πράσινη πόλη. Υπόγεια δίκτυα, βιοκλιματικά κτίρια, φωτοβολταϊκά σε κάθε διαμέρισμα, έξυπνη διαχείριση νερού και αποβλήτων, παγκάκια που φορτίζουν κινητά και drones που καθαρίζουν τις ακτές. Ένα βιώσιμο μοντέλο ζωής με σεβασμό στη φύση και τον άνθρωπο.

Στην τέταρτη θεματική, «Living by the Sea», ο επισκέπτης μπορεί να οδηγήσει ένα σκάφος και να κάνει μια εικονική βόλτα στο παραλιακό μέτωπο, απολαμβάνοντας τη θέα στην πανέμορφη ακτογραμμή αλλά και ένα όμορφο ηλιοβασίλεμα.

Τέλος, στην πέμπτη θεματική, «Living Smart», έρχεται η καθημερινότητα του αύριο. Το «σπίτι του μέλλοντος» συνδυάζει αισθητική, άνεση και τεχνολογία. Και φυσικά, το έξυπνο ψυγείο τραβά την προσοχή: ενημερώνει για τις ημερομηνίες λήξης των προϊόντων και προτείνει συνταγές με ό,τι περιλαμβάνεται στο ψυγείο. Μια εμπειρία που συναρπάζει μικρούς και μεγάλους.

Επιπλέον, οι επισκέπτες μπορούν να περιηγηθούν σε διαδραστικούς χάρτες, καθώς και να δουν τα αρχαία, βυζαντινά και νεότερα μνημεία, τα οποία συγκροτούν μια συναρπαστική εμπειρία 12 χιλιομέτρων.

Το Experience Centre είναι η αφετηρία για μια πρώτη γνωριμία με το μέλλον της περιοχής. Μέσα από την τεχνολογία, παρουσιάζει το σχέδιο ενός Ελληνικού που φιλοδοξεί να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της πόλης με τον χώρο, το περιβάλλον και την καθημερινή ζωή.