Το απόλυτο της ντροπής
Κείμενο του Αγγελου Πετρουλάκη* για την Αγία Σοφία. Το κείμενο επαναδημοσιεύεται με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου από την απόφαση του Ερντογάν να μετατρέψει σε μουσουλμανικό τέμενος το μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς *
Παρακολουθούσα από τις 06.00 τα δελτία ειδήσεων. Ήθελα να έχω στα μάτια μου την εικόνα μιας ασύνορης ντροπής, που μόνο βάρβαροι θα μπορούσαν να δημιουργήσουν. Και οι κατ’ εξοχήν βάρβαροι της εποχής μας στον γεωγραφικό χώρο τής Μεσογείου είναι οι Τούρκοι. Όταν δεν είσαι άξιος να κάνεις την δική σου Αγία Σοφία και να είναι καλύτερη από την άλλη, την ξένη, τότε μετατρέπεις την ήδη υπάρχουσα σε τζαμί. Έτσι τονίζεις και στην λοιπή ανθρωπότητα πως, εσύ είσαι ο αφέντης που μπορεί να κατάσχει την ιστορία, να την καπηλεύεται, να την ληστεύει. Δηλαδή έχεις όλα τα χαρακτηριστικά τού βάρβαρου. Και η φίλη σου, η χιτλερίζουσα γερμανίδα Μέρκελ, νιώθει λατρεία για σένα. Γιατί την δελεάζει ο βαρβαρισμός. Την γοητεύει…
Το φαινόμενο να αλλάζει χρήση ένας τόπος λατρείας, ή να χρησιμοποιείται από άλλη θρησκεία, σαφώς δεν είναι νέο. Όταν επικράτησε ο Χριστιανισμός τής παλιάς ελληνικής θρησκείας, πλήθος ναοί γκρεμίστηκαν και άλλοι μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς. Και ο Παρθενώνας ανάμεσά τους. Άλλωστε και στην ίδια την Αγία Σοφία χρησιμοποιήθηκαν μέλη από ναούς τής αρχαιότητας (κίονες από τον ναό τής Αρτέμιδας στον Έφεσο, θύρες από τον ναό τού Δία στην Πέργαμο, κίονες από το ιερό τού Απόλλωνα της Δήλου). Αλλά οι εποχές ήταν άλλες. Άλλο το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των ανθρώπων.
Και αμέσως μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί. Άλλες, όμως, οι εποχές.
Σήμερα, 1.483 χρόνια μετά την πρώτη χριστιανική λειτουργία, υποτίθεται ότι το μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων έχει εξελιχθεί. Το ίδιο και τα ήθη. Η ρεαλιστική ματιά, όμως, στην πραγματικότητα, δείχνει πως στην γειτονική χώρα, ο πολιτισμός αργεί ακόμα να ξημερώσει. Μπορεί να έχει να παρουσιάσει κάποια επιτεύγματα, μπορεί να έχει διανοούμενους με Νόμπελ, αλλά αυτοί που εκπροσωπούν την πλειοψηφία και αποφασίζουν για τους πολλούς, είναι οι σύγχρονοι εκφραστές τού βαρβαρισμού. Και τα εκατομμύρια που τους ακολουθούν.
Αυτά τα εκατομμύρια όμοιοί του καταδέχονται να μπουν σε ναό απίστων και να προσευχηθούν. Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να παρουσιάσει στην ανθρωπότητα τον βαρβαρισμό τους. Και πανηγυρίζουν γιατί το θεωρούν επίτευγμα. Όπως θα πανηγύριζε ένας άξεστος αφέντης αν βίαζε μια δούλα του. Σιγά τον αντρισμό του…
Αυτός είναι ο Ερντογάν, ο καλός συνομιλητής τής χιτλερίζουσας Μέρκελ και του ανισόρροπου Τραμπ. Όμως, αυτοί είναι οι ισχυροί. Επιβεβαιώνουν τον Θουκυδίδη.
Αλλά, θέλουν δεν θέλουν, η Αγία Σοφία, θα παραμένει έργο τού Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Θέλουν δεν θέλουν θα είναι ένα αρχιτεκτόνημα που σχεδίασαν ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος. Και όσοι κατέχουν από αλφάβητο στα τέσσερα σημεία τού πλανήτη, θα ξέρουν πως εκείνοι οι δυο φωτισμένοι αρχιτέκτονες δεν ήταν Τούρκοι. Ο δεύτερος, μάλιστα, ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος υπήρξε επικεφαλής της Ακαδημίας του Πλάτωνα στην Αθήνα.
Πώς να το κάνουμε; Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια που δεν ανατρέπεται, όσους φερετζέδες και να μαζέψει στην Αγία Σοφία ο σύγχρονος Αττίλας.
Αναζητώ την δική μου Αγία Σοφία στα βιβλία μου. Κάτι σαν παρηγοριά στο έρεβος της ημέρας. Ανασύρω το «Περί κτισμάτων» τού Προκόπιου, σύγχρονου με τον Ιουστινιανό, ιστορικού, να θυμηθώ τι έγραψε λίγο μετά την ολοκλήρωση του έργου:
«…φτάνει σε ύψος ίσαμε τον ουρανό, σαν να εκτινάσσεται ανάμεσα από τα άλλα κτήρια γύρω της και να κοιτάζει από ψηλά την υπόλοιπη πόλη, στολίζοντάς τη, καθώς είναι μέρος της, αλλά δοξάζεται στη δική της ομορφιά γιατί, παρότι είναι μέρος της πόλης και κυριαρχεί σε αυτή, ταυτόχρονα στέκει πανύψηλη από πάνω της, σε τέτοιο βαθμό, ώστε ολόκληρη η πόλη φαίνεται από εκεί σαν από παρατηρητήριο. Τόσο το πλάτος, όσο και το μήκος της έχουν υπολογιστεί προσεκτικά στις αναλογίες τους, ώστε να μην μπορεί να λεχθεί ότι είναι εξαιρετικά επιμήκης και ταυτόχρονα ασυνήθιστα φαρδιά. Και θριαμβεύει με μια απερίγραπτη ομορφιά. Διότι αποκαλύπτει υπερήφανα τον όγκο και την αρμονία των αναλογιών της, εμφανίζοντας ούτε υπερβολές ούτε αστοχίες, αφού είναι ταυτόχρονα περισσότερο εντυπωσιακή από τα κτήρια στα οποία είμαστε συνηθισμένοι, και αισθητά ευγενέστερη από ό,τι εκείνα που είναι απλώς πελώρια, και αφθονεί εντυπωσιακά στο φως του ήλιου και στον τρόπο με τον οποίο οι ακτίνες του ήλιου αντικατοπτρίζονται στο μάρμαρο…»
Αφήνω στο πλάι τον Προκόπιο και καταφεύγω στον μεγάλο δάσκαλο της Τέχνης, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, στον πρώτο τόμο τής «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος». ‘‘Βασανισμένα’’ βιβλία αφού τα είχα στο σακίδιό μου σε ταξίδια μου στη Ρώμη, την Φλωρεντία, στο Λούβρο, στην Κωνσταντινούπολη…
Σταματώ στη σελίδα 95:
«…Ο Βυζαντινός Έλλην πήρε τον τρούλλο (στοιχείο περσικής αρχιτεκτονικής) και τον έκανε μέγα πνευματικό σύμβολο. Τον έκανε να συμβολίζει τον ίδιο τον ουρανό. Αυτό έγινε προπάντων στην Αγία Σοφία. Η Μεγάλη Εκκλησία, όπως την ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την Αγία του Θεού Σοφία, είναι η μεγαλύτερη αρχή και ταυτόχρονα το πιο μεγάλο ‘‘τέλος’’ της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Μ’ αυτήν εγκαινιάστηκε ουσιαστικά (όλα τα προηγούμενα βήματα ήταν δοκιμαστικά) η αρχιτεκτονική του Βυζαντίου, και μ’ αυτήν έφτασε αμέσως στον ανώτατο βαθμό τελειότητας.
[…]
»Κοιτάζοντάς την απ’ έξω, η Αγία Σοφία τραβάει το μάτι και το πνεύμα μας σχεδόν μόνο με τον έξοχο τρούλλο της. Το καθαρά τεχνικό μυστικό της επιτυχίας του τρούλλου τούτου, συνδυασμένου ομαλά και απαλά με δυο πολύ μικρότερα ημιθόλια που βρίσκονται αρκετά χαμηλότερα για να μη τον συναγωνίζονται διόλου, έγκειται στην άνετη και αβίαστη μετάβαση του κεντρικού τετράγωνου του ναού – του τετράγωνου που σχηματίζεται επάνω στο οικοδόμημα (και πιο ψηλά από τα δυο ημιθόλια) – σ’ έναν κύκλο που στηρίζει τον τρούλλο. Η ομαλή αυτή μετάβαση οφείλεται στην καθαρά βυζαντινή επινόηση των ‘‘λοφίων’’(τριγώνων περίπου σφαιρικών που πληρούν τις γωνίες μεταξύ των τεσσάρων τόξων). Έτσι ο τρούλλος της Αγίας Σοφίας δεν είναι καθιστός επάνω στο βασικό οικοδόμημα, και αυτό πρώτος το ετόνισε – στο έργο του ‘‘περί των του δεσπότου Ιουστινιανού κτισμάτων – ο καλλιτεχνικά ευαίσθητος ιστορικός Προκόπιος.
Αλλά, όπως έγραψα και σε προηγούμενο σημείωμά μου, αυτή δεν είναι η πρώτη βεβήλωση της Αγίας Σοφίας. Υπήρξαν και άλλοι βάρβαροι μέσα στο ποτάμι των αιώνων. Ίσως ακόμα πιο βάρβαροι να ήταν οι Σταυροφόροι, που την βεβήλωσαν το 1204. Και πιο πριν την είχαν βεβηλώσει Χριστιανοί, όταν την αυτοκρατορική εξουσία είχαν οι εικονομάχοι. Όμως, όπως έγραψα παραπάνω, άλλες εποχές. Άλλη η μόρφωση των ανθρώπων. Το 2020 βρίσκεται πολύ μακριά από εκείνες τις εποχές. Ή μήπως, όχι. Αυτό που σήμερα παρακολουθήσαμε, βεβαιώνει πως οι γείτονες απέχουν πολύ από 2020 του υπόλοιπου κόσμου.
Δεν θέλω να δεχτώ αυτό που διαισθάνομαι, πως δηλαδή πίσω απ’ αυτό το εγχείρημα βρίσκεται και η βούληση του Πούτιν. Οι ενέργειές του για την υποβάθμιση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και η αντιπαλότητα για την πρωτιά, μπορεί να είναι το κίνητρο…
Στοχάζομαι, έχοντας κατά νου την παγκόσμια κινητοποίηση μετά την πυρκαγιά στην Παναγία των Παρισίων, πώς ο αντιδρούσε η παγκόσμια χριστιανική κοινότητα, αν βεβηλωνόταν ο ναός τού Αγίου Πέτρου στο Βατικανό. Αν ο Πάπας γινόταν σκουπίδι στις διαθέσεις ενός μωαμεθανού;
Αντί μιας όποιας απάντησης, συλλογίζομαι με θλίψη, πως αυτή η κοινότητα μόνο χριστιανική δεν είναι…
Το κείμενο δημοσιεύτηκε το 2020 στο Larissa Press
*Ο σπουδαίος Λαρισαίος συγγραφέας Αγγελος Πετρουλάκης έφυγε για μακρινά ταξίδια μόλις προ ολίγων μηνών.
Παραθέτουμε κείμενο της Αγγελικής Κώττη στο Liberal.gr για την πρόσφατη ανακοίνωση της Unesco, η οποία δεν είναι τόσο πολύ ενδιαφέρουσα για την Ελλάδα.
https://www.liberal.gr/news/dustuchos-chasame-gia-tin-agia-sofia/392749