The music piece (The goldfish) is composed by Thanassis Dritsas and it is included in his digital album: Thanassis Dritsas-A portrait in three colors (Protasis Music 2019). Solo piano performance by Mirella Tyllianaki. All visual material is available free via Pexels Free Videos, many thanks to the amazing artists that uploaded their wonderful work to Pexels Free Videos site.
Ο Sydenham και η αξία των μη-φαρμακευτικών παρεμβάσεων σε αντίθεση με την σύγχρονη ιατροποιημένη κοινωνία των δισκίων.
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΩΝΑΣΕΙΟΥ ΚΑΡΔΙΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΡΙΤΣΑΣ
Η αξία του κλόουν για την υγεία της πολιτείας και ο κίνδυνος από το ανησυχητικό φαινόμενο της απόλυτης «ιατροποίησης» της ζωής
«Η άφιξη ενός κλόουν σε μια πολιτεία μπορεί να γλυτώσει από πολλές ασθένειες και να προσφέρει υπηρεσίες υγείας ανώτερες από πολλά κουτιά με φάρμακα» (The arrival of a good clown exercises a more beneficial influence upon the health of a town than of twenty asses laden with drugs) είχε δηλώσει προφητικά ο σπουδαίος κλινικός γιατρός του 17ου αιώνα Thomas Sydenham (1624-1689).
Ο Sydenham τονίζει την αξία των μη-φαρμακευτικών παρεμβάσεων σε αντίθεση με την σύγχρονη ιατροποιημένη κοινωνία των δισκίων η οποία καλλιεργεί στο ευρύ κοινό την άποψη ότι τα πάντα μπορούν να θεραπεύσουν «τα χάπια» και η ιατρική συνίσταται αποκλειστικά σε μηχανικές παρεμβάσεις ή φάρμακα. Ο μέγας κλινικός Sydenham υπήρξε εκείνο το είδος γιατρού που μελετάει προσεκτικά τον ασθενή και το περιβάλλον του και διαπιστώνει ότι δεν αρκεί η συνταγογράφηση φαρμάκων αλλά μπορεί και ο ίδιος ο ασθενής να κάνει επιπλέον ουσιαστικές ενέργειες για τη θεραπεία του πχ αισιόδοξη σκέψη, γέλιο, χαλάρωση, δημιουργική ζωή και μετοχή στη θεραπευτική διαδικασία.
Σήμερα στην εποχή των κατευθυντηρίων οδηγιών και του ελέγχου της ιατρικής πρακτικής από την φαρμακοβιομηχανία προσωπικότητες όπως ο Sydenham θεωρούνται γραφικές. Μια φαρμακευτική εταιρεία δεν συνιστά φιλανθρωπική οργάνωση και δεν έχει βέβαια αποκλειστικό στόχο την βελτίωση της υγείας του πολίτη. Οι φαρμακευτικές εταιρείες είναι πολυεθνικές επιχειρήσεις που στοχεύουν στο κέρδος, στην αύξηση του μεριδίου τους στην αγορά και στην καλύτερη δυνατή επιβίωση τους. Όμως το γεγονός πως οι εταιρείες αφέθηκαν να θηρεύουν ανεξέλεγτα τις αδυναμίες μας οφείλεται στα συλλογικά μας λάθη. Οπως τονίζει και ο διάσημος ψυχίατρος Allen Frances στο βιβλίο του «Η διάσωση του φυσιολογικού» κυβερνήσεις, πολιτικοί, γιατροί, ΜΜΕ, ομάδες υποστηρικτών-όλοι εξαγοράστηκαν από τα χρήματα και την ισχύ της φαρμακευτικής βιομηχανίας. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι η φαρμακοβιομηχανία δεν έχει συνεισφέρει, με σπουδαία φάρμακα, στην παράταση του προσδόκιμου επιβίωσης του σύγχρονου ανθρώπου ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο. Μάλιστα μια πρόσφατη μεγάλη προσφορά της φαρμακοβιομηχανίας υπήρξε η ταχεία κατασκευή των νέας τεχνολογίας (mRNA) εμβολίων για την αντιμετώπιση της νόσου Covid-19.
Όμως αυτό που συμβαίνει σήμερα έχει οδηγήσει όλους, ασθενείς και υγιείς, να πιστεύουν σε μια 100% «φαρμακοκεντρική» αντίληψη για την υγεία που αφορά πλέον-εξ ολοκλήρου-και την προληπτική φροντίδα. Κυριαρχεί δηλαδή πλέον η πεποίθηση ότι οι ουσιώδεις παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής (βλ. καταπολέμηση παχυσαρκίας, συστηματική φυσική άσκηση, διακοπή καπνίσματος, ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις για το stress) ή οι κοινωνικές παρεμβάσεις (τροποίηση ψυχοκοινωνικών παραγόντων, μείωση ανεργίας, τροποποίηση κοινωνικών-οικονομικών ανισοτήτων, συστηματική εκπαίδευση οικογένειας στην προληπτική φροντίδα) δεν είναι τόσο αποτελεσματικές όσο κάποια προτεινόμενη φαρμακευτική αγωγή.
Πολύ συχνά πλέον η συνταγογράφηση φαρμάκων ξεπερνά κατά πολύ ακόμη και την αυστηρή-τυπική ένδειξη χορήγησης τους. Ένα κλασικό παράδειγμα φαρμάκων που σήμερα φαίνεται ότι υπερ-συνταγογραφούνται αποτελούν τα αντικαταθλιπτικά. Σε μια σημαντική μελέτη που δημοσιεύτηκε στο δημοφιλές επιστημονικό περιοδικό JAMA (*) οι ερευνητές παρακολούθησαν για μια 10ετία (με βάση τα δεδομένα των ηλεκτρονικών φακέλων ασθενών) περίπου 100.000 συνταγές αντικαταθλιπτικών που συνταγογραφήθηκαν από 160 γιατρούς και αφορούσαν περίπου 20.000 ασθενείς. Αυτό που αποκάλυψαν τα ευρήματα της μελέτης αυτής ήταν ότι περίπου το 50% των συνταγών είχαν συνταγογραφηθεί για καταστάσεις ή παθήσεις που δεν είχαν καμία σχέση με την διάγνωση κατάθλιψης. Η συνταγογράφηση αφορούσε λοιπόν, στους μισούς ασθενείς του δείγματος, καταστάσεις όπως άγχος, αυπνία, πόνο, βουλιμία, διαταραχές εστίασης προσοχής, ημικρανίες, εμμηνοπαυσιακά συμπτώματα. Η μελέτη αυτή συζητήθηκε αρκετά σε δημόσιο επίπεδο και μάλιστα έγινε και ένα αφιέρωμα στο γνωστό περιοδικό TIME (24 Μαΐου 2016) με τίτλο «Half of the people taking antidepressants are not depressed».
Ο μεγάλος κίνδυνος πίσω από το ανησυχητικό αυτό φαινόμενο είναι η απόλυτη «ιατροποίηση» της ζωής έτσι ώστε να προκύπτει ως μόνιμη, εύκολη και άκοπη επιλογή ο δια βίου δρόμος της φαρμακευτικής αγωγής. Πέραν της πιθανότητας των παρενεργειών μιας χρόνιας φαρμακευτικής αγωγής, σε άτομα μάλιστα που ενδεχόμενα δεν χρειάζονται τα συγκεκριμένα φάρμακα, το πρόβλημα είναι ο εγκλωβισμός σε ανθυγιεινό τρόπο ζωής και η αδυναμία αλλαγής σημαντικών παραγόντων κινδύνου που συνδέονται απόλυτα με το life style.
Πηγή βιβλιογραφίας (*) Treatment indications for antidepressants prescribed in primary care. Jenna Wong, Aude Motulsky, Tewdoros Equale et al. JAMA (2016)
athensvoice.gr/
ΟΝΕΙΡΟΣΤΑΓΟΝΕΣ /ΜΑΙΡΗ ΣΑΒΒΑ – ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΡΙΤΣΑΣ
Ενα καλλιτεχνικό βίντεο (video art) που έφτιαξε η Μαίρη Σάββα με έμπνευση την μουσική του Θανάση Δρίτσα. Το βίντεο βασίστηκε στο έργο Η ΒΡΟΧΟΥΛΑ για έγχορδα και φλάουτο από την συλλογή έργων ΕΙΚΟΝΕΣ-STRING IMAGES (πρώτη κυκλοφορία MUSICA VIVA). Παίζουν οι εξής μουσικοί που απαρτίζουν το μουσικό σύνολο +KINISIS: Οδυσσέας Κορέλης-βιολί, Δημήτρης Αδαμίδης-βιολί, Πέτρος Βλάσης-βιόλα, Μικαέλα Παναγιωτοπούλου-φλάουτο.
Θανάσης Δρίτσας/ Μουσικές παρεμβάσεις σε ασθενείς με καρκίνο
Με την μεγάλη ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και την εξέλιξη στις απεικονιστικές τεχνικές κατανοούμε σήμερα πώς ο εγκέφαλος μας επεξεργάζεται και πώς αντιδρά στη μουσική
Μουσικοθεραπεία: Πώς μπορεί να βοηθήσει ασθενείς με καρκίνο. Τι δείχνουν οι έρευνες
Οι περισσότεροι γιατροί αλλά και οι ασθενείς πιστεύουν ότι η ιατρική ασκείται βασικά με χορήγηση φαρμάκων ή με χειρουργικές επεμβάσεις. Έτσι το να συστήσει ο γιατρός τη μουσική ως «φάρμακο» προκαλούσε αρχικά τεράστια αναστάτωση και οι περισσότεροι γιατροί αντιδρούσαν αρνητικά ή εντελώς απαξιωτικά απέναντι σε αυτή την προσέγγιση. Οπωσδήποτε οι μουσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις δεν υποκαθιστούν αλλά συμπληρώνουν την ιατρική παρέμβαση. Στις ΗΠΑ η μουσικοθεραπεία ως επιστημονική προσέγγιση ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’50 αλλά στην Ελλάδα το ζήτημα έφτασε με μεγάλη καθυστέρηση και ακόμη και σήμερα υπάρχουν δυσκολίες στη γενικευμένη εφαρμογή της σε κλινικό επίπεδο.
Σήμερα έχουμε στα χέρια μας κλινικές μελέτες (randomized controlled trials) που αποδεικνύουν ότι η μουσική παρέμβαση, είτε ως ακρόαση προεπιλεγμένης μουσικής (music medicine) είτε ως βιωματική ζωντανή παρέμβαση (music therapy) μέσω ειδικά εκπαιδευμένων θεραπευτών, βοηθάει σημαντικά στην ανακούφιση του πόνου, του στρες, στη βελτίωση του ύπνου, στη μετεγχειριτική ανάρρωση, στον τοκετό και την περιγεννητική φροντίδα, στη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε πολλές παθήσεις. Για παράδειγμα σε μια καρδιολογική ΜΕΘ επιλεγμένη χαλαρή, ήρεμη ονειρική μουσική μπορεί να βοηθήσει σε ευεργετική μείωση των καρδιακών παλμών και της αρτηριακής πίεσης κατά τη διάρκεια της νοσηλείας. Για να είναι αποτελεσματική θεραπευτικά η μουσική θα πρέπει να αρέσει στον ίδιο τον ασθενή, ιδανικά η ακρόαση γίνεται μέσω ατομικών ακουστικών. Η μουσική μπορεί να υποκαταστήσει αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα και μπορεί επίσης να βελτιώσει τον ύπνο και να περιορίσει τη χρήση φαρμάκων για την αϋπνία. Οι περισσότερες μελέτες έχουν σήμερα εστιάσει στην ανακούφιση των συμπτωμάτων και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής αλλά νομίζω ότι μελλοντικά θα έχουμε, σύντομα μάλιστα, μελέτες που θα εξετάζουν την επίδραση μακροχρόνιων μουσικών παρεμβάσεων στη θνητότητα και την νοσηρότητα.
Με την μεγάλη ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και την εξέλιξη στις απεικονιστικές τεχνικές κατανοούμε σήμερα πώς ο εγκέφαλος μας επεξεργάζεται και πώς αντιδρά στη μουσική. Γνωρίζουμε π.χ. ότι υπάρχουν περιπτώσεις μετά από ένα αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο που ο ασθενής μπορεί να απωλέσει την ικανότητα ομιλίας αλλά μπορεί ακόμη να τραγουδάει. Η γνώση αυτή έχει συνεισφέρει στο ότι η μουσική θεραπεία χρησιμοποιείται σήμερα με επιτυχία στη νευρολογική αποκατάσταση μετά από αγγειακά εγκεφαλικά ή και στη βελτίωση της κινητικότητας σε εκφυλιστικά νοσήματα όπως για παράδειγμα η νόσος Πάρκινσον. Στη νόσο Πάρκινσον σημαντικό αποτέλεσμα ασκεί ο μουσικός ρυθμός ο οποίος και συντελεί στο συγχρονισμό της κίνησης.
Επίσης οι γιατροί είναι σήμερα περισσότερο ανοιχτοί πλέον στις αλληλεπιδράσεις του ψυχισμού με το σώμα και αντιστρόφως, πιο σωστό είναι να λέμε αλληλεπιδράσεις Νους-Σώμα (mind body interventions). Όλες οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης στη θεραπεία ασθενών αποκαλούνται διεθνώς mind-body therapies. Παλαιότερα πιστεύαμε ότι ο χώρος των μη-σωματικών παραμέτρων ήταν δουλειά του ψυχίατρου ή του πνευματικού ή του ιερέα και δεν ήταν αυτά υπόθεση των κλινικών γιατρών οι οποίοι ασχολούνται αποκλειστικά με μετρήσιμες βιολογικές παραμέτρους. Όταν η σύγχρονη νευροεπιστήμη άρχισε να μελετάει το συναίσθημα κατανοήσαμε πολύ καλύτερα τις βιολογικές επιδράσεις του χρόνιου στρες και της κατάθλιψης. Αυτή η επιστημονική πρόοδος έχει αρχίσει να γεφυρώνει την σχέση Νους-Σώμα. Νους και Σώμα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους όπως τα συγκοινωνούντα δοχεία. Η έννοια Νους αποτελεί μια ευρύτερη έννοια σε σχέση με την έννοια εγκέφαλος, ο εγκέφαλος είναι η λογισμική πλευρά του Νου.
Πολύ πρόσφατα (12 Οκτωβρίου 2021) δημοσιεύτηκε στην περίφημη βάση δεδομένων Cochrane Library (systematic reviews) μια μετα-αναλυτική προσέγγιση σχετικά με την αξία των μουσικών θεραπευτικών παρεμβάσεων σε ασθενείς που πάσχουν από καρκίνο (*). Αναλύθηκαν 81 μεγάλες μελέτες εφαρμογής μουσικής παρέμβασης σε 5576 μετέχοντες ασθενείς με διαγνωσμένο καρκίνο. Από αυτές τις μελέτες 74 αφορούσαν ενήλικες και 7 αφορούσαν περιπτώσεις παιδιατρικού ογκολογικού προβλήματος. Τα ευρήματα των μελετών αυτών αποδεικνύουν ότι οι μουσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις, είτε με την μορφή της ακρόασης επιλεγμένης μουσικής (music medicine) είτε με την μορφή της βιωματικής παρέμβασης με εκπαιδευμένο μουσικό θεραπευτή (music therapy), μπορούν να ασκούν ευεργετική επίδραση στο άγχος, την κατάθλιψη, στην αίσθηση του πόνου, στην ανάπτυξη θετικής σκέψης και επίσης στο αίσθημα κόπωσης ενηλίκων ασθενών με καρκίνο. Οι ευεργετικές αυτές επιδράσεις της μουσικής σχετίζονται επίσης με θετική επίδραση στην καρδιακή συχνότητα (καρδιακούς παλμούς) και την αρτηριακή πίεση των ασθενών. Φαίνεται ότι κυρίως η βιωματική παρέμβαση μέσω θεραπευτή και όχι τόσο η επιλεγμένη μουσική ακρόαση μπορεί να επιδρά επίσης θετικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής ενήλικων ασθενών με καρκίνο. Δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά στοιχεία τα οποία να αφορούν την επίδραση των μουσικών παρεμβάσεων σε βιοχημικές ή ανοσοβιολογικές παραμέτρους ασθενών με καρκίνο. Περισσότερες μελέτες απαιτούνται ακόμη προκειμένου να αντληθούν αξιόπιστα αποτελέσματα που αφορούν την αξία των μουσικών παρεμβάσεων σε παιδιά με καρκίνο. Μελλοντικά θα πρέπει ίσως να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις κλινικές θεραπευτικές παρεμβάσεις μέσω εκπαιδευμένων θεραπευτών (music therapy).
Ελπίζω ότι στο μέλλον θα ενταχθούν πλήρως οι μουσικές παρεμβάσεις, σε ιατρικές ειδικότητες που φαίνεται ότι μπορούν να βοηθήσουν, ως ενεργητικό συμπλήρωμα της ιατρικής αγωγής σε νοσοκομεία και κλινικές. Δεν κοστίζει ιδιαίτερα το να έχεις δυνατότητα να αναπαράγεις μουσική σε ένα θάλαμο ασθενών ή σε μια μονάδα εντατικής θεραπείας. Η ψηφιακή τεχνολογία αναπαραγωγής μουσικής το καθιστά εύκολο σήμερα και σε χαμηλό κόστος. Ιδανικό θα ήταν βέβαια να μπορούν να προσληφθούν (ως στελέχη υγείας) εκπαιδευμένοι μουσικοί θεραπευτές στο μέλλον σε όλα τα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας. Αυτό σήμερα γίνεται σε ελάχιστες περιπτώσεις και με μεγάλα προβλήματα χρηματοδότησης. Τα προβλήματα χρηματοδότησης της κλινικής μουσικοθεραπείας δυστυχώς δεν αφορούν μόνον τη χώρα μας αλλά και πολλές άλλες χώρες.
(*) Music interventions for improving psychological and physical outcomes in people with cancer. Joke Bradt, Cheryl Dileo, Katherine Myers-Coffman, Jacelyn Biondo. Cochrane Database of Systematic Reviews, Review. Version published 12 October 2021. cochranelibrary.com
athensvoice.gr/
Το πρόβλημα της υπερδιάγνωσης και η διεύρυνση των ορίων της ασθένειας
Γράφει ο καρδιολόγος Θανάσης Δρίτσας
Η τάση της μοντέρνας προληπτικής φροντίδας είναι, με στόχο την αποφυγή του πρόωρου θανάτου, να χορηγεί ισόβια φάρμακα σε ολοένα και περισσότερους νέους και ασυμπτωματικούς ασθενείς.
Τα όρια της ασθένειας έχουν πλέον διευρυνθεί τόσο πολύ ώστε πρόσφατες επιδημιολογικές αναλύσεις δείχνουν ότι ολόκληρος ο πληθυσμός των γηραιότερων ενηλίκων (άνω των 65 ετών) ταξινομείται ως πάσχων από τουλάχιστον μία χρόνια ασθένεια. Η τάση της μοντέρνας προληπτικής φροντίδας είναι, με στόχο την αποφυγή του πρόωρου θανάτου, να χορηγεί ισόβια φάρμακα σε ολοένα και περισσότερους νέους και ασυμπτωματικούς ασθενείς. Επίσης είναι ολοφάνερη η συνεχής και προοδευτική ελάττωση των φυσιολογικών τιμών σε βιοχημικές (βλ. χοληστερίνη, σάκχαρο) ή κλινικές παραμέτρους (βλ. αρτηριακή πίεση) με βάση τις αναθεωρούμενες κατευθυντήριες οδηγίες κατά ειδικότητα.
Στις ΗΠΑ, με βάση τα βιβλιογραφικά δεδομένα, η ελάττωση της ανώτερης φυσιολογικής τιμής της χοληστερίνης από 240 mg/dl σε 200 mg/dl ταξινόμησε αυτόματα ως (νέους) «υπερ-λιπιδαιμικούς ασθενείς» περίπου 43 εκατομμύρια ασυμπτωματικά άτομα τα οποία στην προηγούμενη ταξινόμηση ήσαν «υγιή άτομα». Η τάση ελάττωσης των φυσιολογικών τιμών των λιπιδίων στο αίμα συνεχίζεται, έτσι ώστε οι στόχοι επίτευξης ιδανικής αγωγής να απαιτούν σήμερα εξαιρετικά χαμηλές τιμές (με κριτήριο την τιμή της LDL λιποπρωτεΐνης).
Επίσης με βάση τις νέες αμερικανικές επιστημονικές οδηγίες διάγνωσης-ταξινόμησης ενός ατόμου ως «υπερτασικού-ασθενούς» (Guidelines of the American College of Cardiology/American Heart Association) διαγιγνώσκεται «υπερβολικά» (overdiagnosis) η υπέρταση σε 65%-72% του εξεταζόμενου πληθυσμού με αληθείς τιμές συστολικής αρτηριακής πίεσης μεταξύ 120-130 mmHg. Οι Ευρωπαϊκές Κατευθυντήριες Οδηγίες (European Society of Hypertension) είναι περισσότερο ελαστικές έτσι ώστε τα δεδομένα των αναλύσεων δείχνουν υπερβολική διάγνωση υπέρτασης να καταγράφεται σε ποσοστό 14%-33% ατόμων με αληθείς τιμές συστολικής αρτηριακής πίεσης 120-130 mmHg. Φαίνεται ότι με βάση τις νέες αμερικανικές οδηγίες διάγνωσης της αρτηριακής υπέρτασης το 46% του ενήλικου πληθυσμού των ΗΠΑ χαρακτηρίζονται πλέον υπερτασικοί ως αποτέλεσμα της ελάττωσης των φυσιολογικών ορίων της αρτηριακής πίεσης από 140/90 στο 130/80 mmHg. Μετά την πρώτη διάγνωση υπέρτασης και μετά την (αναμενόμενη) έναρξη φαρμακευτικής αντι-υπερτασικής αγωγής ο χαρακτηρισμός υπέρταση μετατρέπεται σε «ελεγχόμενη υπέρταση», ενώ σπάνια θα προταθεί διακοπή αγωγής από τον θεράποντα ιατρό.
Στην ιατρική βιβλιογραφία έχει μάλιστα εμφανιστεί (2003) ο όρος «προ-υπέρταση», ο οποίος υποθέτει ένα προ-κλινικό (ή προ-συμπτωματικό) στάδιο της υπέρτασης πριν από την πλήρη εκδήλωση του προβλήματος. Οπως επίσης υπάρχει και ο όρος «προ-διαβήτης» ο οποίος φαίνεται ότι εμφανίστηκε μάλλον παλαιότερα στην ιατρική βιβλιογραφία (πιθανά το 1940) σε σχέση με τον όρο προ-υπέρταση. Φαίνεται ότι ένα 30% των θεωρουμένων «προ-υπερτασικών» ατόμων σταθεροποιεί την πίεσή του στη συνέχεια με μη φαρμακευτικές (απώλεια βάρους-άσκηση) ή με καθόλου παρεμβάσεις. Σήμερα παρατηρείται επίσης αυξημένη συχνότητα χορήγησης αντιδιαβητικών σκευασμάτων σε άτομα με τιμές γλυκόζης στο αίμα στα ανώτερα φυσιολογικά επίπεδα η οποία βασίζεται στην υπόθεση του προ-διαβήτη. Σημειωτέον ότι σημαντική απώλεια βάρους σε παχύσαρκους ασθενείς μπορεί να βελτιώνει ή να εξαφανίζει την εικόνα του προ-διαβήτη (συχνό εύρημα στον προδιαβήτη η παχυσαρκία). Δυστυχώς η άσκηση και η αύξηση της φυσικής δραστηριότητας, η καταπολέμηση της παχυσαρκίας, ο περιορισμός του καπνίσματος, η αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου απαιτούν ριζική αλλαγή κοσμοθεωρίας γιατρών και ασθενών και μια καινούργια κοινωνική αντίληψη στη διαχείριση των δεδομένων που αφορούν την υγεία.
Μία άλλη κλινική οντότητα η οποία έχει συσχετισθεί με υπερ-διάγνωση είναι το άσθμα, εκεί μελέτες δείχνουν ότι 30% όσων έχουν διαγνωσθεί με άσθμα δεν πάσχουν τελικά από αυτή την νόσο και το 60% όσων λαμβάνουν φάρμακα για το άσθμα δεν τα χρειάζονται. Υπερ-διάγνωση επίσης αναφέρεται συχνά στη χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια και στον διαβήτη κύησης. Στον διαβήτη κύησης διευρυμένα διαγνωστικά κριτήρια κατατάσσουν μάλιστα μέχρι και μία στις πέντε εγκύους ως πάσχουσες από διαβήτη κύησης. Ενδιαφέροντα επίσης στοιχεία δείχνουν ακόμη ότι 8 χρόνια μετά την εισαγωγή στην κλινική πράξη της ειδικής τομογραφίας (multi-detector CT scanner) τo 1998 η συχνότητα διάγνωσης πνευμονικής εμβολής αυξήθηκε από 62 σε 112 περιστατικά ανά 100.000 ενηλίκους ενώ την ίδια περίοδο η θνητότητα από πνευμονική εμβολή δεν αυξήθηκε σημαντικά. Θα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν ότι η διάγνωση πνευμονικών εμβόλων άνευ κλινικής αξίας συνδέεται στη συνέχεια με αυξημένο κίνδυνο (αιμορραγίες) από μακροχρόνια λήψη αντιπηκτικών (Wiener RS, BMJ 2013).
Στο βιβλίο του με τίτλο «Η διάσωση του φυσιολογικού» ο διακεκριμένος αμερικανός ψυχίατρος Allen Frances (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός) προσεγγίζει (κυρίως από την ψυχιατρική πλευρά) το μεγάλο πρόβλημα της σύγχρονης ιατρικής, που είναι η μετατροπή των φυσιολογικών καταστάσεων σε παθολογικές, η ιατροποίηση της καθημερινής ζωής σε επικίνδυνο βαθμό, η υπερ-διάγνωση και η υπερβολική ιατρική αγωγή. Είναι ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας, που υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές του ψυχιατρικού εγχειριδίου DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), βρίσκεται σήμερα πολέμιος της μανιώδους ιατροποίησης ελάσσονων ή φυσιολογικών ψυχικών εκδηλώσεων (γεγονός που οδηγεί σε πολυφαρμακία και συχνά λαθεμένη ιατρική αγωγή) οι οποίες εντάσσονται με ρυθμό γεωμετρικής αύξησης στις ανανεωμένες εκδόσεις του DSM. Υπάρχει πλέον άμεση ανάγκη για διεπιστημονικές συζητήσεις προκειμένου να ενημερωθούν με ειλικρίνεια η κοινωνία, οι γιατροί και άλλοι επιστήμονες μη γιατροί πάνω στο ζήτημα της υπερβολικής ιατρικής. «Σήμερα τα φάρμακα χρησιμοποιούνται συχνά ανεξέλεγκτα, με έναν τρόπο που θυμίζει της πρακτικές των αλχημιστών του μεσαίωνα» γράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του ο Allen Frances.
Θυμήθηκα τα λόγια του αείμνηστου «μέντορα» και καθηγητή Καρδιολογίας Ευτύχιου Βορίδη, σε κάποια συνέντευξή του (2006) με το απίθανο σοφό χιούμορ του: «Λέω καμιά φορά, γιατί παραδοξολογώ βεβαίως, ότι στον γιατρό πρέπει να πηγαίνεις μόνο με φορείο, αλλιώς πας και μπλέκεις… Οπου υπάρχει αρρώστια πρέπει να την πολεμήσουμε εκεί όπου η αρρώστια είναι επί θύραις. Αλλά το να μετατρέψουμε όλους τους υγιείς σε εν δυνάμει αρρώστους, βρίσκω ότι είναι αμαρτωλό και υποκρύπτει συμφέροντα».
*Ο κ. Θανάσης Δρίτσας είναι καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο.
Αναρτήθηκε από τον Κοχιαδάκη Γεώργιο στο ΠΗΓΗ
Ανθρώπινη Ιατρική, το ιστορικό βιβλίο του χειρουργού Miles Little
Μετάφραση Γιώργου Θεοχάρη και Βάλιας Γριμπά.
Γράφει ο καρδιολόγος του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου συνθέτης και συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας
Ο Θανάσης Δρίτσας θεωρεί ότι το βιβλίο είναι προφητικό και σίγουρα θα αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο σκέψης για τον νέο γιατρό και τον φοιτητή ιατρικής
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση σε ελληνική μετάφραση το ιστορικό βιβλίο του κορυφαίου χειρουργού Miles Little με τίτλο «Ανθρώπινη Ιατρική» (*). Το βιβλίο αν και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα το 1995 με τίτλο Humane Medicine, θεωρώ ότι αποτελεί ένα διαχρονικής αξίας, κλασικό σήμερα, βιβλίο που αφορά κάθε σκεπτόμενο κλινικό γιατρό. Η κυκλοφορία και η μετάφραση του βιβλίου στην ελληνική γλώσσα οφείλονται στον Πρόεδρο των SOS Ιατρών κ. Γιώργο Θεοχάρη, αποτελεί μάλιστα το πρώτο έργο μιας σειράς σημαντικών εκδόσεων με θέμα «Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές» την οποία διευθύνει-επιμελείται ο Γιώργος Θεοχάρης και θα κυκλοφορήσουν προσεχώς από τις εκδόσεις Παπαζήση.
Ο συγγραφέας της «Ανθρώπινης Ιατρικής» Miles Little κατέχει την θέση του καθηγητή (σήμερα Emeritus Professor of Surgery) στο νοσοκομείο Westmead του Σίδνευ. Υπήρξε συνιδρυτής και πρόεδρος της Παγκόσμιας Ένωσης Χειρουργών από το 1987. Επίσης κατέχει τη θέση του διευθυντή του Κέντρου Αξιών, Ηθικής και Δικαίου στο Τμήμα Χειρουργικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σίδνευ. Ο Miles θεωρεί ότι η ιατρική σήμερα έχει απωλέσει την επαφή με την ηθική της βάση που αφορά στην υγεία, στην ευημερία και στην ποιότητα ζωής και ότι εξαρτάται από την εξελιγμένη επιστήμη η οποία έχει γίνει σήμερα αυτοσκοπός.
Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα τα εντυπωσιακά επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής είναι προφανή. Ωστόσο, η ιατρική φαίνεται να απέτυχε να ικανοποιήσει τις προσδοκίες της κοινής γνώμης. Το βιβλίο αυτό, το οποίο γράφτηκε από έναν χειρουργό και στοχαστή με πάνω από 30 χρόνια εμπειρίας στην κλινική ιατρική, εξετάζει την πρακτική των γιατρών αλλά και τις προσδοκίες των ασθενών από εκείνους, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπό το πρίσμα της αβεβαιότητας, συχνά υπάρχει απόκλιση μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας. Εκκινώντας από τις δυσκολίες που ανακύπτουν κατά την επικοινωνία μεταξύ γιατρών και ασθενών, η Ανθρώπινη Ιατρική διερευνά τον ρόλο της επιστήμης, της ηθικής και των ανθρωπιστικών σπουδών στην άσκηση της ιατρικής. Ανιχνεύει το βιοηθικό κίνημα στην κανονιστική ηθική, η οποία αναζητά τους κώδικες που διέπουν την ηθική συμπεριφορά, σε ωφελιμιστικά ή δεοντολογικά ζητήματα. Υπερασπίζει σθεναρά την άποψη ότι το χάσμα δεν μπορεί να γεφυρωθεί με εναργέστερη επιστημονική ή ηθική εκπαίδευση. Για την προώθηση της βελτίωσης της επικοινωνίας, ο συγγραφέας προτρέπει τους καθηγητές ιατρικής να αλλάξουν τη φιλοσοφία και τις μεθόδους τους έτσι ώστε τα σημαντικά ζητήματα στην κλινική ιατρική να συνυφαίνονται με την απαραίτητη επιστήμη και υποστηρίζει ότι η καλλιέργεια του φιλοσοφικού και θεωρητικού υπόβαθρου των γιατρών μέσω της εκπαίδευσής τους στις ανθρωπιστικές σπουδές και στη λογοτεχνία θα βελτιωθεί η αντίληψη αναφορικά με την ηθική βάση της ιατρικής πρακτικής και παράλληλα θα τεθούν τα θεμέλια για μια καλύτερη κοινωνία. Με ιδιαίτερο ενθουσιασμό αποδέχτηκα την τιμητική πρόταση του φίλτατου συναδέλφου, πνευματικού μου συνοδοιπόρου «εξ απαλών ονύχων», Γιώργου Θεοχάρη να προλογίσω την ελληνική μετάφραση του βιβλίου «Humane Medicine» του γιατρού-χειρουργού και στοχαστή Miles Little.
Αποτελεί τελικά πολύ συχνό, παράδοξο, φαινόμενο των καιρών μας η μεγάλη πρόοδος της επιστημονικής σκέψης στον τομέα των βιολογικών επιστημών να συνδεέται με δυσαρέσκεια των ασθενών από τις υπηρεσίες των γιατρών της κλινικής ιατρικής. Το ιατρικό επάγγελμα έχει κατηγορηθεί συχνά για απληστία, ασάφεια, αλαζονεία, άγνοια και ψυχρότητα. Σε αυτή την βάση αρχίζει να διαπραγματεύεται το θέμα του βιβλίου του ο συγγραφέας.
Μεγάλοι κλινικοί γιατροί του παρελθόντος όπως ο Sydenham, ο Osler και ο Blalock γνώριζαν πολύ καλά ότι η ιδανική διαχείριση του ασθενή δεν εξαρτάται τόσο από την επιλογή της φαρμακευτικής αγωγής ή της χειρουργικής δεξιότητας όσο από κάτι πολύ περισσότερο το οποίο προκύπτει μέσα από την σχέση γιατρού-ασθενή. Όλοι αυτοί οι προαναφερθέντες κλινικοί γιατροί δεν κινήθηκαν αποκλειστικά στη σφαίρα της σύγχρονης αναγωγικής επιστήμης (reductionism) αλλά στο ενδιαφέρον για τον πάσχοντα άνθρωπο ως πρόσωπο: πίστευαν επίσης στην ιδέα της συμπόνιας και της ενσυναίσθησης. Σήμερα η μεγάλη έκρηξη των δικαστικών αγωγών εναντίον γιατρών, η αύξηση των ασφαλίστρων αστικής ευθύνης, τα κλιμακούμενα παράπονα στα νοσοκομεία και ο ασφυκτικός εξωτερικός έλεγχος των ιατρικών πράξεων δηλώνουν ότι είναι αναγκαία κάποια μεγάλη αλλαγή στην κοσμοθεωρία άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.
Το βιβλίο ασχολείται με την αναγνώριση των προβλημάτων που αναδύονται στη σχέση γιατρού και ασθενή. Εξετάζει το ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η επιστήμη, η ηθική και οι ανθρωπιστικές σπουδές στην διόρθωση της λάθος επικοινωνίας γιατρών και ασθενών. Η ουσία άσκησης της ιατρικής και η επιβεβαίωση των επιτευγμάτων της ιατρικής ως επιστήμης (ακόμη και σήμερα) επαφίενται στην μοναδικότητα της σχέσης μεταξύ του προσώπου γιατρού και του προσώπου ασθενή. Η σύγχρονη τάση της κυριαρχίας του διοικητισμού (managerialism) στην ιατρική βοηθάει ίσως στην επίλυση ζητημάτων της δημόσιας υγείας αλλά δυστυχώς δεν προσφέρει καμμία βοήθεια στην επίλυση ζητημάτων σε διαπροσωπικό επίπεδο.
Το προφητικό βιβλίο του Miles Little ξεκινάει με μιαν ανασκόπηση στα αίτια της δυσαρέσκειας γύρω από την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος και την ατελή χρήση των δεδομένων που οι γιατροί χρησιμοποιούν όταν παίρνουν κλινικές αποφάσεις. Ο Little επισημαίνει ότι ή σύγχρονη αντίληψη της δυτικής ιατρικής σκέψης θα πρέπει να προσδιορίσει πλέον την αποτελεσματικότητα της με βάση περισσότερο την βελτίωση της ποιότητας ζωής παρά την διάρκεια ζωής. Ο συγγραφέας προτείνει την συλλογή πληροφοριών και δεδομένων για την πιθανότητα επιτυχίας μιας θεραπείας με εκβάσεις που αντανακλούν τον αντίκτυπο της θεραπευτικής αγωγής στην ποιότητα ζωής και στην αυτονομία, υπολογίζοντας παράλληλα το κόστος θεραπείας. Ο συγγραφέας συζητάει το θέμα της ενήμερης συναίνεσης όπως και μελετάει ιδιαίτερα τα ζητήματα της ηθικής. Όπως και η συζήτηση γύρω από «αξιόπιστα δεδομένα» ο διάλογος για την ηθική είναι χρήσιμος αλλά δεν μπορεί να διασφαλίσει την καλή επικοινωνία. Η τέχνη της επικοινωνίας με ασθενείς προυποθέτει ένα επίπεδο γλωσσικής δεξιότητας και ανθρώπινης αντίληψης στο οποίο δηλώνουν ιδιαίτερη έμφαση οι πανεπιστημιακές ιατρικές σχολές αλλά δυστυχώς σπάνια διδάσκουν αυτό το αντικείμενο.
Ο Little μέσα στο βιβλίο του κάνει έκκληση για περισσότερες ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική και θεωρεί ότι οι γλωσσικές ικανότητες και το ανθρωπιστικό ταλέντο είναι εξίσου σημαντικές ιδιότητες για τον γιατρό σε σχέση με την επιτυχία στις θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά. Ο William Osler ήταν σίγουρος ότι το διάβασμα (βλ. λογοτεχνία) σε κάνει καλύτερο γιατρό και ένα καλύτερο άτομο είναι καλύτερος γιατρός, μάλιστα στο δοκίμιο του «Books and Men» γράφει τα εξής: «αυτή η υψηλή εκπαίδευση η οποία απαιτείται σήμερα δεν προσφέρεται στο σχολείο, δεν αγοράζεται στην αγορά αλλά πρέπει να σφυρηλατηθεί στον καθένα μας για τον εαυτό μας και αφορά τη μυστική επιρροή του χαρακτήρα στον χαρακτήρα». Ο Osler πίστευε ότι ανάγνωση των μεγάλων συγγραφέων έπρεπε να αποτελεί τμήμα της ιατρικής εκπαίδευσης, επειδή μπορούσε να σε μεταμορφώσει σε «κύριο» (gentleman). Ο Aldridge προώθησε τα επιχειρήματα του Osler σε μοντέρνο επίπεδο και επισημαίνει ότι η αισθητική εκπαίδευση (μέσω των τεχνών) θα μπορούσε να αποτελέσει ζωτικό κομμάτι της επικοινωνίας γιατρού-ασθενή. Στην καλλιτεχνική έκφραση έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε αντιληπτή την βιωμένη-εσώτερη εμπειρία, έτσι μπορούμε να ζητήσουμε από την κλινική μας έρευνα να εκφράσει τι είναι ανθρώπινο, τι σημαίνει αγαθό και τι σημαίνει να είσαι άρρωστος.
Ο Miles Little προτείνει (από το 1995) μια συνειδητή αλλαγή από το επικρατούν «βιο-θετικιστικό» επιστημονικό μοντέλο σε ένα αναβαθμισμένο μοντέλο που θα είναι το «βιο-ανθρώπινο». Αναφέρει μερικές ιατρικές σχολές που ήδη το έχουν επιχειρήσει, για παράδειγμα το έργο της Dr. Rita Charon στο πανεπιστήμιο Columbia η οποία έχει εισάγει ένα κύκλο μαθημάτων αφηγηματικής ιατρικής (narrative medicine) που βασίζεται σε μια ενσυναισθηματική στάση και προκύπτει μέσα από την ιδιαίτερη αφήγηση του ασθενή. Ο γιατρός προσπαθεί να καταλάβει έτσι πως η ασθένεια επηρρεάζει συνολικά την προσωπική ζωή του αρρώστου. Ο κλινικός γιατρός εστιάζει περισσότερο στην αφήγηση παρά στην μηχανιστική, ψυχρή και «αντικειμενική» τυπική λήψη του ιστορικού. Αρκετές ιατρικές σχολές στις ΗΠΑ έχουν εισάγει προγράμματα ανθρωπιστικών σπουδών (τέχνες, φιλοσοφία, κοινωνικές επιστήμες) που βασίζονται στην κοσμοθεωρία της «ολιστικής» κατανόησης του πάσχοντος προσώπου ως επιστημονική γνώση, φυσικές συνέπειες της νόσου, κοινωνικό αντίκτυπο της ασθένειας, μοναδικότητα του κλινικού ιστορικού, ικανότητα ενσυναίσθησης.
Δεν γνωρίζουμε τελικά άν η ολιστική προσέγγιση και οι ανθρωπιστικές σπουδές θα παράγουν μια νέα γενιά «ιδανικών» γιατρών. Σε μια εποχή καθαρού υλιστικού προσανατολισμού, θεοποίησης των λογοστικών μεγεθών, οικονομικού ωφελισμισμού και της κυριαρχίας των managers όσοι σήμερα προτείνουν ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική μάλλον εκλαμβάνονται ως γραφικοί και ίσως οδηγηθούν μελλοντικά στο περιθώριο των εξελίξεων. Η επιλογή της κατάλληλης αγωγής για τον ασθενή βασίζεται σήμερα στις περίφημες κατευθυντήριες οδηγίες (guidelines for clinical practice) οι οποίες όμως στοχεύουν περισσότερο στην αντιμετώπιση της διαγνωσμένης παθολογικής κατάστασης (label) παρά στην εξατομικευμένη αντιμετώπιση του πάσχοντος προσώπου.
Στον επιμελητή και μεταφραστή της έκδοσης Γιώργο Θεοχάρη οφείλω και εγώ την «ευτυχή» γνωριμία μου με το πρωτότυπο κείμενο του Miles Little πριν από αρκετά χρόνια. Η εγκύκλια παιδεία και οι εναγώνιες περιπλανήσεις του γιατρού Θεοχάρη στα μονοπάτια της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας ήταν βέβαιο ότι θα τον οδηγούσαν σε μια αναπόφευκτη συνάντηση με την «Ανθρώπινη Ιατρική» του Miles Little. Επίσης καταλυτική θεωρώ ότι ήταν η ευαισθητοποίηση του Θεοχάρη στα προβλήματα της σχέσης γιατρών-ασθενών μέσα από την πολύτιμη εμπειρία του, ως μάχιμου εξωνοσοκομειακού γιατρού και προέδρου των SOS γιατρών. Μάλιστα «αντί επιμέτρου» στο τέλος του βιβλίου «Ανθρώπινη Ιατρική» ο Γιώργος Θεοχάρης καταθέτει την εμπειρία του μέσα από ένα βιωματικό πρωτότυπο κείμενο το οποίο αφορά την εφαρμογή των ιδεών του ανθρωπισμού στην επείγουσα ιατρική.
Το προφητικό αυτό έργο θεωρώ ότι θα αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο σκέψης για τον νέο γιατρό και τον φοιτητή ιατρικής. Πολλά από τα κρίσιμα ζητήματα που έβαλε ο οξυδερκής στοχαστής-χειρουργός Miles Little το 1995 παραμένουν ανοιχτά μέχρι σήμερα. Θεωρώ μάλιστα ότι οι προβληματισμοί του βιβλίου αυτού θα αποβούν εξαιρετικά χρήσιμοι όσον αφορά την διαμόρφωση μιας νέας κοσμοαντίληψης άσκησης της ιατρικής μετά την πανδημία Covid-19. Ίσως για μια περισσότερο Ανθρώπινη Ιατρική. Απομένει τελικά να δούμε αν τελικά ο μελλοντικός Μετα-Άνθρωπος (ως Μετα-Ασθενής) και ο μελλοντικός Μετα-Ιατρός θα εξακολουθήσουν να συνδέονται με κοινό παρανομαστή τις ανθρωπιστικές αξίες στην Μετα-Covid εποχή. Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει στο (αντί επιμέτρου) κείμενο του στο τέλος του βιβλίου ο Γιώργος Θεοχάρης: «η επιδημία της λοίμωξης Covid-19 έχει πλήξει την αυτο-εικόνα μας, μετατρέποντας μας σε ημι-αποπροσωποιημένα άτομα, ενώ έχει συνθλίψει την κοινωνική μας ταυτότητα».
(*) Miles Little: Ανθρώπινη Ιατρική. Ένας κορυφαίος χειρουργός εξετάζει τι κάνουν οι γιατροί, τι προσδοκούν οι ασθενείς από εκείνους και πως οι επιθυμίες και των δύο μένουν ανικανοποίητες. Σειρά: Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές: Διεύθυνση Γιώργος Θεοχάρης και SOS ΙΑΤΡΟΙ. Μετάφραση: Γιώργος Θεοχάρης, Βάλια Γριμπά. Εκδόσεις Παπαζήση (2021).
athensvoice.gr
Νικήτας Κακκαβάς: Photogrey-Ιστορίες σε ευαισθητοποιημένο χαρτί
Στα διηγήματα του Κακαββά η Θεσσαλονίκη αποκαλύπτεται μέσα από τις αθέατες όψεις της
«Photogrey: ιστορίες σε ευαισθητοποιημένο χαρτί και χωρίς καταπιεστική νοοτροπία» (εκδόσεις Ρώμη) (2021) μια συλλογή διηγημάτων του Νικήτα Κακκαβά.
Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας
Εδώ και μερικά χρόνια έχω ανακαλύψει τα εμπνευσμένα κείμενα του ταλαντούχου λογοτέχνη και παράλληλα συναδέλφου καρδιολόγου κ. Νικήτα Κακκαβά. Ο Νικήτας Κακκαβάς γεννήθηκε στη Φλώρινα όπου ζεί και εργάζεται σήμερα ως γιατρός, με καταγωγή από το Αμύνταιο και την Αρκαδία.
Η έμφυτη σεμνότητα του Νικήτα Κακκαβά αντιδρά απέναντι στην όποια απόπειρα να του αποδοθεί ο γενικότερος χαρακτηρισμός «λογοτέχνης», όμως ασχολείται με την συγγραφή από τα φοιτητικά του χρόνια στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ. Έχει μολυνθεί λοιπόν με το εξαιρετικά ανθεκτικό μικρόβιο της γραφής «εξ απαλών ονύχων», μάλιστα στη χειρόγραφη αφιέρωση του βιβλίου του σε εμένα γράφει: «έχω δεχθεί και εγώ την πετριά της γραφής και έκτοτε κάθομαι σε αναμμένα κάρβουνα, όπως λέει και ο Νιόνιος». Έχει συγγράψει μεταξύ άλλων τα εξής έργα: Συντηρητές Μνήμης-ιστορίες από την ιστορία μιας πολίχνης (εκδόσεις iWrite), Μικρό Ημερολόγιο Καραντίνας (2013), Δυσμενής Μετάθεση-όψεις της επαρχίας στην ελληνική ποίηση (εκδόσεις Πηγή 2018). Το 2016 βραβεύτηκε στην κατηγορία «Διήγημα» στον 2ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό Μίμης Σουλιώτης που διοργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή».
Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Photogrey: ιστορίες σε ευαισθητοποιημένο χαρτί και χωρίς καταπιεστική νοοτροπία» (εκδόσεις Ρώμη) (2021) ο Νικήτας Κακκαβάς παρουσιάζει μια συλλογή διηγημάτων. Η έκδοση πλαισιώνεται από τις ιδιαίτερα ατμοσφαιρικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Γιώργου Δημητριάδη. Δεκαέξι μικρές ιστορίες, επί της ουσίας παραλλαγές πάνω στο κυρίαρχο θέμα που είναι η ανθρώπινη μοναξιά και το αδιέξοδον του βίου. Ο συγγραφέας αναφέρει στον σύντομο πρόλογο του τα εξής: «οι ιστορίες αυτές συνέβησαν και συνεχίζουν να συμβαίνουν δίπλα μας. Στο απέναντι διαμέρισμα. Στο κορίτσι που αδιάφορα προσπέρασες χθες στο φανάρι. Σε εκείνον τον άνδρα που διάβαζε εφημερίδα όρθιος στο αστικό. Ισως μπορέσεις να διακρίνεις και τον εαυτό σου στο κάδρο κάποιου πλάνου. Εντός τους θα βρείς την αλήθεια του παραμυθιού ή, αν προτιμάς, το παραμύθι της καθημερινής αλήθειας…»
Όλες οι ιστορίες του βιβλίου διαδραματίζονται με βιωμένο σκηνικό τους γενέθλιους τόπους του συγγραφέα, το βορειοελλαδίτικο τοπίο με επίκεντρο την πόλη της Θεσσαλονίκης. Συχνά η ατμόσφαιρα των ιστοριών του Κακκαβά με συνδέει με τα υγρά και ομιχλώδη τοπία των ταινιών του αείμνηστου Θόδωρου Αγγελόπουλου ο οποίος, κατά σύμπτωση, γύριζε πολύ συχνά στους ίδιους-βαλκάνιους-τόπους που έχουν εμπνεύσει και τον Νικήτα Κακκαβά, δεν γνωρίζω όμως την σχέση του συγγραφέα με το έργο του Αγγελόπουλου.
Στα διηγήματα του Κακαββά η Θεσσαλονίκη αποκαλύπτεται μέσα από τις αθέατες όψεις της, μέσα από τα σκοτεινά μικροαστικά διαμερίσματα, μέσα στους στρατώνες, πίσω από τα κλειστά παράθυρα. Το «μουσικό» μοτίβο των διηγημάτων του Photogrey ήδη προαναγγέλει το κείμενο του συγγραφέα στην πρώτη ιστορία με τον ομώνυμο τίτλο: «Κάποια βράδυα τριγυρίζω σκιά στο άδειο μου σπίτι. Αφουγκράζομαι την ηχώ της σιωπής, ρεμβάζω για λίγο στο οικείο σκοτάδι, έπειτα ανοίγω το μεταλλικό κουτί με τις φωτογραφίες μου και τραβάω φύλλο. Παγωμένη επιφάνεια Πρέσπα. Μοναχικές πολυκατοικίες κάποιο Πάσχα Μπιζανίου και Αναλήψεως στη Θεσσαλονίκη. Ένας γέρος με δυο ξύλινες πατερίτσες να διασχίζει τη χιονισμένη Ε Μεραρχίας. Ο ψηλός σωληνουργός με τη φόρμα του σκονισμένη από αμίαντο στα κεραμοποιεία Παπαχρήστου. Σκιές από τρία καρφιά σε φρεσκοασβεστωμένο τοίχο, opus 12. Ο αδερφός μου, όμορφος εικοσάχρονος, πάνω σε μια 1000 κυβικών μοτοσυκλέτα. Πορτραίτο 23, ο πατέρας μου βλοσυρός με τα photogrey γυαλιά του, σε λίγο δεν θα υπήρχε παρα μόνον στις φωτογραφίες. Πάσχα Ελλήνων με φόντο μια χιονισμένη ιτιά και υπόκρουση χάλκινη. Αυτοπροσωπογραφία σε τρίγωνο καθρέφτη και πίσω ορυχεία οι πληγές της γης. Τα παιδιά μου, παιδάκια τότε, με αχνιστό φόντο τη διάφανη κουρτίνα σε ένα καλοκαιρινό παράθυρο. Πλέον είμαι νήδυμος νεκρός, στο είπα και πριν, αυτομόλησα από τη ζωή ένα καλοκαίρι στην Αθήνα….».
Η ματιά και η ανάλυση του γιατρού στα δρώμενα της ζωής των ηρώων του καθορίζει-αναπόφευκτα-τον Νικήτα Κακκαβά ως συγγραφέα. Συχνά αυτή η ματιά (του γιατρού) κρατάει την αίσθηση του μέτρου και αναλαμβάνει τον ρόλο ενός υποσυνείδητου μετρονόμου κατά τη διάρκεια της αφήγησης συγκρατώντας έτσι την απόλυτη σύγκρουση μεταξύ φαντασιακού-πραγματικού. Παράλληλα το γράψιμο αποτελεί φάρμακο, ατομική ψυχοθεραπεία και αντίδοτο του «θανατικού» το οποίο κατακλύζει ασφυκτικά την καθημερινότητα μάχιμων γιατρών όπως ο Νικήτας Κακκαβάς.
Ο συγγραφέας συμπάσχει, αντιλαμβάνεται τα αδιέξοδα της ζωής των μοναχικών ηρώων του, τελικά αγαπάει τα πρόσωπα των ιστοριών του και αποδέχεται το ήθος τους χωρίς να τα υποβάλλει στις δοκιμασίες της προτεσταντικής ηθικής. Δεν αποδίδει δηλαδή στους πρωταγωνιστές του δίσημες ηθικές αξίες βλ. καλός-κακός, καθαρός-βρώμικος, άσπρος-μαύρος, αμαρτωλός-αναμάρτητος. Ισως ο Κακκαβάς να αγαπάει τους ήρωες του περισσότερο και από τον (επίσης γιατρό-συγγραφέα) Άντον Τσέχωφ ο οποίος δεν μπορούσε να κρύψει την έντονη απέχθεια που ένοιωθε προς την μιζέρια της επαρχιακής ζωής.
Οι πρωταγωνιστές των ιστοριών του Κακκαβά είναι όλοι εύθραυστα πλάσματα, βιώνουν την καταστροφική επίδραση ενός εξωτερικού κόσμου που απεμπολεί κάθε είδος ευαισθησίας την οποία συνήθως κατανοεί ως αδυναμία. Όπως ο Τάκης ή Τζακ-Ο’ Χάρα, που βιώνει τον ήσυχο θάνατο ενός από χρόνια νεκρού ο οποίος έζησε πάθη με φόβο και με πάθος: «Κεράκι ήταν ο Τάκης, κεράκι στην καταιγίδα, πόσο να κρατιόταν αναμμένο; Τώρα εκεί που πάει δεν φοβάται, δε φοβάται κανείς σε αυτά τα μέρη. Ο Θεός σας ας συγχωρέσει αυτόν και όσους του έκαναν κακό. Κι ας συγχωρέσει και τον εαυτό Του που χτύπησε έτσι ανελέητα έναν αθώο…».
Η γλώσσα του Νικήτα Κακκαβά είναι ζωντανή, γλαφυρή, βαθειά ποιητική και παράλληλα μουσική. Οι ιστορίες του είναι ευανάγνωστες. Ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθεί την αφήγηση με μιαν ανάσα. Οι σύντομες αυτές ιστορίες αφενός αναδεικνύουν την επιφάνεια των δεδομένων-τον φαινοτυπικό δηλαδή χαρακτήρα των ηρώων του-αφετέρου προχωρούν βαθεία στον πυρήνα της ύπαρξης τους. Τα διηγήματα του Νικήτα Κακκαβά νομίζω ότι δοξάζουν την κατηγορία του μίνιμαλ ενώ θεωρώ ότι άνετα μπορούν να ενταχθούν στα λαμπερά έργα της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης ηθογραφίας-ψυχογραφίας.
athensvoice.gr
`Οταν ο Θανάσης Δρίτσας συναντήθηκε με το Νίκο Κούνδουρο και συζήτησαν για την τέχνη και την Ελλάδα
* Η συνέντευξη του Νίκου Κούνδουρου συνοδεύεται από τη ζωγραφική δουλειά του σκηνοθέτη, την οποία φωτογράφισε ο καρδιολόγος και συνθέτης Θανάσης Δρίτσας
Ο Νίκος Κούνδουρος έφυγε στις 22 Φεβρουαρίου 2017
`Εργο του Νίκου Κούνδουρου, φωτογραφία Θανάσης Δρίτσας
`Εργο του Νίκου Κούνδουρου, φωτογραφία Θανάσης Δρίτσας
`
Εργο του Νίκου Κούνδουρου, φωτογραφία Θανάσης Δρίτσας
`Εργο του Νίκου Κούνδουρου, φωτογραφία Θανάσης Δρίτσας
* Ο Θανάσης Δρίτσας είναι καρδιολόγος στο Ωνάσειο ΚΚ, συνθέτης και συγγραφέας
O Γιώργος Μικρούδης δεν είναι πια μαζί μας. Ομως ο καρδιολόγος Θανάσης Δρίτσας που παρακολουθούσε τα βήματά του στη ζωή, μας θυμίζει αυτόν τον ηρωϊκό άνθρωπο που πάλεψε με νύχια και με δόντια, αλλά κυρίως με τη δύναμη του νου ενάντια σε μια δύσκολη, σχεδόν ανίατη ασθένεια.
“Εδώ φτάσαμε πια στην άκρη της γης, στης Σκυθίας τα άβατα. Δεν πατά άνθρωπος. Ήφαιστε εσύ τώρα, ήρθε η ώρα σου. Η εντολή του πατέρα Δία στα χέρια σου. Τούτον τον άνομο δέσε τον γερά πάνω στο βράχο, βάλε του στα πόδια σίδερα άσπαστα να πετρώσει ακίνητος” (Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης στιχ. 1-5).
Αυτή είναι ακριβώς η σημερινή εικόνα του Γιώργου Μικρούδη και όταν τον είδα πάνω στο κρεβάτι του-πόδια και χέρια παράλυτα, ατροφικοί μύες, αναπνοή με τη βοήθεια αναπνευστικής συσκευής-έκανα την σύνδεση με τους προαναφερθέντες εισαγωγικούς στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη. Ποια μοίρα, τύχη ή θεότητα είναι όμως αυτή που έβαλε σίδερα στα πόδια και στα χέρια του Γιώργου Μικρούδη;
Εδώ και πολύ καιρό είχα αποφασίσει να μιλήσω με αυτόν τον σύγχρονο Προμηθέα και να μάθω όλα αυτά τα θαυμαστά που έχει να μας πεί, μιλάει με μια υψίσυχνη και αρκετά παραμορφωμένη χροιά φωνής (λόγω της πάθησης του) αλλά κατορθώνει να διατηρεί έναν πολύ σταθερό ρυθμό αφήγησης. Ηχογράφησα ολόκληρη την συνομιλία μας με τη τεχνική βοήθεια του αδελφού του Νίκου Μικρούδη χρησιμοποιώντας ένα αξιόπιστο smartphone.
Αρχίζει ο Γιώργος Μικρούδης ως εξής: «Διαγνώστηκα με ALS – Νόσο Κινητικού Νευρώνα – στις 3 Μαρτίου του 2009. Τα συμπτώματα είχαν αρχίσει περίπου ένα χρόνο πριν, δηλαδή σήμερα έχω επιζήσει σχεδόν 9 χρόνια με τη νόσο. Επομένως, είμαι πολύ τυχερός δεδομένου ότι το προσδόκιμο ζωής για ασθενείς με ALS είναι 2-4 χρόνια. Η εξέλιξη της νόσου καταγράφεται σε μία 48-βαθμη κλίμακα, την ALSFRS-R, όπου κάθε βαθμός σημαίνει την απώλεια μιας λειτουργίας όπως βάδιση, κίνηση χεριών, ομιλία, αναπνοή, κλπ. Σήμερα είμαι 100% ανάπηρος, χωρίς χέρια και πόδια, ενώ μπορώ και μιλώ χάρη στη βοήθεια αναπνευστικής συσκευής (BIPAP). Η εξέλιξή μου απεικονίζεται στο γράφημα που βλέπεις εδώ». Στο σημείο αυτό ο Γιώργος με κατευθύνει στην οθόνη του υπολογιστή του (με το βλέμμα του βέβαια) προς ένα επιστημονικό γράφημα που έχει φτιάξει ο ίδιος και δείχνει μέσα από ακριβείς μετρήσεις την πορεία της ασθένειας του από την ημέρα της διάγνωσης μέχρι και σήμερα.
«Είμαι άνθρωπος των μετρήσεων», τονίζει ο Γιώργος, «και αυτές οι συνεχείς μετρήσεις με έχουν βοηθήσει να επιβιώσω όλα αυτά τα χρόνια, αν δεν μετρούσα τα πάντα και είχα παραιτηθεί θα είχα φύγει από τη ζωή προ πολλού». Βασικό εργαλείο επιβίωσης ο υπολογιστής του, ακόμη και σήμερα γράφει, οργανώνει παρουσιάσεις, σχεδιάζει και υποβάλλει επιχειρηματικές προτάσεις στο επαγγελματικό του αντικείμενο, ο εγκέφαλος του δουλεύει ασταμάτητα. «Μέχρι σχετικά πρόσφατα μπορούσα να χρησιμοποιώ με το χέρι μου το ποντίκι του υπολογιστή αλλά δυστυχώς δεν μπορώ να κάνω ακόμη και αυτό πια, τελευταία έρχεται ένας συνεργάτης μου πέντε ημέρες την εβδομάδα ο οποίος με βοηθάει με τον χειρισμό του υπολογιστή».
Ο Γιώργος Μικρούδης δεν είναι ένας τυχαίος άνθρωπος. Υπήρξε ένας πρωταθλητής και αριστούχος σε ότι καταπιάστηκε στη ζωή του. Ήταν επίσης άνθρωπος του αθλητισμού και της άσκησης σε ολόκληρη τη ζωή του και δηλώνει ότι η σχέση του με την άσκηση ήταν αυτή που τον βοήθησε τα πρώτα χρόνια μετά τη διάγνωση της ασθένειας του. Ο Γιώργος δεν σταμάτησε ποτέ να ασκείται είτε με το σώμα είτε με το μυαλό του. Γνώρισα τον άξιο αυτόν άνθρωπο μέσα από την «εξ απαλών ονύχων» μεγάλη φιλία μου με τον μικρότερο αδελφό του Νίκο Μικρούδη ο οποίος υπήρξε συμμαθητής μου στο Βαρβάκειο. Ο Νίκος είναι επίσης, όπως και ο αδελφός του Γιώργος, ένα αξιοζήλευτο μυαλό επιδόσεων το οποίο συγκατοικεί στο ίδιο σώμα με μια σπάνια για την εποχή μας φιλάνθρωπη ψυχή.
Στην Αμερική παίζοντας ποδοσφαιρο 1983
Στην τελετη απονομής Μαστερ στις ΗΠΑ 1984 ο Μικρουδης στο κέντρο της φωτο
Ο Γιώργος Μικρούδης γεννήθηκε στις 29 Μαΐου 1957 στην Αθήνα. Οι γονείς του ήταν καθηγητές φιλόλογοι, ο πατέρας του Επιθεωρητής Μ.Ε. και η μητέρα του Γυμνασιάρχης. Τελείωσε Δημοτικό στη Σχολή Ξενοπούλου και μπήκε 5ος στο Βαρβάκειο όπου κάθε χρόνο αρίστευε και ορισμένες χρονιές ήταν πρώτος μαθητής στην τάξη του. Το 1975 μπήκε 7ος στους Πολιτικούς Μηχανικούς του ΕΜΠ και απεφοίτησε το 1981 ως Δομοστατικός με Λίαν Καλώς ενώ η Διπλωματική του δημοσιεύτηκε στο Acta Mechanica. Το 1982 έγινε δεκτός στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Πολιτικών Μηχανικών του πανεπιστημίου Lehigh, ΗΠΑ, με υποτροφία. Το 1984 έλαβε το Μάστερ με εξειδίκευση στα Αντισεισμικά. Τον Ιανουάριο του 1987 έλαβε Διδακτορικό με εξειδίκευση στα Γεωτεχνικά Περιβάλλοντος και Τεχνητή Νοημοσύνη. Το 1987 έκανε Μεταδιδακτορική Έρευνα στο Lehigh σε Αντισεισμικά και Έμπειρα Συστήματα. Το 1988 εργάστηκε ως Project Leader στην R.F.Weston σε Περιβαλλοντικά Έργα. Το 1989 εξέτισε τη στρατιωτική του θητεία στην Αεροπορία όπου έλαβε Έπαινο. Από το 1989 έως το 1993 εργάστηκε ως Ερευνητής στο ΕΜΠ, στην έδρα Τηλεπικοινωνιακών Δικτύων (Πρωτονοτάριος) και στην έδρα Κατασκευών (Συρμακέζης). Από το 1993 έως το 1995 εργάστηκε στο γραφείο Παρασκευόπουλος-Γεωργιάδης ΕΠΕ ως υπεύθυνος Περιβαλλοντικών Έργων. Από το 1988 έως και σήμερα έχει εργαστεί ως Μελετητής σε Έργα Κατασκευών, Γεωτεχνικά, Συγκοινωνιακά, και κυρίως Περιβαλλοντικά. Έχει εκπονήσει περίπου 600 μελέτες για Μεγάλα Έργα μεταξύ των οποίων Περιβαλλοντικές Μελέτες για το «Ελευθέριος Βενιζέλος» και σχεδόν για όλα τα αεροδρόμια της Ελλάδας, αυτοκινητοδρόμους όπως ο ΠΑΘΕ, Εγνατία Οδός, Ιονία Οδός, κλπ, λιμάνια όπως του Πειραιά ενώ έχει συμμετάσχει σε Μελέτες / Υπηρεσίες Συμβούλου για την Ευρωπαϊκή Ένωση όπως η μελέτη EURO MED, για τη συνεργασία των Μεσογειακών Χωρών με την Ε.Ε.
Το 2008 ένα χρόνο πριν αρρωστησει με την συζυγο και το παιδι του
Με το αναπηρικο καροτσάκι και συνεργατες του στην εταιρεία DIGITALLAB
Έχει 62 δημοσιεύσεις μεταξύ των οποίων ένα βιβλίο και αρκετές σε επιστημονικά περιοδικά, ενώ έχει αναπτύξει 25 Λογισμικά Συστήματα εκ των οποίων ορισμένα εμπορικά που χρησιμοποιούνται από μηχανικούς.
Το βιογραφικό του Γιώργου Μικρούδη είναι μοναδικό και απίστευτο. Μελετώντας το βιογραφικό του κατάλαβα τι εννοούσε όταν έλεγε με σεμνότητα ότι είναι άνθρωπος «των μετρήσεων και των αριθμών». Κάποιος άγνωστος Θεός φθόνησε φαίνεται τον Γιώργο Μικρούδη και τον αλυσόδεσε στο αδηφάγο και ανεξερεύνητο σκοτάδι της νόσου του κινητικού νευρώνα (ALS). Ξανά και ξανά το υποσυνείδητο μου με σπρώχνει να αναζητήσω στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη που μοιάζουν τόσο ταιριαστοί για την περίπτωση του Γιώργου Μικρούδη.
Με την ομάδα του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών ο Μικρούδης με το αναπηρικό καροτσάκι
Του απονέμει τιμητικό τίτλο μετά απο αγώνα ο γνωστός από την ποδοσφαιρική μας ιστορία Αντώνης Αντωνιάδης
Όμως θα πω για τους θνητούς έπαθα όσα έπαθα, που άλογοι ήσαν και απροίκιστοι και τους έδωσα γνώση και νου…εγώ τους έμαθα πότε γέρνουν οι αστερισμοί και πότε ανατέλλουν και τους έδωσα τη γνώση των αριθμών των παντοδύναμων και των γραμμάτων τα σύμβολα…τέτοιες τέχνες βρήκα και έδωσα και τρόπο ο ίδιος να γλυτώσω δεν έχω (ομιλεί ο Προμηθέας, απόσπασμα από Αισχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης στιχ 440-470).
Εγώ επεξργάζομαι μέσα μου την τόσο ταιριαστή φράση από τον Προμηθέα Δεσμώτη-Τέτοιες τέχνες βρήκα και έδωσα και τρόπο ο ίδιος να γλυτώσω δεν έχω-και ο Γιώργος Μικρούδης συνεχίζει το εμπεριστατωμένο αφήγημα της ζωής του εν ασθενεία, πάντα με αναφορά στο πολύτιμο γράφημα και τις ενδελεχείς του μετρήσεις.
«Όπως φαίνεται στο γράφημα, τα πρώτα 3,5 χρόνια, είχα εξαιρετική πρόοδο, κοντά στο 1% επιβίωσης – βάδιζα με μπαστούνι, ανέβαινα σκάλες υποβασταζόμενος. Τότε, ατυχώς, έπαθα κάποια λοίμωξη, νοσηλεύτηκα 15 μέρες στο Ιπποκράτειο και αμέσως μετά πήρα την κατιούσα με πολύ γρήγορους ρυθμούς, με αποτέλεσμα σε λιγότερο από δύο χρόνια έχασα άλλους 20 πόντους, δυσκολευόμουν να καταπιώ και ενίοτε πνιγόμουν, κρατούσα το στυλό χωρίς να μπορώ να γράψω, έπρεπε να με ταΐζουν για να φάω, δεν μπορούσα καθόλου να ντυθώ και να πλυθώ μόνος μου, μου ήταν εντελώς αδύνατο να γυρίσω μόνος μου στο κρεβάτι, έπρεπε κάθε λίγο να με γυρίζουν για να μην κάνω πληγές στο σώμα, δεν μπορούσα να σταθώ, πόσο μάλλον να περπατήσω, μου ήταν επίσης αδύνατο να ανέβω σκάλες, έστω και υποβοηθούμενος και δυσκολευόμουν να αναπνεύσω την ώρα του ύπνου».
«Το χειρότερο ήταν αυτή η ίδια η ραγδαία επιδείνωση, που αν συνέχιζα με αυτό τον ρυθμό, το πολύ σε έναν χρόνο θα είχα πεθάνει. Ευτυχώς, Δόξα Τω Θεώ, ξεκίνησα μία θεραπεία με πεπτίδια και βλαστοκύτταρα, που μου τη χορήγησε ένας Γερμανός γιατρός με τον Έλληνα συνεργάτη του, η οποία είχε άμεσο αποτέλεσμα. Κέρδισα δύο πόντους – έτρωγα χωρίς να πνίγομαι και δεν δυσκολευόμουνα να αναπνεύσω στον ύπνο. Το σπουδαιότερο, σταθεροποιήθηκα σε αυτή την κατάσταση (25 πόντοι στην κλίμακα) για περίπου δύο χρόνια».
«Δυστυχώς, πάλι έπαθα κάποια λοίμωξη με αποτέλεσμα να πέσω στους 18 βαθμούς της κλίμακας ALSFRS – δυσκολευόμουν να μιλήσω καθαρά, άρχισα πάλι να πνίγομαι την ώρα του φαγητού, δυσκολευόμουν να αναπνεύσω καθιστός ή ξαπλωμένος, ξανάρχισα να δυσκολεύομαι στην αναπνοή την ώρα του ύπνου, κι άρχισα να χρησιμοποιώ αναπνευστική συσκευή. Όταν ανέρρωσα από τη λοίμωξη, κέρδισα έναν πόντο αλλά, δυστυχώς, συνεχίστηκε η επιδείνωση και με μία δεύτερη λοίμωξη μετά από 5 μήνες, έφτασα στο κατώτατο σημείο (15 βαθμοί) – αναγκάστηκα να τρώω μόνο αλεσμένη τροφή, για να κοιμηθώ έπρεπε να έχω σηκωμένη την πλάτη, δε μπορούσα να μείνω χωρίς αναπνευστική συσκευή ούτε ένα λεπτό. Το χειρότερο, όμως, ήταν ότι και λόγω της λοίμωξης, αισθανόμουν πλέον ότι μου απομένουν λίγες μέρες ζωής. Ευτυχώς, όμως, και πάλι ανέρρωσα από τη λοίμωξη. Υπήρξα τυχερός μέσα στην ατυχία μου, γιατί παράλληλα με το ALS έχω και άσθμα το οποίο επιδείνωνε την αναπνευστική μου κατάσταση, αλλά έχοντας φτάσει σε πλήρη αδυναμία αναπνοής και επομένως, αδυναμία να λάβω τα εισπνεόμενα βρογχοδιασταλτικά που καταπολεμούν το άσθμα, οι γιατροί μου τα έδωσαν μέσω συσκευής νεφελοποιητή, πράγμα το οποίο άρχισε να με διευκολύνει στην αναπνοή και να με βοηθάει να σταθεροποιήσω, πάλι, την κατάστασή μου».
Τονίζει ότι όσες φορές χρειάστηκε να κάνει εισαγωγή σε νοσοκομείο η ασθένεια του σημείωνε μεγάλη επιδείνωση γιατί το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό στη χώρα μας έχει πλήρη άγνοια στη γενικότερη φροντίδα των ασθενών με ALS. Όλοι εκτός από τον ίδιο πιστεύουν ότι δεν έχει έννοια να προσφέρεις οτιδήποτε σε κάποιον που πάσχει από την σκοτεινή ασθένεια του ALS. Όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο Γιώργος όλοι προτείνουν το εξής «μην κάνεις τίποτε, απλά περίμενε να πεθάνεις ακίνητος και ανήμπορος, είναι σαν να περιμένεις απλά να γίνει διακοπή ρεύματος, κάπως έτσι σε αντιμετωπίζουν άπαντες». Μοιάζει με πρόταση ευθανασίας όλο αυτό τελικά.
Με την ομάδα μπάσκετ στο ΕΜΠ 1979 ο Μικρούδης με την φανέλα Νο 20 έκτος από δεξιά.
Τον ρώτησα ποια ήταν τα πρώτα σημάδια της νόσου, πως έμαθε ότι πάσχει από νόσο κινητικού νευρώνα, ποια ήταν τα πρώτα συμπτώματα. Ο Γιώργος ήταν άνθρωπος της άθλησης, με πάθος για ποδόσφαιρο, για μπάσκετ, έχει παίξει σε διάφορες ομάδες και δυνατά ερασιτεχνικά σχήματα ή ημι-επαγγελματικά σχήματα. Δηλώνει ότι πριν αρρωστήσει δεν υπήρξε ούτε μια ημέρα στη ζωή του χωρίς γυμναστική ή αθλητική δραστηριότητα. Μου ανοίγει στον υπολογιστή του ψηφιακό αρχείο με σκαναρισμένες φωτογραφίες από διάφορες φάσεις της ζωής του. Στα 50 του χρόνια το σώμα του θα το ζήλευαν ακόμη και 20άρηδες, ιδανικό βάρος, καλοσχηματισμένες μυικές ομάδες σε ολόκληρο το σώμα του, τετρακέφαλοι μύες τους οποίους θα ζήλευαν και επαγγελματίες αθλητές, ευελιξία, ελαστικότητα.
«Λίγο πριν γίνει η διάγνωση της ασθένειας μου διαπίστωσα με έκπληξη ότι δεν μπορούσα να πάρω τα πόδια μου στο γήπεδο, έσερνα τα βήματα μου και δεν κατάφερνα να κλωτσήσω δυνατά την μπάλλα. Τρελάθηκα, δεν μπορούσα να εξηγήσω τι μου συμβαίνει. Μου έλεγαν όλοι ότι έχω πάθει υπερκόπωση και πρέπει μάλλον να ξεκουραστώ. Τα πράγματα πήγαιναν όμως χειρότερα, κάποια στιγμή άρχισα να πέφτω στα σκαλιά, δεν μπορούσα να πάρω τα πόδια μου. Μου πρότειναν να επισκεφτώ τότε κάποιο νευρολόγο. Θυμάσαι ότι τότε σε συμβουλεύτηκα και με έστειλες σε νευρολόγο εμπιστοσύνης σου. Εκεί μπήκε η διάγνωση με το ηλεκτρομυογράφημα που μου έγινε».
«Οταν μπήκα στο γραφείο του και ο γιατρός κρατούσε στα χέρια του το ηλεκτρομυογράφημα διέκρινα μια απότομη αλλαγή διάθεσης, ένα ξάφνιασμα που έδειχνε μεγάλη ανησυχία. Εκφράστηκε με ένα: όχι ρε γαμώτο γιατί αυτό! Τον ρώτησα, γιατρέ τι σημαίνει η έκφραση σας, με ανησυχείτε; Κάπως ψυχρά αλλά με μεγάλη σιγουριά μου απάντησε ότι πάσχω από μια σπάνια ασθένεια που λέγεται νόσος κινητικού νευρώνα (ALS) για την οποία δεν υπάρχει καμμία αποτελεσματική θεραπεία και ότι ο χρόνος ζωής που μου μένει είναι περίπου πέντε χρόνια! Πρακτικά μου πρότεινε να τακτοποιήσω τις όποιες υποχρεώσεις μου κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να περιμένω μοιρολατρικά να πεθάνω. Δεν το δέχτηκα, αποφάσισα να μελετήσω συστηματικά την ασθένεια μόνος μου και να πάρω και απόψεις άλλων νευρολόγων βέβαια. Είχα μάθει στη ζωή μου να αντιμετωπίζω όλα τα δύσκολα προβλήματα ως πρόκληση. Αυτό το είχα εφαρμόσει πάντα και στον αθλητισμό. Πάντα πίστευα ότι μπορούσε να γυρίσει το παιχνίδι η ομάδα μας ακόμη και στα τελευταία λεπτά, ακόμη και αν έχανε η ομάδα μας με διαφορά πάντα πίστευα ότι η νίκη είναι δυνατή μέχρι να σφυρίξει ο διαιτητής, πάμε δυνατά και το γυρίζουμε το παιχνίδι. Έτσι είχα αποφασίσει ότι θα κάνω και με το ALS, θα το κερδίσω, θα γυρίσω το παιχνίδι υπέρ μου».
Ο Γιώργος Μικρούδης παρά την αρνητική στάση των κλασικών νευρολόγων δεν σταμάτησε να ερευνά και να είναι θερμός υποστηρικτής της ωφέλειας που μπορεί να προσφέρει η άσκηση στη νόσο του ALS. Έψαξε συστηματικά τη βιβλιογραφία αποθηκεύοντας αρκετές δημοσιεύσεις οι οποίες υποστηρίζουν την βοήθεια της άσκησης στην σκοτεινή αυτή ασθένεια. Για αρκετό καιρό δούλεψε με ασκήσεις που έκανε με τη βοήθεια ενός έμπειρου γυμναστή (personal trainer) πρωταθλητών. Απέκτησε απίστευτο εύρος γνώσεων στη φυσιολογία της άσκησης μέσα από τις μελέτες που έκανε.
«Πιστεύω στη μεγάλη αξία που έχουν και σύντομες ασκήσεις αντίστασης, διάρκειας δευτερολέπτων, πχ σου κρατούν το χέρι ή το πόδι και βάζεις αντίσταση έστω και για λίγα δευτερόλεπτα. Αυτές οι ασκήσεις κινητοποιούν μυικές ίνες ταχείας αντίδρασης όπως για παράδειγμα στο sprint, ιδανικά τα σύντομα sprints για όλες τις μυικές ομάδες στην περίπτωση του ALS. Αυτό βασίζεται στην κινητοποίηση της αναερόβιας οδού προμήθειας ενέργειας στο μυικό σύστημα. Αλλωστε δεν υπάρχει αρκετή μυική ισχύς για αερόβια άσκηση διαρκείας στο ALS. Με αυτές τις σύντομες/μικρές ασκήσεις προσπαθείς να κρατήσεις τους μύες στη ζωή όσο το δυνατόν περισσότερο. Με αυτού του είδους την προπόνηση σταθεροποίησα τη μυική μου ισχύ για καιρό, κάποια περίοδο εξέπληξα έναν διάσημο ελληνικής καταγωγής καθηγητή νευρολογίας τον οποίο επισκέφτηκα στις ΗΠΑ. Δεν μπορούσε να πιστέψει στα μάτια του. Πως κατάφερες να το φτιάξεις αυτό μου δήλωσε έκπληκτος! Του εξήγησα τι ακριβώς έκανα με την άσκηση και του φάνηκε θαύμα».
Στο σημείο αυτό ο Γιώργος μου δείχνει δημοσιεύσεις που βασίζονται σε παρατηρήσεις που έγιναν σε πειραματόζωα και δείχνουν την σημασία της άσκησης στο ALS (βλ. Motoneuron survival is promoted by specific exercise in a mouse model of amyotrophic lateral sclerosis by Severine Deforges et al δημοσιευμένο άρθρο στο επιστημονικό περιοδικό The Journal of Physiology, 2009 και επίσης βλ. Exercise: Stretching the limits of ALS care by Michelle Pflumm με αναφορά στην εξιδικευμένη ιστοσελίδα www.als.net)
Επιπλέον ο Γιώργος πιστεύει στην αξία που έχει να κάνεις γυμναστική με το μυαλό σου, να φαντάζεσαι δηλαδή την ακριβή διαδικασία επαναλήψεων και να κάνεις τις ασκήσεις μέσα στο μυαλό σου όπως ακριβώς θα το έκανες στο γυμναστήριο. Μου αναφέρει μια χαρακτηριστική μελέτη με bodybuilders οι οποίοι μετείχαν σε πείραμα και έκαναν πρόγραμμα ασκήσεων με το μυαλό τους σε σχέση με ομάδα ελέγχου που το έκανε ρεαλιστικά με βάρη και μια άλλη ομάδα ελέγχου που δεν είχε καμμία δραστηριότητα. Η μελέτη αυτή έδειξε ότι η ομάδα που έκανε ασκήσεις με το μυαλό είχε κέρδος σε μυική ισχύ εξίσου σημαντικό με την ομάδα που έκανε ρεαλιστικά τις ασκήσεις και πολύ περισσότερο από την ομάδα χωρίς δραστηριότητα. Και εδώ ο Μικρούδης έχει ερευνήσει εξονυχιστικά την επιστημονική βιβλιογραφία και αναφέρει επίσης ενδεικτικά το άρθρο The power of the mind: the cortex as a critical determinant of muscle strength/weakness by Brian Clark et al το οποίο δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Neurophysiology το 2014.
«Δεν έχω σταματήσει να κάνω συστηματικά ασκήσεις με το μυαλό μου», λέει ο Γιώργος Μικρούδης, «το εφαρμόζω έτσι ώστε να κάνω κανονικά όλα τα σετ επαναλήψεων για κάθε ξεχωριστό μυ όπως θα έκανα και σε ένα πρόγραμμα γυμναστηρίου, απλά το κάνω με το μυαλό μου, το κάνω με την φαντασία μου αλλά με κάθε λεπτομέρεια. Πιστεύω ότι αυτό με έχει βοηθήσει πάρα πολύ».
Συνεχώς και ασυνείδητα ο Γιώργος Μικρούδης, σε όλη τη διάρκεια της συνομιλίας μας, με συνδέει με το κείμενο της τραγωδίας Προμηθεύς Δεσμώτης του Αισχύλου και ανακαλώ τα σχετικά εκάστοτε αποσπάσματα. Τον φόβο του Θανάτου τον έσβησα από τους Θνητούς λέει κάπου ο Προμηθέας στην τραγωδία του Αισχύλου και ρωτάει ο Χορός: Πως το έκανες αυτό και βρήκες το φάρμακο; Και απαντά ο Προμηθέας: Την άσβεστη ελπίδα τους δώρισα. (Προμηθεύς: Θνητούς γ’ έπαυσα μη προδέρκεσθαι μόρον. Χορός: το ποίον ευρών τήσδε φάρμακον νόσου; Προμηθεύς: τυφλάς εν αυτοίς ελπίδας κατώικισα).
Ρώτησα το Γιώργο αν στη διάρκεια αυτής της διαδρομής φοβήθηκε ποτέ το θάνατο. «Κανείς δεν υπάρχει που να μην φοβάται τον θάνατο και σαφώς τον φοβήθηκα και τον φοβάμαι. Γενναίος δεν είναι αυτός που δεν φοβάται αλλά αυτός που παλεύει και αντιμετωπίζει τους φόβους του. Ένας νευρολόγος κάποτε θεώρησε απαραίτητο να μου συνταγογραφήσει αντικαταθλιπτικά δισκία και μου είπε το εξής αξέχαστο: Μα εσύ κάθε μέρα της ζωής σου δίνεις ένα ραντεβού με τον θάνατο και δεν χρειάζεσαι αντικαταθλιπτικά; Του απάντησα ότι η ψυχολογία μου είναι μια χαρά και δεν χρειάζομαι αντικαταθλιπτικά. Του φάνηκε αδύνατη αυτή η δήλωση μου. Κάθε μέρα που περνάει και διαπιστώνω ότι ακόμη μια είμαι ζωντανός είμαι ευγνώμων στη ζωή και στο θεό. Κάθε μέρα που περνάει και ξυπνάω ζωντανός, είμαι ευτυχής που αναπνέω και βιώνω τη μεγάλη χαρά να μπορώ να συνομιλώ και να συνεργάζομαι με το παιδί μου».
Και συνεχίζει συγκινημένος ο Γιώργος Μικρούδης: «Κάποιες φορές έκλαψα στη διάρκεια της ασθένειας μου αλλά αυτή η έντονη συγκίνηση δεν κρατούσε πολύ. Την πρώτη φορά έκλαψα όταν μου πρότεινε κάποιος να πετάξω τις δεκάδες αθλητικά παπούτσια που είχα στα ντουλάπια μου, μου είπαν πέταξα τα αυτά-τι να τα κάνεις τώρα πια. Εκεί έκλαψα αλλά αυτό δεν κράτησε πολύ. Την δεύτερη φορά που έκλαψα ήταν όταν μου ζήτησε ο γιος μου να πάμε μαζί στο πάρκο και διαπίστωσα ότι δεν μπορούσα να περπατήσω, παρακάλεσα την πεθερά μου να τον πάει και εγώ έκλαψα, σκέφτηκα ότι δεν θα μπορώ να υποστηρίζω πια το παιδί μου όπως θα ήθελα. Την τρίτη φορά έκλαψα όταν διαπίστωσα ότι είμαι πλέον εξαρτημένος (καροτσάκι) προκειμένου να μπω στο αεροπλάνο και είχα χάσει πλέον ουσιαστικά την ελευθερία μου να πάω όπου θέλω, εκείνη τη φορά έκλαψα γιατί ένοιωσα ότι κάνω το τελευταίο μου ταξίδι. Τρείς φορές έχω κλάψει όλα αυτά τα χρόνια αλλά αυτή η συγκίνηση κράταγε πολύ λίγο».
Στην κατάσταση του Γιώργου αναμφίβολα τα οικονομικά ζητήματα που ανακύπτουν είναι πολύ σοβαρά και μάλιστα με τα δεδομένα της οικονομικής κρίσης της μαύρης αυτής εποχής. Η οικονομική προσωπική του δυσκολία είχε αρχίσει να επιδεινώνεται από το 2009 όταν άρχισαν τα προβλήματα με τις επαγγελματικές του δραστηριότητες. Η βοήθεια που λαμβάνει ως σύνταξη συν επιδόματα από το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα (του έχει αποδοθεί 95% αναπηρία λόγω διάγνωσης ALS) είναι ανεπαρκής για την αξιοπρεπή κάλυψη των αναγκών της ασθένειας και της οικογένειας του.
Υπογραμμίζει άμεσα ο Γιώργος τις μεγάλες ανάγκες και την οικονομική του δυσπραγία: «Πρέπει να έχω συνεχή επίβλεψη και απαιτούνται τρείς καθημερινές βάρδιες ανθρώπων. Κινδυνεύω ανά πάσα στιγμή από πνιγμό, μπορεί να πνιγώ από το ίδιο το σάλιο μου. Συχνή αιτία θανάτου των ασθενών με ALS είναι ο πνιγμός. Αυτή η συνεχής επίβλεψη και υποστήριξη μου απαιτεί ένα αξιοσέβαστο ποσόν χρημάτων σε μηνιαία βάση. Δεν αρκεί η κρατική υποστήριξη. Βασίζεται η επιβίωση η δική μου και της οικογένειας μου στην αγάπη και τη γενναιοδωρία φίλων και συγγενών και την οικονομική τους ενίσχυση. Υπάρχουν ημέρες που η οικονομική μας δυσκολία αντανακλάται ακόμη και στο φαγητό του παιδιού μου. Είμαι πολύ τυχερός γιατί ο Θεός μου χάρισε έναν σπάνιο αδελφό ο οποίος είναι δίπλα μου και υποστηρίζει με κάθε δυνατό τρόπο εμένα και την οικογένεια μου, ο αδελφός μου ο Νίκος είναι για εμένα τα πόδια μου, τα χέρια μου, το σώμα μου και η ψυχή μου. Δεν έχουν συχνά οι άνθρωποι την τύχη να έχουν τέτοια αδέρφια όπως εγώ».
Ο Γιώργος Μικρούδης ασκεί συνέχεια την διάνοια του, άλλωστε είναι το κύριο φάρμακο και θεραπευτικό εργαλείο αφόσον το σώμα λειτουργεί ελαττωματικά. Μου μίλησε για την πολύ σημαντική βοήθεια που του έχουν δώσει τα βιβλία ψυχολογίας του Paul Jagot στην αυτοκυριαρχία, την χαλάρωση και την θετική σκέψη: « Διάβασα για πρώτη φορά τα βιβλία του Paul Jagot όταν ήμουν 13 ετών, είναι σπάνιες και παλαιές συλλεκτικού τύπου εκδόσεις (Αθήνα 1968). Στα βιβλία αυτά απέδιδε μεγάλη αξία ο αείμνηστος πατέρας μου ο οποίος ήταν εκπαιδευτικός, καθηγητής παλαιότερα στο Βαρβάκειο, ο πατέρας μου τα είχε στη βιβλιοθήκη του. Τα δύο βιβλία του Jagot που με έχουν βοηθήσει πολύ στη διάρκεια της ασθένειας μου είναι (1) Η πρακτική μέθοδος αυθυποβολής και (2) Η δύναμη της θελήσεως. Με έχουν υποστηρίξει απίστευτα (μέσα από τεχνικές που προτείνει ο συγγραφέας) στην απόκτηση αυτοκυριαρχίας, στη προαγωγή θετικής σκέψης ίασης και θεραπείας, στον έλεγχο των παρορμητικών μου αντιδράσεων, στη χαλάρωση, στην εξερεύνηση και την ευεργετική διαχείριση των ψυχικών μου αποθεμάτων».
«Θα αναφέρω ένα παράδειγμα. Θυμήθηκα και κάτι άλλο που εφαρμόζω πάλι από τον Jagot. Είναι η βαθιά διαφραγματική αναπνοή. Φουσκώνεις, πρώτα την κοιλιά, μετά τα πλευρά, μετά το στήθος και μετά προσπαθείς να κρατήσεις λίγο μέσα σου τον αέρα. Όταν αναπνέεις φαντάζεσαι και λες στον εαυτό σου ότι εισπνέεις όλες τις ζωογόνες δυνάμεις που θα σε θεραπεύσουν και όταν εκπνέεις φαντάζεσαι ότι αποβάλλεις όλα τα απόβλητα και δηλητήρια που είχες μέσα σου. Επίσης, με την ίδια τεχνική, μπορείς να ηρεμήσεις, πράγμα που για μένα είναι χρήσιμο επειδή ορισμένες φορές από την ανησυχία δεν μπορώ να μείνω λίγη ώρα χωρίς μάσκα ή, ακόμα χειρότερα, παθαίνω μικρές κρίσεις πανικού. Τώρα εφαρμόζω την τεχνική του Jagot και έχω δει μεγάλη βελτίωση. Δηλαδή, στην εισπνοή λέω “Ήρεμος, ήρεμος, ήρεμος” τρείς φορές και στην εκπνοή λέω “Πάει, πέρασε” μία φορά».
Επιστρέφει ο Γιώργος Μικρούδης (μετά όλα όσα συζητήσαμε για τον τρόπο που αντιμετώπισε εκείνος την ασθένεια του), στην τωρινή του κλινική κατάσταση και στα επιστημονικά δεδομένα που έχουμε σήμερα στα χέρια μας για το ALS:
«Έκτοτε και σχεδόν επί ενάμιση χρόνο έως και σήμερα είμαι σε αυτή τη σταθερή κατάσταση. Είμαι τελείως παράλυτος – κινώ μόνο τον αντίχειρα του αριστερού χεριού – μπορώ, όμως, και μιλάω, έστω ψιθυριστά αλλά και με κανονική ένταση φωνής με την υποστήριξη της αναπνευστικής συσκευής. Ουσιαστικά είναι μία περίοδος σταθερότητας σαν κι αυτή που είχα πριν διακοπεί από τις δύο τελευταίες διαδοχικές λοιμώξεις. Να τονιστεί ότι στο ALS δεν υπάρχει ούτε ανάκαμψη, ούτε σταθερότητα για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Έρευνες που έχουν γίνει σε χιλιάδες ασθενείς καταγράφουν ότι κάτω από οποιαδήποτε θεραπεία ή οποιεσδήποτε συνθήκες δεν έχει παρατηρηθεί ποτέ σταθερή περίοδος ασθενούς πέρα από, το πολύ, 4 με 6 μήνες. Επομένως, τόσο η πρώτη περίοδος σταθερότητάς μου, σχεδόν 24 μήνες, όσο και η τωρινή περίοδος, σχεδόν 19 μήνες ήδη, είναι κάτι εντελώς άγνωστο για ασθενή του ALS. Πού το αποδίδω αυτό; Προφανώς, στην πεπτιδιακή θεραπεία που έκανα πριν 3,5 χρόνια περίπου.
Στο διάστημα αυτό που έχει μεσολαβήσει από την πεπτιδιακή θεραπεία μέχρι σήμερα, η Επιστήμη έχει εξελιχθεί και η ιατρική ομάδα που μου χορήγησε τη θεραπεία με έχει ενημερώσει ότι την έχουν εξελίξει σε επόμενο στάδιο επιτυγχάνοντας ακόμα και αναστροφή των συμπτωμάτων στους λίγους ασθενείς που την έχουν δοκιμάσει. Συγκεκριμένα, η νέα θεραπεία στηρίζεται στη ραγδαία πρόοδο της Γενετικής επιστήμης την τελευταία τριετία, χάρη στην οποία είναι πλέον οικονομικά εφικτή και μέσα σε εύλογα χρονικά πλαίσια η χαρτογράφηση του προσωπικού γονιδιώματος οποιουδήποτε ατόμου. Ειδικότερα, τα τελευταία χρόνια, χάρη σε αυτή την πρόοδο έχουν εντοπιστεί περίπου 20 νέα γονίδια, η βλάβη των οποίων σχετίζεται με το ALS ενώ μέχρι πριν 3 χρόνια ήταν γνωστό μόνο ένα γονίδιο. Αυτό επιτρέπει στην ιατρική ομάδα να δημιουργήσει μία πιο στοχευμένη θεραπεία με πεπτίδια που προσπαθούν να επιδιορθώσουν τα χαλασμένα γονίδια.
Αναλυτικότερα, η θεραπεία ξεκινάει με μία πλήρη ανάλυση του προσωπικού γονιδιώματος του ασθενούς. Η ανάλυση αυτή ολοκληρώνεται περίπου σε 10 εβδομάδες και στοιχίζει €10.000 ευρώ. Παράλληλα, ξεκινάει αμέσως, την ίδια ημέρα, πεπτιδιακή θεραπεία στοχευμένη στα γνωστά γονίδια που επηρρεάζουν το ALS. Το κόστος αυτής της θεραπείας είναι €400 ευρώ την εβδομάδα ήτοι συνολικά €4.000 ευρώ για τις 10 εβδομάδες. Αυτές οι 10 πρώτες εβδομάδες είναι η πρώτη φάση της θεραπείας με συνολικό κόστος €14.000 ευρώ. Στη συνέχεια, με βάση τα αποτελέσματα καταγραφής του γονιδιώματος εντοπίζονται επακριβώς τα προβληματικά γονίδια οπότε μπορεί να ακολουθήσει και δεύτερη φάση της θεραπείας, εξατομικευμένη πλέον, που διαρκεί 15 εβδομάδες με συνολικό κόστος €6.000 ευρώ. Κανονικά, ο ασθενής ανακάμπτει, σημειώνεται βελτίωση σε δείκτες υγείας του ALS και το αποτέλεσμα της θεραπείας διαρκεί και παραμένει χωρίς να χρειαστεί κάποια επανάληψη στο μέλλον. Αυτή η θεραπεία είναι η τελευταία λέξη της Επιστήμης σε ό,τι αφορά το ALS. Προσωπικά, την πιστεύω, δεν έχω απλά ελπίδες, γιατί έχω δει και βλέπω πάνω μου τα αποτελέσματα της πρώτης πεπτιδιακής θεραπείας από αυτή την ιατρική ομάδα. Γιαυτό και μίλησα για την πορεία της ασθένειας μου, προκειμένου να τεκμηριώσω την αισιοδοξία μου για τη θετική έκβαση αυτής της θεραπείας και με την ευκαιρία αυτή να ζητήσω τη βοήθεια από εσάς, τους φίλους μου. Εσάς που τόσο με έχετε βοηθήσει μέχρι σήμερα με την αγάπη και την υλική και ηθική συμπαράστασή σας».
Το 1993 ο Γιώργος Μικρούδης μαζί με άλλους τρείς συνεταίρους ίδρυσαν την εταιρεία «Unitel Hellas» η οποία από το 1997 και μετά, κατόπιν διεθνών διαγωνισμών, ανέλαβε τη μεταφορά και διανομή της ΕΡΤ και άλλων ελληνικών καναλιών στην Αμερική και την Αυστραλία ιδρύοντας τον μεγαλύτερο επίγειο ιδιωτικό δορυφορικό σταθμό της Ελλάδας στο Λαύριο. Η εταιρεία το 2001 μετέφερε περίπου 65 κανάλια ανά τις ηπείρους, είχε συνδρομητές στην Αμερική, και προσέφερε δορυφορικές υπηρεσίες στην Ελλάδα και το Εξωτερικό πραγματοποιώντας τζίρους €9εκ. και κέρδη €3εκ. Ετησίως οπότε και πουλήθηκε στον Όμιλο Infoquest έναντι €12εκ. Το 2003 με ένα συνεταίρο ίδρυσαν την «Twin Peak» κατασκευάζοντας νέο δορυφορικό σταθμό στο Λαύριο που λειτούργησε έως το 2006. Έκτοτε, στην εταιρεία μπήκαν και άλλοι 11 συνεταίροι πραγματοποιώντας συνολικά μία επένδυση περίπου €10εκ. με τα οποία αναπτύχθηκαν πρωτοποριακές τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών και, κυρίως, Video-On-Demand. Το 2009 προσβλήθηκε από τη Νόσο Κινητικού Νευρώνα (ALS) και το 2014 έλαβε αναπηρική σύνταξη. Σήμερα είναι 100% ανάπηρος χωρίς να έχει άλλους πόρους προς το ζειν εκτός από τη σύνταξή του, καθόσον όλα του τα περιουσιακά στοιχεία τα είχε τοποθετήσει στην Twin Peak που μέχρι σήμερα εμφανίζει ζημίες. Από το 1991 είναι παντρεμένος και σήμερα έχει ένα 17χρονο γιο.
Ο Γιώργος Μικρούδης ήθελε να μιλήσει για την ασθένεια του, για τους διάφορους τρόπους και τεχνικές που χρησιμοποίησε προκειμένου να επιβιώσει και να καθυστερήσει την αρνητική εξέλιξη της σκοτεινής αυτής ασθένειας. Ήθελε να μιλήσει μαζί μου με στόχο να συνθέσω ένα τελικό κείμενο το οποίο να περιέχει όλα τα προσωπικά αλλά και τα αντικειμενικά επιστημονικά δεδομένα που μου παραχώρησε. Επιθυμούσε την δημοσίευση του προκειμένου να ωφεληθούν οι πάσχοντες από ALS αλλά και το κοινωνικό σύνολο γενικότερα. Από την ίδια νόσο πάσχει και ο διάσημος φυσικός Stephen Hawking και έχει πολλές φορές μιλήσει και εκείνος για την ασθένεια του.
Αυτό που εγώ κράτησα από τον αγώνα του επιστήμονα Γιώργου Μικρούδη είναι ότι η διάνοια και ο Νους (mind) με την ευρεία έννοια μπορεί να επιστρατευθεί ως σημαντικό θεραπευτικό εργαλείο όταν το υλικό σώμα (body) έχει πλήρως καταρρεύσει. Υπόψιν ότι η έννοια Νους περιλαμβάνει κάτι πολύ ευρύτερο σε σχέση με το βιολογικό περιεχόμενο της λέξης Εγκέφαλος. Άλλωστε σε μια ολιστική προσέγγιση της ασθένειας Νους και Σώμα αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία. Και επίσης αυτό που με συγκίνησε στην περίπτωση του Μικρούδη είναι η αξιοπρέπεια, η ανθρωπιά του, η μεγάλη και γενναιόδωρη ψυχή του. Η κλινική μου εμπειρία ως γιατρού μου έχει δείξει ότι η ασθένεια σε προικισμένα και γενναιόδωρα πλάσματα όπως ο Μικρούδης μάλλον μετουσιώνει το καλό σε καλύτερο. Ισως η διαδρομή της νόσου του κινητικού νευρώνα να προσδίδει διαστάσεις συνώνυμες «αγιότητας» σε άτομα με διανοητικό και πνευματικό ανάστημα τύπου Γιώργου Μικρούδη. Ο Γιώργος Μικρούδης είναι ένα πρότυπο προς μίμηση και αναμφισβήτητα ένας ήρωας μιας σκοτεινής και ανάξιας (για εκείνον θαρρώ) υλιστικής εποχής. Νοιώθω τιμή που γνώρισα και συνομίλησα με αυτόν τον Άνθρωπο, Άνθρωπο με κεφαλαίο άλφα. Σπάνιο είδος ο Άνθρωπος.
*Προμηθέας: Αλήθεια τώρα σαλεύτηκε η γη με την βροντή παραδίπλα και των Εγκάτων μούγκρισμα. Λάμπουν οι αστραπές και συστρέφονται. Στροβιλίσματα αγέρα ξεχωματώνουν τη γή. Άνεμος χτυπάει άνεμο δέρνοντας, μπήκε ο ουρανός στη θάλασσα. Τούτος ο χαλασμός από το Δία έρχεται πάνω μου. Τρόμος. Μάνα μου Σεβάσμια, Ήλιε τα πάντα που φέγγεις. Άδικα Πάσχω.
*η τελευταία στροφή από την Τραγωδία Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου. Σε όλα τα αποσπάσματα από τον Προμηθέα Δεσμώτη που χρησιμοποιήθηκαν στο παρόν κείμενο η μετάφραση βασίστηκε στην έκδοση Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Διεύθυνση Σειράς: Κώστας Μπαλάσκας, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1991
*Ο Θανάσης Δρίτσας είναι Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συνθέτης και συγγραφέας.
Μια επίσκεψη στο Ζωγραφείο Εικόνων
Ο καρδιολόγος του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου, συνθέτης και συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας συνομιλεί με τον αγιογράφο Δημήτρη Χατζηαποστόλου
Τελευταία έψαχνα με μανία και αγωνία στον χώρο της λειτουργικής τέχνης να συναντήσω έναν σύγχρονο ζωγράφο ο οποίος να διαθέτει στίγμα, άποψη και να παράγει έργο που βρίσκεται σε ζωντανό διάλογο με το εκκλησίασμα και το κοινωνικό σύνολο. Το ένστικτο μου, οι απόψεις ορισμένων πολύ ψαγμένων στην εικονογραφία φίλων μου αλλά και μια σειρά από μαγικές συμπτώσεις έβαλαν στην παλάμη μου ένα χαρτάκι πάνω στο οποίο είχε γραφτεί ένας αριθμός τηλεφώνου και ένα όνομα. Δεν έχει σημασία ποιος ήταν ο τηλεφωνικός αριθμός αλλά το όνομα στο οποίο είχε καταχωρηθεί ο αριθμός, ήταν: Δημήτρης Χατζηαποστόλου . Δεν είχα έρθει ποτέ πριν σε επαφή με το έργο του Δημήτρη Χατζηαποστόλου και αμέσως πληκτρολόγησα το όνομα του στο Google. Άρχισα να εντυπωσιάζομαι από την ομορφιά κάποιων εικόνων του που βρήκα στο διαδίκτυο και τότε το ένστικτο μου με έπεισε να επικοινωνήσω με τον Δημήτρη Χατζηαποστόλου και να μάθω περισσότερα πράγματα για εκείνον και το έργο του.
Εκ των υστέρων έμαθα ότι σε παλαιότερα κείμενα του-στο ιστορικό περιοδικό «Σύναξη»-ο αξιόλογος ζωγράφος και ιατρός π. Σταμάτιος Σκλήρης είχε χαρακτηρίσει τον νεαρό ζωγράφο Δημήτρη Χατζηαποστόλου ως «νέο Θεοφάνη» (ο Θεοφάνης ο Κρής υπήρξε ιστορικά ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους εικόνων στον οποίο αποδίδεται και η εισαγωγή ενός ξεχωριστού ύφους στην ιστορία της συγκεκριμένης τέχνης).Η πρώτη τηλεφωνική μου επικοινωνία με τον Δημήτρη μου αποκάλυψε έναν άνθρωπο σεμνό, ευγενή και πρόθυμο να σε ξεναγήσει στην τέχνη του. Κανονίστηκε την επομένη κιόλας ημέρα, κυριακάτικο μεσημέρι, το ραντεβού μας στο εικαστικό του εργαστήρι στο Μαρούσι, στο «Ζωγραφείον Εικόνων».
Ο Δημήτρης Χατζηαποστόλου με καλωσόρισε με ένα αυθεντικό χαμόγελο, αμεσότητα και ένα μερακλίδικο ελληνικό καφεδάκι, έτοιμος για τη συζήτηση μας. Ανάμεσα στις εξαιρετικές εικόνες και άλλες εικαστικές του δημιουργίες με ενθουσίασε η παρουσία πολλών παραδοσιακών ελληνικών μουσικών οργάνων. Το εργαστήρι του προδίδει έναν άνθρωπο πολυτάλαντο και πολυεπίπεδο, μου αποκάλυψε μάλιστα στη διάρκεια της συζήτησης μας ότι υπήρξε και διακεκριμένος αθλητής, πρώην μέλος της εθνικής μας ομάδας του Τae Kwon Do. Μετά το καφεδάκι φάρμακο που έφτιαξε ο σπιτονοικοκύρης και λίγο δροσερό νεράκι προχωρήσαμε με ενθουσιασμό στη συζήτηση μας την οποία κατάγραψε πλήρως το ψηφιακό μου εργαλείον ηχογράφησης.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, πως αποφάσισες να ασχοληθείς με την ζωγραφική των εικόνων;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: θυμάμαι πως από πολύ μικρός, όταν έβλεπα εικόνες με ενθουσίαζαν και με ενδιέφεραν και η ιδέα φαίνεται πως είχε στηθεί από τότε στο μυαλό μου. Με το που τελείωσα το λύκειο ξεκαθάρισα ότι εγώ ανήκω στη ζωγραφική και θέλω οριστικά να γίνω ζωγράφος-τότε είχα και μουσικές και αθλητικές δραστηριότητες. Προέρχομαι και από πολύτεκνη οικογένεια με πατέρα ιερέα, και καταγωγή των παπούδων μου μικρασιάτικη. Έδωσα εξετάσεις και πέρασα στη Σχολή Καλών Τεχνών, μπήκα στο εργαστήριο του Κεσσανλή για το πτυχίο της ζωγραφικής και παράλληλα στο εργαστήρι φορητής εικόνας και τοιχογραφίας με τον Κ. Ξυνόπουλο. Ο Ξυνόπουλος μετά την αποφοίτηση μου από την Καλών Τεχνών με πρότεινε να διδάξω Εικονογραφία σε κάποια σχολή, στο Κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού στην Πλάκα. Μετά από κάποια χρόνια δουλειάς εκεί αποφάσιασα να φτιάξω έναν δικό μου χώρο σπουδής στην Ορθόδοξη Εικονογραφία που να λειτουργεί με τον τρόπο που θα ήθελα. Ξεκίνησα λοιπόν το Ζωγραφείο Εικόνων, λίγο πιο κάτω από την Ομόνοια, απέναντι από τον αρχαίο Κεραμεικό στην οδό Μυκάλης στον τέταρτο όροφο, βλέπαμε από την μια μεριά το Γκάζι και από την άλλη την Ακρόπολη. Όταν ξεκίνησα να παριστάνω τον δάσκαλο σε αυτή την ευλογημένη τέχνη, δεν ήθελα να δώσω έτοιμες«συνταγές» στους μαθητές μου αλλά να τους βοηθήσω να σπουδάσουν με μέθοδο την ζωγραφική της εικόνας, αυτό δηλαδή που κανένας δεν μου έδειξε και χρειάστηκε να το βρω μόνος μου. Δεν είναι δυνατόν να μαγειράψεις φαγητό της προκοπής διαβάζοντας τα συστατικά αν δεν έχεις δει πως γίνεται, αν δεν το γευτείς. Άποφάσισα λοιπόν να δείξω στους μαθητές την πλήρη διαδικασία βήμα προς βήμα, αρχίζοντας από τον τρόπο σχεδιασμού, την υποζωγράφηση, τους διάφανους προπλασμούς, την λειτουργία των γραψιμάτων, την κορύφωση των φώτων, δουλεύοντας μπροστά τους ολόκληρες εικόνες.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, ξεκίνησες αποκλειστικά φτιάχνοντας εικόνες ή έκανες και άλλης φύσης εικαστικά έργα;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Ξεκίνησα δουλεύοντας ως σκηνογράφος για παραστάσεις σε θέατρο και τηλεοπτικές παραγωγές. Μου πρότεινε την δουλειά αυτή ένας συνθέτης με τον οποίο είχε συνεργαστεί ο αδελφός μου σαν μουσικός, ο Χριστόδουλος Χάλαρης. Εγώ θυμάμαι στην αρχή δίστασα και είπα στον Χάλαρη τους ενδοιασμούς μου. Αυτός όμως με πήγε στον Βασίλη τον Φωτόπουλο, τον διάσημο ζωγράφο και σκηνογράφο, ο οποίος δέχτηκε να με βοηθήσει στα σκηνικά του Χάλαρη και εγώ θα τον βοηθούσα στο βιβλίο που ετοίμαζε τότε της Εμπορικής Τράπεζας για τον Μόραλη. Ο Βασίλης Φωτόπουλος είχε πάρει τα Οσκαρ για σκηνικά και κοστούμια στις θρυλικές ταινίες που είχε κάνει την δεκαετία του ’60, το Αμέρικα-Αμέρικα με τον Ελία Καζάν, τα έργα του Κακογιάννη κλπ., και ήταν ένας πολύ γενναιόδωρος άνθρωπος, δώρα του έχω μέχρι σήμερα. Έτσι, τα πρώτα μου σκηνικά για την βυζαντινή όπερα του Χάλαρη, αριστοφανικού τύπου, με τίτλο «Ο Πουλολόγος», τα δούλεψα στο σπίτι του Φωτόπουλου, στην Παιανία. Πήρα και έναν φίλο μου για παρέα, τον Βαγγέλη τον Γλάρο και δούλεψα εκεί κάπου δυο μήνες σκηνικά και κοστούμια. Η παραστάσεις ανέβηκαν στο θέατρο Καζαντζάκη στο Ηράκλειο τον Αύγουστο του ’87. Σκηνικά έκανα και την επόμενη χρονιά για την Ειρήνη Παππά και εκείνη την εποχή σύχναζα στις παρέες και τα πάρτυ που οργάνωνε στο σπίτι της με όλους αυτούς τους ανθρώπους του θεάτρου και του κινηματογράφου. Μάλιστα η Ειρήνη Παππά, η οποία με είχε κάπως σαν παιδί της, με φώναζε «Δημητράκη» και «παπαδοπαίδι». Ανάμεσα σε αυτούς τους επωνύμους και διάσημους αισθανόμουν κάπως περίεργα και φαντάζομαι πως ίσως και γω τους φαινόμουν κάπως αταίριαστος. Γρήγορα συνειδητοποίησα πάντως πως δεν μου άρεσε η ατμόσφαιρα στο συγκεκριμένο συνάφι, το ατελείωτο καμάκι και το θάψιμο, δεν μου άρεσε αυτό το χαζό κυνηγητό που παίζανε. Τους παράτησα λοιπόν και στράφηκα αποκλειστικά στον χώρο της εικονογραφίας και της λειτουργικής τέχνης της εκκλησίας. Κάπου εκεί παντρευτήκαμε με την Λυδία, δούλεψα πολλά χρόνια τοιχογραφίες και φορητές εικόνες για εκκλησίες και μοναστήρια και παράλληλα δίδασκα την εικονογραφία στο Ζωγραφείο. Κάποια στιγμή κατάλαβα ότι δεν μπορώ να κάνω και τον ζωγράφο και τον δάσκαλο και θα είμαι ή παππάς ή ζευγάς. Αποφάσισα λοιπόν να σταματήσω την διδασκαλία και να πέσω με τα μούτρα στην ζωγραφική που μου έδινε χαρά, στην ζωγραφική του Χριστού και των Αγίων Του.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, σε επηρέασε ο Κόντογλου ή οι μαθητές του όπως ο Τσαρούχης ή ο Εγγονόπουλος;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Ο Κόντογλου άφησε μεγάλη προίκα μέσα από το έργο του και μέσα από τους μαθητές του. Περισσότερο με γοήτευσε ο Ράλλης Κοψίδης και ο Τσαρούχης, μάλιστα η περισσότερο ανατολίτικη και βυζαντινότροπη πλευρά του. Κάποια έργα του Τσαρούχη έχουν μέσα τους κάτι από Καραβάτζιο και κάποια άλλα κάτι από λαική τέχνη της ανατολής, εμένα αυτός ο Τσαρούχης με άγγιξε, ο ανατολίτης Τσαρούχης και ο Κοψίδης.
Θανάσης Δρίτσας: Ζωγραφίζεις φορητές εικόνες αλλά και τοιχογραφίες σε εκκλησίες ή μοναστήρια. Πόσο προκαθορισμένο είναι το έργο του εικονογράφου; Μπορεί κάποιος να αυτοσχεδιάσει ή είναι απόλυτα προκαθορισμένο τί θα κάνει στις τοιχογραφίες πχ ενός ναού;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Το στυλ, δηλαδή ο ρυθμός αλλά και το χρώμα εξαρτώνται από πολλά πράγματα πχ το δάπεδο ή το τέμπλο ενός ναού μπορούν να σε καθοδηγήσουν στο τι χρώματα θα βάλεις και ποιο θα είναι το γενικό ύφος. Υπάρχουν κάποια σταθερά πράγματα στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού αλλά σε κάποια πράγματα μπορεί να δουλέψει ελεύθερα ο ζωγράφος επηρεαζόμενος από την αρχιτεκτονική, το κλίμα του ναού, ακόμα και από το τοπίο. Όταν είσαι πάνω στη σκαλωσιά και ζωγραφίζεις μια τοιχογραφία τότε οι επιλογές σου επηρεάζονται από πολλά δεδομένα, παρακολουθείς την ψαλμωδία, τις αλλαγές του φωτισμού και πολλές άλλες παραμέτρους που μπορούν να επέμβουν στο αποτέλεσμα.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, ο εικονογράφος υποτίθεται ότι πρέπει να προετοιμάζεται πνευματικά πριν ξεκινήσει να ζωγραφίζει και πόσο αυτό αντανακλά στο έργο του;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Είναι αυτονόητο ότι ο πιστός ζωγράφος μετέχει στο εκκλησιαστικό βίωμα και κάνει αυτό που κάνει κάθε μέλος της εκκλησίας. Δεν νηστεύει ας πούμε πριν φτιάξει μια εικόνα και τον υπόλοιπο καιρό πάει η νηστεία περίπατο! Η παράδοση αναφέρει ότι οι εικονογράφοι πλένονται, κάνουν λουτρό και καθαρίζονται πριν αρχίσουν μια εικόνα αλλά το νόημα νομίζω είναι η προετοιμασία και η νήψη πριν την εικονογραφία η οποία είναι τελικά προσευχή με πινέλο. Επίσης υπάρχει το στοιχείο της λαικής ευλάβειας που δεν προέρχεται από την εκκλησία αλλά είναι προσωπική αντίληψη πχ η γιαγιά μου όταν ξεντύνονταν σκέπαζε την εικόνα της Θεοτόκου από ντροπή, για να μην την βλέπει η Θεοτόκος χωρίς ρούχα, αυτό όμως δεν το επέβαλλε η εκκλησία και βεβαίως έχει να κάνει με αυτό που λέγεται λαική ευσέβεια.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, είναι η βυζαντινή τέχνη της εικονογραφίας συνέχεια της αρχαίας τέχνης; Θα ήθελα επίσης να σχολιάσω ότι η αρχαία ελληνική τέχνη συχνά απεικόνιζε αφηρημένες ιδέες πχ η ελευθερία ή η άπτερος νίκη ή ο έφηβος των αντικυθήρων ή ο ηνίοχος των Δελφών. Αυτή η κοσμοθεωρία ανατρέπεται από τους Ρωμαίους οι οποίοι αρχίζουν να απεικονίζουν συγκεκριμένα πρόσωπα πχ αυτοκρατόρων ή κάνουν πορτραίτα. Απασχολεί αυτό το ζήτημα την βυζαντινή τέχνη;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Σαφώς οι ζωγράφοι στο Βυζάντιο παρέλαβαν από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο πολλά στοιχεία και αυτό είναι αυτονόητο αφου είναι η συνέχεια του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού. Είναι θετικό στοιχείο οπωσδήποτε το ότι η απεικόνιση έγινε περισσότερο προσωπογραφική από τους Ρωμαίους διότι έτσι προέκυψε ευκολότερα το πορτραίτο του Χριστού σε σχέση με μια απεικόνιση ενός θεού εξιδανικευμένου ή συμβολικού. Μετά την περίοδο της εικονομαχίας και αφού τότε λύθηκε το ζήτημα της σχέσης μας με την εικόνα, μετά την 7η οικουμενική σύνοδο, η εικονογραφία αρχίζει να μπαίνει σε μια περίοδο που μορφοποιείται στα στοιχεία και τις μορφές που βλέπουμε στην συνέχεια μέχρι σήμερα. Είναι δεδομένο πως υπήρξαν πολλές φάσεις αλλά και διαφορετικοί καλλιτέχνες και δημιουργοί. Αποτελούν όμως όλοι αυτοί ένα θαυμαστό οικοδόμημα, με θαυμαστή συνέχεια και συνέπεια. Σήμερα πάντως βλέπουμε αυτά τα έργα με αμηχανία. Τα τακτοποιούμε σε ράφια και κουτάκια και χάνουμε το αληθινό τους νόημα. Αν πχ δείς τις τοιχογραφίες του Πρωτάτου στο Αγιον Όρος που είναι υποτίθεται έργο του περίφημου Μανουήλ Πανσέληνου (περίοδος περίπου 1290) μπορείς να ξεχωρήσεις τουλάχιστον τρία διαφορετικά χέρια. Υπήρξε άραγε ένας Πανσέληνος ή μήπως ο Πανσέληνος είναι ένα θρυλικό και όχι τόσο ξεκάθαρο πρόσωπο; Οι Ελληνες από την άλλη είχαν γενικά τη μαγική αυτή ιδιότητα, να ενσωματώνουν στην τέχνη τους πολλά ξένα στοιχεία αλλά να τα αφομοιώνουν και να τα κάνουν δικά τους, Για παράδειγμα σε κάποια κομνήνεια βυζαντινά μπορεί κανείς να βρει στοιχεία περσικής τέχνης. Πάντα έτσι έκαναν οι Έλληνες, μόνον τα τελευταία 180 χρόνια, με τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους και ιδιαίτερα μετά τους Βαυαρούς έγιναν μεταπράτες της τέχνης του Βερολίνου και των Παρισίων ή φωτοτυπικοί αντιγραφείς των παλαιών μαστόρων.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, μέσα σε αυτή την εποχή της μεγάλης οικονομικής δυσκολίας του κόσμου βλέπουμε χολυγουντιανές σπάταλες υπερπαραγωγές ναών με πολυτέλεια, πάρκα, συντριβάνια κλπ. Πως το σχολιάζεις αυτό;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Το χειρότερο από όλα είναι η απουσία του κάλλους και εν τέλει το κιτς που κυριαρχεί σε πολλούς ναούς. Από μόνη της η ιδέα της σπατάλης είναι κιτς. Αν για παράδειγμα αυτό το μικρό κινητό τηλέφωνο το φτιάξεις να είναι πέντε μέτρα αυτό είναι κιτς! Το κιτς στους ναούς περιλαμβάνει τον ακατάλληλο φωτισμό, την κακότεχνη και ανάρμοστη ψαλμωδία, τα οχληρά μεγάφωνα, τον ανόητο εντυπωσιασμό, σε λίγους ναούς μπορεί να βρεθεί κανείς πλέον και να αισθανθεί κατάνυξη.
Θανάσης Δρίτσας: Πες μου κάποια στοιχεία για τη σχέση σου με τη μουσική;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Η σχέση μου με τη μουσική αρχίζει με το πιάνο και τα πλήκτρα, στο σπίτι μας θυμάμαι κάποια στιγμή είχαμε δύο πιάνα. Στη συνέχεια έμαθα όργανα της μπάντας, τρομπέτα, κλαρίνο, σαξόφωνο. Όταν τελείωσαν αυτά τα ταραταζούμ με τα χάλκινα και αρκετά χρόνια μετά, ήρθα σε επαφή με τη μαγική παρουσία του ανθρώπου που λέγεται Ross Daly. Ο Ross είναι ένας ιρλανδός με πάθος για την κρητική μουσική, ο οποίος γύρισε όλη την Κρήτη με ένα γαιδούρι και μια λύρα για να βρεί παλιούς λυράρηδες και να κλέψει την τέχνη τους. Έχει μελετήσει την λεγόμενη «τροπική» μουσική, από την Ελλάδα μέχρι την Ινδία και έχει φτάσει σε ένα προσωπικό μουσικό ιδίωμα με το οποίο ερμηνεύει όλες αυτές τις μουσικές παραδόσεις με τρόπο θαυμαστό. Είχα την χαρά και την ευτυχία, μαζί με πολλούς άλλους, να μαθητεύσω δίπλα του για περίπου πέντε χρόνια και να σπουδάσω την ανατολική τροπική μουσική. Ήταν ο δάσκαλός μου στη λάφτα, δηλαδή το πολίτικο λαούτο και όχι μόνον…
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, είσαι αισιόδοξος ότι θα ξεπεράσουμε ως λαός αυτή τη μεγάλη δυσκολία που ζούμε σήμερα;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Εγω διατηρώ πάντα αισιοδοξία και πιστεύω ότι από όλες τις κρίσεις μπορείς τελικά να βγείς με κάτι πολύ καλό. Αυτή τη στιγμή ίσως βλέπουμε ένα κέντημα από το πίσω μέρος χωρίς να ξέρουμε τι γίνεται στην άλλη πλευρά. Οπωσδήποτε όμως είναι πολύ απογοητευτικό πράγμα όλη αυτή η οικονομική δυσπραγία που ταλανίζει πολλούς συνανθρώπους μας και ιδιαίτερη θλίψη νοιώθω γιά όλους εκείνους τους οποίους δεν γνωρίζουμε καν το πρόβλημά τους και μένουν αβοήθητοι. Βέβαια ακούμε απο τους πιο ηλικιωμένους ότι είχαν ζήσει πολλά δεινά και μεγάλη πείνα την περίοδο της Κατοχής και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Όμως εκείνη την εποχή η δυσκολία αφορούσε όλους τους ανθρώπους της χώρας και τελικά ζούσαν μέσα σε ατμόσφαιρα αλληλεγγύης και ανάκαμψης. Σήμερα, με αυτή την άδικη ψαλίδα που υπάρχει, στο ένα σπίτι γίνεται τρελό και σπάταλο πάρτι και στο ακριβώς διπλανό υπάρχει πείνα δυσκολία και κατήφεια. Αυτή είναι η διαφορά με τα παλαιότερα δεινά μας.
Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, η τελευταία μου ερώτηση είναι η εξής: είναι μια σύγχρονη και ζωντανή τέχνη η εικονογραφία σήμερα;
Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Είναι ζωντανή στον βαθμό που είναι ζωντανή η εκκλησία. Η σχέση του ζωγράφου με τον Χριστό, με την ευχαριστία, με το εκκλησιαστικό βίωμα είναι το τελικό κριτήριο. Όταν ο ζωγράφος έχει έρωτα για τον Χριστό και την εκκλησία Του, τότε και η ζωγραφική του είναι μια ζωντανή προσευχητική τέχνη. Όταν ξεκόβεται η εικονογραφία από το εκκλησιαστικό βίωμα τότε είναι σίγουρα μια νεκρή τέχνη.
Οι φωτογραφίες του κειμένου δια χειρός Θανάση Δρίτσας
