Ο μετασχηματισμός της ενημέρωσης: παραποιημένες ειδήσεις
Η ιστορία της πληροφορίας δύσκολα μπορεί να γραφτεί χωριστά από την ιστορία της διαφθοράς του Τύπου.
Βάλτερ Μπένγιαμιν
Γράφει ο Θανάσης Βασιλείου
Από την είδηση ότι «Η Χίλαρι υιοθέτησε εξωγήινο βρέφος» -που συνοδευόταν από φωτογραφία που απευθυνόταν σε πιθήκους- μέχρι το «γεγονός» της σχέσης του Σαντάμ Χουσεΐν με την Αλ Κάιντα που χτύπησε τους Δίδυμους Πύργους στη Νέα Υόρκη, η «παραποίηση» είναι εκτός ελέγχου. Τα fake news είναι εύπεπτα, σκοπιμοθηρικά, μεταδίδονται γρήγορα, απευθύνονται στο συναίσθημα, γίνονται viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στη συνέχεια, γίνονται κλειδί για το ξεκλείδωμα/αποκωδικοποίηση του κόσμου.
Κυρίως, είναι εμπορεύσιμα – από δεκαετία του 1920 που ο Ουόλτερ Λίπμαν είχε δημοσιεύσει το μνημειώδες «Κοινή Γνώμη» ή το 1967 που ο Γκι Ντεμπόρ είχε δημοσιεύσει την «Κοινωνία του θεάματος». Τα fake news μετασχηματίζονται σε νοητική βάση για δράση και επιλογές. Γίνονται εργαλείο σχηματισμού στερεοτύπων, πεποιθήσεων και λοιπών κοινωνικοπολιτικών στάσεων.
Τέλος, γίνονται εχθρός της δημοκρατίας. Ως προς το τελευταίο, ο Γιώργος Πλειός υποστηρίζει ότι: «Αν η οικονομική προπαγάνδα παίζει σημαντικό ρόλο για τις παραποιημένες ειδήσεις, η πολιτική παίζει έναν ανάλογο στο πολλαπλάσιο. Πουθενά έως τώρα δεν φάνηκε πιο καθαρά απ’ ό,τι στην προεκλογική περίοδο των αμερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016, αλλά και του 2020, όπως και στη μακρά προεκλογική περίοδο των ελληνικών βουλευτικών εκλογών του 2019.
Από τις εμπειρίες αυτές φάνηκε και κάτι ακόμα: η εκλεκτική σχέση του ακροδεξιού ή του νεο-συντηρητικού λαϊκισμού των μίντια με τις παραποιημένες ειδήσεις. Απαλλαγμένα από κάθε ηθικό υπόβαθρο… χρησιμοποιούν την πόλωση για να παράγουν και να διαδίδουν παραποιημένες ειδήσεις, και δεν διστάζουν να χρησιμοποιούν τις παραποιημένες ειδήσεις για να παράγουν μεγαλύτερη πόλωση που, με τη σειρά της, ευνοεί εξαιρετικά την άνθηση των παραποιημένων ειδήσεων».
Ο καθηγητής και πρόεδρος στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ (ΕΜΜΕ) του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης (ΕΡΣ), Γ. Πλειός, δημοσίευσε μια σημαντική μελέτη με τίτλο «Παραποιημένες Ειδήσεις (Fake News)» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg. Περιττό να ειπωθεί ότι θα πρέπει να διαβαστεί από το σύνολο του δημοσιογραφικού, πολιτικού και ακαδημαϊκού κόσμου.
Με τον Γ. Πλειό είχαμε συνεργαστεί στο αφιέρωμα για την «Κοινωνιολογία» (6-7/10/2018, Εφ. Συν.). Στα λίγα λόγια που ανταλλάξαμε για το βιβλίο του, ξεκαθάρισε πως το επιχείρημά του είναι ότι «οι παραποιημένες ειδήσεις (fake news), εν αντιθέσει με την ορολογία που έχει επικρατήσει, διαφέρουν από τις ψευδείς. Ωστόσο, μετατρέπονται σε εκτεταμένο φαινόμενο στις “κοινωνίες της ενημέρωσης” στις οποίες, από όλες τις μορφές της πληροφορίας, το κοινό καταναλώνει κυρίως μεγάλες ποσότητες ειδήσεων».
Η ανάμειξη των ειδών, η σύγκρουση συμφερόντων, η συμπλοκή προπαγάνδας και ενημέρωσης, το χάος του διαδικτύου, η προσπάθεια χειραγώγησης, ο ναρκισσισμός και η ανοησία ορισμένων δημοσιογράφων, εκκενώνουν την ουσία της ακεραιότητας της «τέταρτης εξουσίας». Η δημοσιογραφία του κουτσομπολιού, του κιτς, του «αποκαλυπτικού», θριαμβεύει επί των υγιών ιδεών, της ποιότητας· κυρίως, επί των ειδήσεων που, εντέλει, αποσιωπώνται. Τέλος, η ιδιοσυστασία (επιστημολογία) των παραποιημένων ειδήσεων, των κοινωνικών παραγόντων που οδηγούν στην εμφάνιση του φαινομένου (κοινωνιολογία των παραποιημένων ειδήσεων), και των επιμέρους κατηγοριών παραποιημένων ειδήσεων (τυπολογία), είναι στοιχεία που οργανώνουν μια ζωντανή και φρέσκια ματιά πάνω στις λειτουργίες της ενημέρωσης των καιρών μας.
Το δίχως άλλο, το βιβλίο είναι ένας θεωρητικός και χρηστικός χάρτης μελέτης του παγκόσμιου κοινωνικού φαινομένου της ειδησεοποίησης της προπαγάνδας και, αντιστρόφως, της προπαγανδοποίησης των ειδήσεων. Ωστόσο, αυτό που μένει από την ανάγνωση είναι οι παράλληλες περιηγήσεις: οι χώροι όπου η δεοντολογία της ενημέρωσης εμπλέκεται με τις πιο ακραίες πολιτικές και οικονομικές ψυχώσεις: ένα παλαιό φαινόμενο που, σήμερα, μόνο συμπτωματικό δεν είναι. Και, από την άποψη της έκτασης που καταλαμβάνουν, οι παραποιημένες ειδήσεις είναι ευαίσθητος δείκτης μέτρησης της κρίσης της δημοκρατίας και της γενικότερης κοινωνικής κρίσης.
Τι βλέπουμε παρακολουθώντας τις τάσεις των διακυμάνσεων στην πορεία ενός κόσμου εικονικού, μεροληπτικού σκανδαλιστικού και κατακίτρινου (εννοώντας τον κίτρινο Τύπο). Αρχικά, μαζί με τη νεωτερικότητα, το fake κινήθηκε στο περιθώριο της πληροφόρησης καθώς αναπτυσσόταν ο κλάδος του παραδοσιακού Τύπου. Διακόσια χρόνια μετά, επανήλθε πανίσχυρο ως εκτεταμένη μετα-αλήθεια καθώς μειώθηκε ο ρόλος του Τύπου και -μέσω της τεχνολογίας- αυξήθηκε ο ρόλος της τηλεόρασης και οι δίαυλοι μετάδοσης ειδήσεων και πληροφοριών. Ιστορικά, το ψέμα, τα μισόλογα, οι παραποιημένες αλήθειες στις μορφές προπαγάνδας, ήταν κατά κανόνα το μέσο για την επίτευξη ενός στρατιωτικού ή πολιτικού σκοπού. Σήμερα είναι ο κανόνας, κάθε σκοπoύ και κάθε κοινωνικής διεργασίας. Αλήθεια, ποιος τον θέλει τόσο πολύ αυτόν τον «κανόνα». Καλύτερα, ποιοι βολεύονται με τη διαιώνισή του;