170 χρόνια «Μόμπι Ντικ»: ο άνθρωπος μπροστά στο φόβο, τη φύση και το πεπρωμένο του
www.andro.gr/empneusi/170-years-moby-dick/
Ένα από τα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που διαβάζεται μανιωδώς στις μέρες μας, εκδόθηκε σαν σήμερα 14 Νοεμβρίου 1851. Μια αέναη μάχη του ανθρώπου και της φύσης, προϊόν της διάνοιας του Χέρμαν Μέλβιλ. Γράφει ο Γιώργος Κωνσταντινίδης.
Σ’ ένα σκίτσο που υπογράφει ο Floyd Gottfredson το 1938, ένας ενθουσιασμένος Μίκυ Μάους λέει: «Ξέρεις τι πρέπει να κάνω, Μίνι; Να πάω να κυνηγήσω φάλαινες! Τούτο το βιβλίο σου λέει τα πάντα σχετικά!» Τι έχει φέρει τον Μίκυ σ’ αυτήν την κατάσταση; Τι μπορεί να διάβασε που τον έκανε να θέλει να γίνει φαλαινοθήρας; Δεν είναι άλλο από ένα μυθιστόρημα: το Μόμπι Ντικ του Χέρμαν Μέλβιλ, το οποίο εκδόθηκε στις 14 Νοεμβρίου του 1851 στο Λονδίνο.
Περιγράφει τη μανιώδη, παράφορη, αλλόφρονα αναζήτηση του καπετάνιου Αχαάβ που φεύγει να καταδιώξει τη λευκή φάλαινα φυσητήρα που του έκοψε το πόδι στο προηγούμενο ταξίδι. Είναι ένα μενίρ μίσους που παρασέρνει στην εκδικητική του τρέλα όλο το πλήρωμα με τα βιβλικά ονόματα του φαλαινοθηρικού Πίκοουντ. Ώς την έσχατη θυσία, αφού στο τέλος οι πάντες χάνονται, εκτός από τον αφηγητή. «Λέγε με Ισμαήλ».
Το Μόμπι Ντικ ή η Φάλαινα είναι από τα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένα αριστούργημα του όψιμου αμερικανικού ρομαντισμού. Έγιναν πολυάριθμες μεταφορές του: 9 ταινίες (μεταξύ αυτών κι εκείνη του Τζον Χιούστον το 1956), 3 τηλεταινίες, 1 τηλεοπτική σειρά, 2 μεσαίου μήκους ταινίες κινουμένων σχεδίων και μια ντουζίνα κόμιξ` χώρια τα θεατρικά έργα και τα βιντεοπαιχνίδια.
Το κατάστρωμα της γέφυρας του Πίκουοντ είναι καμωμένα απ’ τα σανίδια του πάλκου κι ο καπετάνιος Αχαάβ με το πόδι από ελεφαντόδοντο ζει ένα σαιξπηρικό δράμα. Υπάρχουν τρεις τρόποι προσέγγισης αυτού του opus magnum: Ο πλέον προφανής είναι να το εντάξεις στην ιστορία της λογοτεχνίας.
Μπορεί όταν κυκλοφόρησε να γνώρισε χλιαρή υποδοχή, αλλά πλέον έχει μπει στο πάνθεον των κλασικών. Είναι πασίγνωστο, ακόμα και σε όσους δεν το έχουν διαβάσει.
Ο συγγραφέας γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1819. Προερχόταν από μια οικογένεια Σκοτσέζων εμπόρων και Ολλανδών πατρικίων. Θα παντρευτεί την Ελίζαμπεθ Σω, κόρη του Προέδρου του Ανώτατου Δικαστηρίου, και θα κάνουν τέσσερα παιδιά. Οι φιλολογικές αναφορές του ήταν αυτές -πολύ βρετανικές- της Νέας Αγγλίας. Με πρώτο τον Σαίξπηρ. Το κατάστρωμα της γέφυρας του Πίκουοντ είναι καμωμένα απ’ τα σανίδια του πάλκου κι ο καπετάνιος Αχαάβ με το πόδι από ελεφαντόδοντο ζει ένα σαιξπηρικό δράμα. O Χέρμαν Μέλβιλ στα τέλη του 19ου αιώνα.
Σε αντίθεση με τον πρεσβύτερό του Έντγκαρ Άλλαν Πόε, ο οποίος πέρασε τη ζωή του μεταξύ Βοστώνης, Βαλτιμόρης και Φιλαδέλφειας, ο Χέρμαν Μέλβιλ ήταν πολυταξιδεμένος. Το 1940, μπαρκάρει μούτσος με το τρικάταρτο φαλαινοθηρικό Ακούσνε. Την κοπανάει όταν το πλοίο δένει στις Μαρκίζες νήσους και ζει με μια φυλή κανιβάλων. Δύο χρόνια αργότερα, ταξιδεύει με άλλα δύο φαλαινοθηρικά, ύστερα επιβιβάζεται ως ναύτης σε μια πολεμική φρεγάτα. Όλες αυτές οι εμπειρίες όχι μόνο τροφοδότησαν το σύνολο του έργου του, αλλά διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό και το ύφος του, δανεισμένο από τη γλώσσα των ναυτικών.
Μαζί με τον Μαρκ Τουέιν, ρέκτη των διαλέκτων της κοιλάδας του Μισισίπι, ο Μέλβιλ συγκαταλέγεται μεταξύ εκείνων που, εκεί στα μέσα του 19ου αι., επινόησαν μια λογοτεχνία καθαρά αμερικανική, σχεδόν χειραφετημένη από το βρετανικό πρότυπο. Ο δεύτερος τρόπος, βολικά επίκαιρος, είναι να θεωρήσουμε τον Μόμπι Ντικ ως μία θαυμαστή μαρτυρία του φαινομένου της φαλαινοθηρίας.
Με πάνω από εκατό σκάφη, ο στόλος των ΗΠΑ υπερίσχυε όλων. Όταν το 1838, ο Πόε ξεκινάει τις περιπέτειες του Άρθουρ Γκόρντον Πιμ πάνω στο Νάντακετ και, το 1869, ο Ιούλιος Βερν δημοσιεύει το 20 χιλιάδες λεύγες υπό τη θάλασσα, ήταν λογικό οι ήρωές τους -τα καμάκια- να είναι Αμερικανοί πολίτες. Το ψάρεμα του κήτους είχε γίνει πλέον βιομηχανικό. Και είναι συναρπαστικό να φαντάζεσαι ότι αυτά τα σκληροτράχηλα πληρώματα, τα οποία κυνηγούσαν στην απεραντοσύνη των ωκεανών τα μεγαλύτερα ζώα του κόσμου, κατέληγαν να είναι οι τελευταίοι κρίκοι μιας αλυσίδας που οδηγούσε στις ομπρέλες και τους κορσέδες, τα προϊόντα ομορφιάς και τα αρώματα για μορφονιές.
Μεταφυσικό παραμύθι αλλά και αναζήτηση ταυτότητας, στο Μόμπι Ντικ αποκρυσταλλώνονται όλα τα ρεύματα σκέψης που επηρέασαν τον συγγραφέα του. Αλλά υπάρχει κι ένας τρίτος: Αφορά στην ανάδυση της αμερικανικής ισχύος. Μετά την ανεξαρτησία τους στα τέλη του 18ου αι., οι ΗΠΑ έγιναν γνωστές ανά τον κόσμο για τη στήριξή τους στο ελεύθερο εμπόριο. Μετά από αποστολές και πολέμους, στράφηκαν στον Ειρηνικό. Προσάρτησαν το Τέξας, εξαγόρασαν το Όρεγκον, νίκησαν στο Μεξικό. Μετά το 1848, οι ημεδαποί ερμήνευσαν τα γεγονότα ως πραγμάτωση ενός «πεπρωμένου».
Μεταφυσικό παραμύθι αλλά και αναζήτηση ταυτότητας, στο Μόμπι Ντικ αποκρυσταλλώνονται όλα τα ρεύματα σκέψης που επηρέασαν τον συγγραφέα του. Η συνάντησή του με τον Ναθάνιελ Χόθορν υπήρξε καθοριστική. Πρόσωπο σκοτεινό μιας πολύ ωμής γραφής, καταγγέλλει με σφοδρότητα την πουριτανική αμερικανική κοινωνία. Εξαιτίας του, ο Μέλβιλ θα θελήσει να αναλύσει το «βαθύ μυστήριο της αμαρτίας», τεμαχίζοντας κατά τη χαρτογράφηση την ανθρώπινη ψυχή. Η φαντασία του θα τραφεί από το ναυάγιο του φαλαινοθηρικού Έσεξ το 1820, αλλά και από την ιστορία του Mocha Dick, έναν τεράστιο αλμπίνο φυσητήρα που ζούσε στις αρχές του 19ου αι. στα νότια του Ειρηνικού. Πέρα από τον Πόε, ο Μέλβιλ αγαπούσε τον Λόρδο Μπάιρον και τον Γουόλτερ Σκοτ, ενώ για τα σκηνικά του εμπνεύστηκε από τους πίνακες του Ουίλιαμ Τέρνερ. To Μόμπυ Ντικ όπως μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Τζον Χιούστον. Όπως και στα πρώτα του μυθιστορήματα (Taïpi, Omoo, Mardi), ο Μέλβιλ αμφισβητεί το μύθο της Γης της Επαγγελίας, η οποία υποτίθεται πως ήταν η Αμερική. Η υπεσχημένη Εδέμ δεν έχει τίποτα το ειδυλλιακό. Αντί της κατάκτησης της Δύσης που υμνεί το πνεύμα του Αμερικανού κονκισταδόρα – κατακτητή – εκείνος στέλνει το πλοίο στα ανατολικά.
Πρόκειται όντως για μυθιστόρημα; Μάλλον για καθεδρικό. Ένα συμφωνικό έργο.
Το βιβλίο θα γίνει η πηγή έμπνευσης όλου του 20ου αι.: του Ντ. Χ. Λώρενς, του Τζόζεφ Κόνραντ, του Αλμπέρ Καμύ, του Τσέζαρε Παβέζε, του Τζακ Λόντον. Κι ακόμα του Φίλιπ Ροθ, του Τόμας Πίντσον, του Χεμινγουέι, του Λε Κλεζιό, του Μάριο Βάργκας Λιόσα, του Ουίλιαμ Φώκνερ. Η φάλαινα δεν είναι μόνο ένα αρχέγονο τέρας, αλλά κι ένα «αντικείμενο», η βαρύτητα του οποίου εξασφαλίζει την ύπαρξη του πλανητικού συστήματος/πληρώματος.
Πρόκεται για μια επική πρωτεϊκή αφήγηση στην οποία χωράνε όλα: θαλασσινή περιπέτεια, ένα ποίημα σε πρόζα, κεφάλαια γραμμένα σαν θεατρικές σκηνές, μια πραγματεία κητολογίας όπου απαριθμούνται λεπτομερώς οι τύποι φαλαινών και φυσητήρων, συν όλα όσα θα θέλατε να ξέρετε χωρίς να τολμάτε να ρωτήσετε για τα διάφορα μέρη του πλοίου, τη ζωή των επιβατών του και τα εργαλεία του τέλειου φαλαινοθήρα. Το κήτος εξετάζεται απ’ όλες τις πλευρές, ιστορικές, καλλιτεχνικές, γαστρονομικές. Το Μόμπι Ντικ μπορεί να παραβληθεί με τη Θεία Κωμωδία του Δάντη Αλιγκέρι.
Όμως, το βιβλίο είναι πολλά περισσότερα από το άθροισμα των μερών του. Είναι μια αλληγορία πάνω σ’ ένα μυστήριο πολύ μεγαλύτερο, εκείνο του κόσμου, του καλού και του κακού. Έχει να κάνει με το διφορούμενο της Δημιουργίας επίσης, το οποίο αντιπροσωπεύει η λευκότητα του Λεβιάθαν, η οποία κουβαλάει αρνητικά και θετικά πρόσημα: άθροισμα όλων των χρωμάτων, αλλά και έκφραση του κενού και του τίποτα ή του ασύλληπτου και του ανείπωτου.
Γιατί, τι ακριβώς υπάρχει πίσω απ’ αυτήν τη λευκότητα, αυτόν τον τοίχο, αυτήν τη μάσκα; Ένας Θεός; Μια πρόθεση; Το τίποτα; Από την άποψη αυτή, το Μόμπι Ντικ μπορεί να παραβληθεί με τη Θεία Κωμωδία του Δάντη Αλιγκέρι. H πρώτη edition του μυθικού βιβλίου. Ούτε η πολιτική διάσταση απουσιάζει. Γιατί το Πίκοουντ είναι κατ’ εικόνα των ΗΠΑ. Για να χτίσουν ένα νέο έθνος, κατέστρεψαν στο πέρασμά τους έναν αρχαίο κόσμο και λεηλάτησαν μια παρθένα γη (το πλοίο, εξάλλου, έχει το όνομα μια ινδιάνικης φυλής που αποδεκατίστηκε απ’ τους αποίκους). Και το πλήρωμα, όπως και η ίδια η χώρα, αποτελείται από ανθρώπους κάθε ράτσας, πίστης και καταγωγής. Τριάντα νοματαίοι όσοι και οι 30 πολιτείες που συνιστούσαν τις ΗΠΑ εκείνης της εποχής.
Για να το κάνω πιο διανοουμενίστικο: Ο Μέλβιλ σκηνοθετεί την κρίση της «αυθεντίας» και της υπεροχής, παραπέμποντας στο Βιβλίο του Ιώβ, τον Βασιλιά Ληρ και τον Μάκβεθ, τον Λεβιάθαν του Χομπς. Η φάλαινα δεν είναι μόνο ένα αρχέγονο τέρας, αλλά κι ένα «αντικείμενο», η βαρύτητα του οποίου εξασφαλίζει την ύπαρξη του πλανητικού συστήματος/πληρώματος. Είναι το κέντρο του σύμπαντος τόσο για τον Αχαάβ όσο και για τον Ισμαήλ. Ο πρώτος αναγορεύει το αντικείμενο σε φετίχ, για να καταστρέψει τον κόσμο` ο δεύτερος για να αρθρωθεί στο διηνεκές ο Λόγος. Θέλω να πω ότι το βιβλίο αυτό δεν διαβάζεται ωσάν πολιτικά ορθό μανιφέστο υπέρ της προστασίας των ζώων. Ο Χέρμαν Μέλβιλ δεν είχε την Greenpeace κατά νου όταν άρχισε να το γράψει. Είχε όμως την αέναη μάχη ανθρώπου και φύσης, βάζοντάς μας ενώπιος ενωπίω. Το εύρημα της φάλαινας είναι το πρόσχημα να μιλήσει για τη λογοτεχνία, καθώς και το ένα και το άλλο είναι προς αναζήτηση.
Πηγή : Andro.gr [ https://www.andro.gr/empneusi/170-years-moby-dick/ ]
