Μίλτος Σαχτούρης: «ζωγραφίζοντας ρωγμές του βάθους, δια του λόγου»
Του Γιάννη Δημογιάννη //
Στις 29 Μαρτίου 2005 ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης «απέδρασε προς το δικό του ουρανό». Δισέγγονος τού γνωστού ναυάρχου τού ’21 Γιώργου Σαχτούρη, γεννήθηκε στις 29 Ιουλίου 1919 στην Αθήνα. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο πατρικό του σπίτι στην συνοικία τής Κυψέλης. Ακολουθώντας την παράδοση τού πατέρα του – «προσωπικότητα αυστηρή, επιβλητική, με έντονα δημόσια δράση», σπουδάζει νομικά. Τα διακόπτει συνειδητά, για να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στην ποίηση.
Σε αυτό το μεταίχμιο της ζωής του, ο θάνατος των γονέων του και ιδίως αυτός της μητέρας του, κατόπιν πολύχρονης και δαπανηρής αρρώστιας, οριοθέτησαν, όπως ο ίδιος εξομολογείται, την ενδοσκόπησή του. Με την έννοια ότι «η όραση του έγινε διεισδυτικότερη και η ακοή του οξύτερη. Αυτή η θεώρηση τον “έκανε να βλέπει και να ακούει καλύτερα όσα του αποκάλυπταν πίσω από την πρόσοψή τους τα πράγματα».
Η παρουσία μίας ματωμένης εποχής
Παράλληλα, οι συντεταγμένες τού βίου του είναι άρρηκτα συνυφασμένες με τις συντεταγμένες της μεταπολεμικής εποχής. Αυτό το πλαίσιο συνθέτει το δικό του υπαρξιακό και ποιητικό πεδίο αναφοράς : «Παγκόσμιος πόλεμος, εμφύλιος, η παρατεταμένη ψυχροπολεμική περίοδος… Γενικά όλη η επίσημη και ανεπίσημη βία είναι το ρεύμα που τον έβγαλε από την προσωπική του μόνωση προς την όχθη της ποίησης και ειδικά της δικής του ποίησης. Ανήκει, λοιπόν, στα φερόμενα και όχι στους φέροντες. Στους αυτόπτες μάρτυρες και όχι στους ήρωες και τους όποιους αυτουργούς του καιρού». Σε αυτόν τον καμβά – προσωπικό και ιστορικό – ο Μίλτος Σαχτούρης συναρμολογεί με όνειρα και εφιάλτες την ποιητική του μυθολογία. Μια ποίηση δηλαδή που, όπως ο ίδιος μαρτυρεί «μοιάζει – και πρέπει να διαβάζεται – σαν ένα είδος υποσυνείδητου ημερολογίου».
Από την άλλη πλευρά , ο Μίλτος Σαχτούρης αποστασιοποιείται από την εποχή του (πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα). Και αυτό, τόσο σε ό,τι αφορά τα φιλοσοφικά ρεύματα (μαρξισμός, υπαρξισμός), όσο και σε ό,τι σχετίζεται με τις οριοθετημένες αισθητικές φόρμες (καθαρή ποίηση, υπερρεαλισμός). Σύμφωνα μάλιστα με τον ποιητή Γιάννη Δάλλα , η ποιητική τού Μίλτου Σαχτούρη, έγκειται στο ότι «δε συμφύρεται ψυχολογικά ή ιδεολογικά μέσα στην εποχή του, παρά κρατά απέναντί της μίαν απόσταση ασφαλείας». Υπ’ αυτήν την έννοια, και σύμφωνα πάντα με την ίδια προσέγγιση : «η εποχή και μαζί ο ρεαλισμός της εισβάλλει και αναστατώνει τα άδυτα τού φανταστικού του χώρου και το έργο του με την ταραχή και τις παραισθήσεις του».
Η μοναδικότητα της φωνής του
Η φωνή, όμως, του Μίλτου Σαχτούρη εξακολουθεί να παραμένει μοναδική και από τον τρόπο που φιλτράρει τα κυρίαρχα αισθητικά ρεύματα, προσδίδοντας σε αυτά μία ιδιαίτερη δυναμική. Ο συμβολισμός, για παράδειγμα, «δεν μένει ατμόσφαιρα ή σχολή. Είναι πιστή αναπαράσταση της εσωτερικής ώς τα έγκατα ζωής. Συνιστά απεικόνιση της απελευθερωμένης ως την αποχαλίνωση κυκλοφορίας των γνώριμων σ’ όλους μας εμπράγματων συμβόλων τού κόσμου.»
Σε ό,τι αφορά τώρα την επιρροή που άσκησε στην ποιητική του ο υπερρεαλισμός, ο ίδιος επισημαίνει ότι το αισθητικό κίνημα των μεγάλων ανατροπών «του έμαθε σαν τεχνίτη να ξεχωρίζει τη γνησιότητα μέσα στην ποίηση και να μεταχειρίζεται άνετα όλες τις λέξεις».
Κόβοντας τον ομφάλιο λώρο που τον συνέδεε με κάθε πνευματική παράδοση και συμβατικότητα, ο Μίλτος Σαχτούρης αντιπροβάλλει «τις ρωγμές τού βάθους – αυτά τα ρήγματα της ψυχικής και φραστικής αναπνοής». Κάθε του ποίημα οικοδομείται, έχοντας σαν θεμέλιο λίθο μία προκαθορισμένη ιστορία – μήνυμα που διαρθρώνεται σε διαφορετικές σκηνές. Κάθε μία σκηνή προβάλλει ευδιάκριτη και αυτοτελής (παρόμοιες εκφραστικές φόρμες για παράδειγμα υιοθέτησε στην κινηματογραφική του τεχνική ο Μπέργκμαν).
Εικόνες, εικόνες, εικόνες
Όλο αυτό το ποιητικό οικοδόμημα θεμελιώνεται και ανελίσσεται κλιμακωτά. Και αυτό, χάρη στις αναρίθμητες εικόνες, αυτές τις ανεπανάληπτες λεκτικές απεικονίσεις;. Λεκτικές οπτασίες που μετουσιώνονται σε τολμηρές, απροσδόκητες, εκρηκτικές μεταμορφώσεις της πραγματικότητας.
Σε αυτή τη λογική και συνάμα φαντασιακή συναρμολόγηση των ποιητικών συστατικών, κάθε ποίημα συνιστά μία ιστορία. Κάθε στίχος και μια διαφορετική εικόνα. Κάθε λέξη και ένα ανεπανάληπτο σκηνικό. Λέξη προς λέξη, πρόταση με πρόταση, στίχο με στίχο, εικόνα στην εικόνα, σκηνή στη σκηνή – όλα αυτόνομα, αλλά και συνδεδεμένα. Ως επακόλουθο, το ποίημα κορυφώνεται σαν μία συγκλονιστική μαρτυρία της συντελούμενης προσωπικής και καθολικής τραγωδίας. Μαρτυρία ποιητική που εξυφαίνεται μέσα από ένα μαγικό χορό λέξεων που παραμένουν «ουδέτερες, κρυσταλλικές, ασύνδετες, όπως οι σταλαχτίτες μιας κοινωνίας, που διαβρώθηκε. Όπως η κοινωνία μας η φαγωμένη από μεγάλες διαβρώσεις». (Γιάννης Δάλλας).