Η ομογενοποίηση του κόσμου: Ruere in Servitium
Γράφει ο καρδιολόγος και συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας με αφορμή ένα προφητικό κείμενο του Στέφαν Τσβάιχ που γράφτηκε το 1925
Η ομογενοποίηση του κόσμου: Το κείμενο του Στέφαν Τσβάιχ που γράφτηκε πριν 100 χρόνια κι αποδείχτηκε προφητικό.
Σε ένα βιβλίο του με τίτλο «Η ομογενοποίηση του κόσμου» ο Στέφαν Τσβάιχ (Stefan Zweig) στις αρχές του 20ού αιώνα (εκδ. 1925) διαβλέπει προφητικά τον κίνδυνο ομογενοποίησης του κόσμου και την ραγδαία τάση για ομοιομορφία πολλές δεκαετίες πριν από το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Γράφει στο μικρό βιβλίο αυτό που κυκλοφόρησε στα ελληνικά (2024) από τις εκδόσεις Άγρα σε μια καλαίσθητη έκδοση (σειρά Βιβλίδια) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου-Άγγελου Αγγελίδη: «Όλα γίνονται ομοιόμορφα στις εξωτερικές εκφάνσεις της ζωής, όλα επιπεδοποιούνται σε ένα ομοιογενές πολιτιστικό σχήμα. Τα ιδιαίτερα έθιμα των λαών απαλείφονται, το ντύσιμο εξομοιώνεται, τα ήθη διεθνοποιούνται. Οι χώρες φαντάζουν όμοιες μεταξύ τους, η ζωή και η δράση των ανθρώπων στο ίδιο πλαίσιο, οι πόλεις τους όλο και πιο ίδιες στα εξωτερικά τους γνωρίσματα. Η αυτονομία στον τρόπο ζωής αφορά μια μικρή μειοψηφία πλέον ενώ οι περισσότεροι δεν αντιλαμβάνονται καν ότι μετατρέπονται σε μόρια, σε άτομα παρασυρμένα στη δίνη μιας γιγάντιας δύναμης. Αφήνονται στη θέρμη του ρεύματος που τους παρασέρνει στο κενό. Ruere in servitium, όπως έλεγε ο Τάκιτος, το να υποτάσσεται και να γίνεται κάποιος υποτελής με την θέληση του».
Στη φύση, η ποικιλία είναι ζωή. Μια υγιής καρδιά δεν χτυπά με μηχανική ακρίβεια—χορεύει, προσαρμόζεται και ανταποκρίνεται. Αυτή η διακύμανση, γνωστή ως μεταβλητότητα καρδιακής συχνότητας (heart rate variability, HRV), είναι δείκτης ευελιξίας, ενός σώματος που ζει και ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του σύμπαντος. Η απουσία της είναι προειδοποίηση. Η χαμηλή μεταβλητότητα του καρδιακού παλμού έχει συνδεθεί με θανατηφόρες αρρυθμίες και αιφνίδιο θάνατο. Το μήνυμα από τη βιολογία είναι σαφές: η ακαμψία σκοτώνει. Στον πυρήνα της ζωής βρίσκεται η ποικιλία — η διαρκής εναλλαγή, η απρόβλεπτη ροή, η μετατροπή που διατηρεί τη ζωντάνια. Στη βιολογία, αυτή η «ποικιλία» εκδηλώνεται ανάμεσα σε άλλες μορφές ως μεταβλητότητα του καρδιακού παλμού (HRV). Όπως αποδεικνύεται, η υψηλή HRV αντικατοπτρίζει υψηλή ευελιξία και ανθεκτικότητα (resilience), ενώ η χαμηλή HRV συσχετίζεται με μειωμένη δυνατότητα προσαρμογής, καρδιακά επεισόδια και επιπλέον αυξημένη θνητότητα.
Η αρχή αυτή ξεπερνά τα όρια της φυσιολογίας. Οι κοινωνίες, οι πολιτισμοί και τα φιλοσοφικά ρεύματα επίσης χρειάζονται ποικιλομορφία για να ευδοκιμήσουν. Κι όμως, παρατηρούμε σήμερα μια ανησυχητική τάση: μια στροφή προς την ομοιομορφία, μια εξομάλυνση των διαφορών, μια εξάλειψη της τοπικής πολυπλοκότητας στο όνομα μιας παγκόσμιας ομοιογένειας. Η ποικιλία της σκέψης, της παράδοσης, της γλώσσας και ακόμη και της συναισθηματικής εμπειρίας εξαλείφεται από δυνάμεις που προκρίνουν την αποδοτικότητα, την προβλεψιμότητα και τον έλεγχο. Στον πυρήνα της ζωής βρίσκεται η ποικιλία — η διαρκής εναλλαγή, η απρόβλεπτη ροή, η μετατροπή που διατηρεί τη ζωντάνια. Ακόμη και η βιοπολιτισμική ποικιλία (biodiversity) έχει συσχετισθεί με μεγαλύτερη κοινωνική ανθεκτικότητα γενικά και ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων.
Στην επιστήμη, η μεθοδολογική ακαμψία αντικαθιστά τη ζωντανή αταξία της διεπιστημονικότητας. Στον πολιτισμό, οι αλγόριθμοι μάς τροφοδοτούν με περισσότερα από τα ίδια, περιορίζοντας την περιέργεια και τη συλλογική φαντασία. Στην πολιτική, οι ιδεολογικές φυσαλίδες συρρικνώνουν τον δημόσιο λόγο σε συνθήματα και κομματικά στρατόπεδα. Ακόμα και στις προσωπικές μας ζωές, οι νόρμες-ρουτίνες γίνονται αυστηρές, η καινοτομία αντικαθίσταται από δυσκινησία και η ανθεκτικότητα χάνεται.
Ο Τάκιτος περιέγραψε έναν λαό ηττημένο ως εκείνον που «έπεσε με ορμή στην υποδούλωση» — ruere in servitium. Σήμερα, η υποδούλωσή μας δεν επιβάλλεται πάντα με τη βία. Επιλέγεται μέσα από μικρές, σιωπηλές αποφάσεις: την προτίμηση της άνεσης έναντι της πολυπλοκότητας, της ασφάλειας έναντι της αβεβαιότητας, της ομοιογένειας έναντι του ανοίκειου. Αυτή η υποδούλωση είναι ύπουλη, γιατί φορά τη μάσκα της προόδου, της μοντέρνας ζωής και της «κανονικότητας». Ο φιλόσοφος Erich Fromm έχει περιγράψει την τάση υποταγής και υποδούλωσης των περισσοτέρων ανθρώπων ως «Φόβο μπροστά στην Ελευθερία», εξηγεί ότι είναι δύσκολος ο δρόμος της ελευθερίας διότι απαιτεί ευθύνη και δέσμευση. Οι περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν την εύκολη λύση δηλ. αναθέτουν την καθοδήγηση της ζωής τους σε μορφές εξουσίας, ένα είδος γραφειοκρατικής μορφής εξουσιοδότησης όπως σε μια υπεύθυνη δήλωση.
Αλλά όπως μια ευθεία γραμμή στο καρδιογράφημα σημαίνει θάνατο, έτσι και ένας πολιτισμός χωρίς ποικιλία οδηγείται στην παρακμή. Η πολυπλοκότητα δεν είναι απειλή—είναι το σημάδι της ζωής. Η αντίσταση στην ομογενοποίηση δεν είναι πράξη νοσταλγίας, αλλά πράξη επιβίωσης. Είναι η πεποίθηση ότι η πραγματική ζωή—όπως και ο υγιής καρδιακός παλμός—πρέπει να διακυμαίνεται, να προσαρμόζεται και να εκπλήσσει. Μόνο μέσα σε αυτή την ποικιλία μπορούμε να παραμείνουμε πραγματικά ελεύθεροι.
Με ένα θαυμάσιο και σοφό τρόπο στο βιβλίο του ο Στέφαν Τσβάιχ προτείνει μια μορφή αντίστασης στην ομογενοποίηση της ανθρωπότητας που είναι η προς τα ένδω στροφή μας: «ας διαφοροποιηθούμε εσωτερικά, όχι εξωτερικά. Ας ντυνόμαστε με τον ίδιο τρόπο, ας δεχτούμε από την τεχνολογία τις ανέσεις που προσφέρει, ας μην ξοδευτούμε σε περιττές επιδεικτικές αποστασιοποιήσεις, σε ανίσχυρες και μάταιες πράξεις αντίστασης εναντίον του κόσμου όλου. Ας ζήσουμε ήσυχα αλλά ελεύθερα για να ακολουθήσουμε εντός μας τις δικές μας κατευθύνσεις, να διαφυλάξουμε το δικό μας μέτρο και ρυθμό ζωής». Ωραία τα λέει ο σοφός Τσβάιχ αλλά δεν καταφέρνει όμως να προφητεύσει την απόλυτη κυριαρχία των οικονομικών αξιών, την κατάρρευση του ευρωπαικού ιδεώδους του ουμανισμού και τη βιαιότητα της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας στις αρχές του 21ου αιώνα. Έχουμε μεγάλο και δύσβατο δρόμο ακόμη μπροστά μας, η επιλογή της ελευθερίας μας-κυρίως ως πράξης ευθύνης-προβάλλει ως μικρή πλέον πιθανότητα φωτός στο τέλος ενός σκοτεινού και ατελείωτου τούνελ.
