«Ο Χοσέ Μαρτί και το ελληνικό στοιχείο». ‘Ενα βιβλίο για την σχέση του εθνικού ποιητή της Κούβας με την Ελληνική Επανάσταση.
Ο Γενικός πρόξενος της Κούβας στην Ελλάδα, Jose Oriol Marrero Martinez μιλάει στο www.artpointview.gr και στην Ιωάννα Γιαβρούτα για το βιβλίο του «Ο Χοσέ Μαρτί και το ελληνικό στοιχείο». Το βιβλίο του γενικού προξένου αποκτά ενδιαφέρον δεδομένης της σύνδεσης που επιχειρείται με την Ελληνική Επανάσταση που φαίνεται να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς Κουβανούς κι έγινε αφορμή να μεγαλουργήσουν ποιητές, όπως ο εθνικός ήρωας της Κούβας, Χοσέ Μαρτί.
Κύριε πρόξενε, ποιος είναι ο Χοσέ Μαρτί και πώς συνδέεται με την Ελλάδα;
Ο Χοσέ Μαρτί (1853-1895), εθνικός ήρωας της Κούβας, ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα: ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, διηγηματογράφος, εκδότης, χαρισματικός δημοσιογράφος, μεταφραστής και επαναστάτης. Πολύγλωσσος, πολυταξιδεμένος και βαθιά διεθνιστής καθώς “πατρίδα του ήταν η ανθρωπότητα”. Στα άρθρα του, που δημοσιεύτηκαν σε δεκάδες ισπανόφωνες εφημερίδες, καθώς και σε άλλα κείμενά του, συναντάμε εκατοντάδες αναφορές σε πρόσωπα, μυθολογικά και υπαρκτά, και τόπους της αρχαίας και της σύγχρονης Ελλάδας. Αυτές οι αναφορές αποτέλεσαν την πρώτη ύλη της πρωτοποριακής μελέτης μου.
Η αγάπη του Μαρτί για το “ελληνικό στοιχείο” δεν έχει σχέση με τον τυπικό “φιλελληνισμό”, αλλά κυρίως είναι μια αναζήτηση του οικουμενικού και διαχρονικού χαρακτήρα του ελληνικού πολιτισμού. Ταυτόχρονα, το έργο αυτό είναι μια τοιχογραφία του 19ου αιώνα, καθώς από τις σελίδες του περνούν ο λόρδος Μπάιρον, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Όσκαρ Ουάιλντ, ο Ερρίκος Σλίμαν, η Σάρα Μπερνάρ και άλλοι πολλοί. Από τη νεόδμητη γέφυρα του Μπρούκλιν, ταξιδεύει στη Θήβα την επτάπυλη, καθώς ο δημοσιογράφος “πρέπει να γνωρίζει από το σύννεφο μέχρι το μικρόβιο, από τον Ομάρ Καγιάμ μέχρι τον Παστέρ”.
Με αφορμή τις πολιορκίες του Μεσολογγίου και τη μάχη των Θερμοπυλών, ο Μαρτί αποθεώνει την αντίσταση όλων των λαών στον ξένο κατακτητή, έναν αγώνα στον οποίο ο ίδιος έδωσε τη ζωή του πεθαίνοντας στη μάχη “με το πρόσωπο στραμμένο στον ήλιο”
Η Κούβα είναι μια ισπανόφωνη χώρα της Αμερικανικής ηπείρου, στην οποία μέχρι στιγμής έχει εντοπιστεί ο μεγαλύτερος αριθμός ποιημάτων στα οποία εξαίρεται η ελευθερία της Ελλάδας. Πού κατά τη γνώμη σας οφείλεται αυτή η εγκωμιαστική στάση και πώς ορίζεται συνειρμικά η σχέση με την επανάσταση του 1821;
Μόνο μέσα από το ιστορικό φόντο των αγώνων κατά των κατοχικών αυτοκρατοριών για περισσότερο από τέσσερις αιώνες θα ήταν εύκολο να γίνει κατανοητή η διαδικασία της ενεργητικής υποδοχής “της ελληνικής ψυχής”, “της ελληνικής αρετής” και πάνω απ’ όλα, η διαδικασία “ενεργητικής υποδοχής” της αναφοράς στην ελευθερία και ανεξαρτησία της Ελλάδας στη ποίηση και στους Κουβανούς ποιητές του 19ου αιώνα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, όπως έθιξα στην παρουσίαση μου, ότι Ο Ύμνος στην Ελευθερία του Σολωμού ζούσε ήδη στη καρδιά του Χοσέ Μαρτί, όπου μερικοί συγγραφείς αναγνωρίζουν στην περίπτωση της Κούβας ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί είναι η χώρα της ισπανόφωνης Αμερικής στην οποία έχει εντοπιστεί ο μεγαλύτερος αριθμός ποιημάτων για τους αγώνες ελευθερίας της Ελλάδας. Πρέπει να προσθέσω εδώ ότι οι Κουβανοί ποιητές και τα ποιήματα του 19ου αιώνα που εκθείαζαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821 είχαν ένα κοινό όραμα που τους συνέδεε και τους ενέπνεε, και που μνημονεύτηκε μέσω της ποίησης: το όραμα της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας της Κούβας. Επρόκειτο τόσο για πατριώτες ποιητές όσο και για ποιητές πατριώτες.
Θεωρώ ότι μπορούμε να μιλήσουμε για την ύπαρξη κουβανικής ποίησης της ελευθερίας, και να εντοπίσουμε έναν ζωτικό κύκλο σε αυτή την ποίηση, την οποία αντιλαμβάνομαι λειτουργικά ως την ποιητική αντανάκλαση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Αυτός ο κύκλος είχε την αφετηρία του στην Ωδή “Στην εξέγερση της Ελλάδας του 1821”, δημοσιευμένη στις 6 Αυγούστου 1823. Έχει ειπωθεί ήδη ότι πρόκειται για το πρώτο φιλελληνικό ποίημα, γραμμένο στην ισπανική γλώσσα, έργο του ποιητή που γεννήθηκε στο Σαντιάγο δε Κούβα το 1803, του Χοσέ Μαρία Ερέδια που θεωρείτο από τον Χοσέ Μαρτί ως ο “πρώτος ποιητής της Αμερικανικής ηπείρου” και για πολλούς, εθνικός ποιητής της Κούβας. Κατά την άποψη μας, η συγκεκριμένη ωδή θεωρείται δικαίως ο Κουβανικός Ύμνος στην Ελευθερία της Ελλάδας. Ο Κάρλος Μανουέλ δε Σέσπεδες (1819-1874), ο Χοακίν Λορένσο Λουάσες (1826-1867) και ο Χουάν Κλεμέντε Σενέα ι Φορνάρις (1832-1871) συμπληρώνουν αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε ως προ-Μαρτί περίοδο του κουβανικού ζωτικού κύκλου στην ποίηση για την ελευθερία του 19ου αιώνα, που κλείνει με το ποιητικό έργο του Χοσέ Μαρτί, αφιερωμένο στην ελευθερία της Κούβας και που έχει παρουσία ελληνικών μοτίβων.
Μία ιδιαιτερότητα της κουβανικής ποίησης για την ελευθερία βρίσκεται στο ό,τι πολλοί από τους εκφραστές της ήταν στρατιώτες της Επανάστασης, άμεσοι συμμέτοχοι στους Πολέμους για την Ανεξαρτησία του 1868 και 1895, οι οποίοι πέθαναν πολεμώντας “όπως στις Θερμοπύλες”, “όπως στο Μεσολόγγι”, όπως είχαν ορκιστεί στα ίδια τους τα ποιήματα. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Στις 3 Μαρτίου 1889 στο άρθρο «Η έκθεση ζωγραφικής» του Ρώσου Βερεστσάγκιν, ο Χοσέ Μαρτί είχε επικαλεστεί: “Όταν δεν χαίρουμε της ελευθερίας, η μόνη δικαιολογία για την τέχνη και το μόνο της δικαίωμα ύπαρξης είναι να μπει στην υπηρεσία της” Όλα στη φωτιά, ακόμα και η τέχνη και θα αναρωτηθεί ο ίδιος: “…από τί ζει ο καλλιτέχνης, αν όχι από τα αισθήματα για την πατρίδα;”.
Σε τί οφείλεται, κατά τη δική σας γνώμη, η συμπάθεια ανάμεσα στους δύο λαούς;
Αντικειμενικά, εκτός από το γεγονός ότι βρίσκεται σε μία ήπειρο όπου δεν ήταν λίγες οι χώρες που ήταν ιστορικά αποικιοκρατικές μητροπόλεις, η ίδια η Ελλάδα υπήρξε για αρκετούς αιώνες αποικία ξένων δυνάμεων, όπως και η Κούβα. Είναι λοιπόν γεγονός ότι οι αγώνες για την εθνική ανεξαρτησία και η αντίσταση απέναντι στην ξένη κατοχή αποτελούν πηγές αμοιβαίου θαυμασμού. Νομίζω ότι, μεταξύ άλλων λόγων, οι κοινές περιστάσεις ιστορικών αγώνων κατά της ξένης κατοχής ενώνουν τα Ελληνο-Κουβανικά αισθήματα. Και αυτό είναι ολοκάθαρα ορατό στον σπουδαίο ποιητή Μαρτί όταν αναφέρεται στην ηρωική αντίσταση στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου, στον ‘Ύμνο του Σολωμού, ή στην ίδια την αντίσταση στις Θερμοπύλες. Όταν ο ίδιος αναφέρει εμφατικά: “θα πεθάνουμε όπως ο Έλληνας πατριώτης στο Μεσολόγγι, νεκρός, αλλά όχι σκλάβος”.
Παρεμπιπτόντως, αυτό εξηγεί ότι τα παραδείγματα της αντίστασης στις Θερμοπύλες ή στο Μεσολόγγι είχαν εμπνεύσει περισσότερες από μία γενιά Κουβανών πατριωτών και επαναστατών, από τον Χοσέ Μαρία Ερέδια ή τον Χοσέ Μαρτί, μέχρι τον Φιδέλ Κάστρο, τον Ραούλ Ρόα ή τον Νικολάς Γκιγιέν, και άλλους. Δηλαδή, υπήρχε και υπάρχει μία γέφυρα – αμφίδρομη – αναφορικότητας, θαυμασμού, συμπάθειας και αλληλεγγύης που χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο στοιχείων, όπως αυτά της ανεξαρτησίας και της απελευθέρωσης.
Εκτιμάτε ότι έχει παίξει ρόλο σε αυτή τη σχέση και η γεωγραφική θέση των δύο χωρών;
Και οι δύο χώρες βρίσκονται σε γεωγραφικά σημεία που ήταν, είναι και θα είναι φυσικές και στρατηγικές γέφυρες του γνωστού κόσμου. Η Κούβα και η Ελλάδα σχηματίζουν κατά κάποιο τρόπο ένα κεντρικό σημείο ανάμεσα στο βορρά και το νότο, ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση. Η Καραϊβική είναι εν τινί μέτρω μία Μεσόγειος για την Αμερικανική ήπειρο, όπως και η Μεσόγειος είναι κατά κάποιο τρόπο μία… Καραϊβική για την Ευρώπη, την Αφρική, και όχι μόνο. Επιπλέον, το νησιωτικό στοιχείο βρίσκεται στο κοινό μας DNA: σημαδεύει σε μεγάλο βαθμό το δέρμα και την καρδιά μας. Η Κούβα αποτελείται από ένα μεγάλο νησί και πολλά μικρά νησιά. Την Ελλάδα, χωρίς να ξεχνάμε το ηπειρωτικό της στοιχείο, είναι αδιανόητο να την σκεφτούμε, χθες και σήμερα, χωρίς το φανταστικό νησιωτικό της στοιχείο. Η εμφάνιση και ανάπτυξη του σημαντικού Μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη είναι μία από τις αποδείξεις γι’ αυτό. Και, κατά κάποιο τρόπο, είναι το κανάλι του Παναμά στην Καραϊβική για τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό ό,τι και το ίδιο το κανάλι και ο Κορινθιακός Κόλπος για το Αιγαίο και το Ιόνιο. Όπως είπε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν με έξι λέξεις: “ο κόσμος είναι ένας ή κανένας” και ο Χοσέ Μαρτί το είπε με τρεις: “Πατρίδα είναι η Ανθρωπότητα”.
Τελικά, η επανάσταση στην Κούβα έχει τις ρίζες της και τις αναζητήσεις της στην Ελληνική Επανάσταση;
Απαντώντας στην ερώτησή σας, δεν έχει σημασία που οι ιστορικές διαδικασίες εθνικής συγκρότησης έχουν γίνει και θα γίνονται σε απομακρυσμένες γεωγραφικά περιοχές: η κυριαρχία, η εθνική ανεξαρτησία και η πραγματική ελευθερία είναι καθολικές και διαχρονικές αξίες. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 επηρέασε έντονα το ποιητικό κίνημα που συνόδευσε και προηγήθηκε της Επανάστασης για την εθνική ανεξαρτησία της Κούβας, το οποίο εμπνεύστηκε – αν και όχι μόνο – από αυτή την Επανάσταση. Και σημειώνουμε εδώ τη φράση, “αν και όχι μόνο”, γιατί δεν μπορούμε να ξεχνάμε ότι η Ελλάδα μόλις γιόρτασε την 200η επέτειο της ανεξαρτησίας της μαζί με άλλες εννέα χώρες που βρίσκονται όλες στην Αμερικανική ήπειρο: Μεξικό, Βενεζουέλα, Γουατεμάλα, Ονδούρα, Ελ Σαλβαδόρ, Δομινικανή Δημοκρατία, Παναμάς, Κόστα Ρίκα και Νικαράγουα. Για πολλές από αυτές υπάρχει ένα τεράστιο έργο του Μαρτί.
Πώς επηρεαστήκατε εσείς προσωπικά από τον Χοσέ Μαρτί ;
Η κουλτούρα του Μαρτί, η ιστορία της Πατρίδας του και η αγάπη του για μια Ελλάδα, την οποία δεν γνώριζε προσωπικά, σημάδεψαν σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη μου για ένα βιβλίο σαν αυτό. Μέσα από το βιβλίο προσφέρεται η δυνατότητα στον Έλληνα αναγνώστη να «επισκεφθεί» ένα συγγραφικό έργο με θέμα “το ελληνικό στοιχείο”, από την οπτική γωνία ενός από τους μεγαλύτερους ουμανιστές, αντιιμπεριαλιστές και επαναστάτες της ιστορίας. Μετά την ανάγνωση του «Χοσέ Μαρτί και “το ελληνικό στοιχείο», ορισμένοι αναγνώστες έχουν δηλώσει ότι η συνεισφορά του στην προσέγγιση “του ελληνικού στοιχείου” είναι εξαιρετική και μοναδική. Το έργο άλλωστε αποσκοπούσε ακριβώς στο να αποκαλύψει αυτό το φαινόμενο.
Πότε έγραψε ο Μαρτί για “το ελληνικό στοιχείο” και πότε σταμάτησε;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα μπορούσε να είναι ακόμη και κατηγορηματική. Ο Μαρτί άρχισε να γράφει για την Ελλάδα και “το ελληνικό στοιχείο” όταν άρχισε όλο του το έργο, και σταμάτησε όταν τελείωσε η ζωή του. Το έκανε χωρίς διακοπές από τότε που ήταν 15 ετών, το 1868, μέχρι την 9η Απριλίου 1895, λίγες βδομάδες πριν το θάνατο του. Ακριβώς μία από τις αξίες του συνίσταται στο ότι ήταν ταυτόχρονα: καλλιτέχνης, δημοσιογράφος, ποιητής, συγγραφέας, δημιουργός, και πρώτα απ’ όλα, πατριώτης, επαναστάτης, αντιιμπεριαλιστής. Ένας άνθρωπος που συνδύασε αυτές τις διαστάσεις με αδιαίρετο τρόπο, αφού ο Μαρτί ήταν επαναστάτης εξαιτίας των πεποιθήσεων του, καλλιτέχνης εξαιτίας της ευαισθησίας του και δημοσιογράφος εξαιτίας της κλίσης του. Γι’ αυτό μπορεί να βεβαιωθεί ότι, αν το όραμα για “το ελληνικό στοιχείο” στον Μαρτί είχε μια ονομασία προέλευσης, αυτή δεν θα ήταν η τυφλή λατρεία ενός συγκεκριμένου μέρους της γης, αλλά η λατρεία για την ανεξαρτησία, για την ελευθερία, για τον πολιτισμό, για τις τέχνες και για την “πλήρη αξιοπρέπεια του ανθρώπου”, όπως ο ίδιος είχε πει.
Ποιο ήταν το έναυσμα για τη συγγραφή του βιβλίου;
Αν και έχει ειπωθεί ότι οι ποιητές πάντα προηγούνται, και ο Μαρτί, εκτός από Εθνικός Ήρωας της Κούβας ήταν ποιητής, όπως ο Σολωμός, το «Ο Χοσέ Μαρτί και “το ελληνικό στοιχείο» δεν είναι ένα βιβλίο για έναν ποιητή, αλλά ένα βιβλίο για τη ζωή και το έργο, για τη δημιουργία, ενός ανθρώπου που ήταν επίσης μεγάλος ποιητής. Ωστόσο, αυτές οι αρετές και ικανότητες αποτέλεσαν πηγή και εφαλτήριο, πλοκή και στημόνι, απαραίτητα στον συγγραφέα να υφάνει και να διαμορφώσει έναν ευρύτερο σκοπό: να μελετήσει την αντιμετώπιση από τον Μαρτί ενός ολόκληρου πολιτισμού: του Ελληνικού πολιτισμού και του “ ελληνικού στοιχείου”, όπως το έβλεπε ο ίδιος ο Μαρτί. Και αυτό θα έπρεπε αναγκαστικά να περικλείει στοιχεία πολιτιστικά, γλωσσικά, γεωγραφικά, εδαφικά, ιδέες, πεποιθήσεις, μύθους, έθιμα, ιστορία, αγώνες και το πιο σημαντικό: να προσπαθήσω να ψάξω, να βρω, να κατανοήσω και να οικοδομήσω το αφήγημα για την τοποθέτηση της “προσωπικότητας του Μαρτί” μπροστά σε αυτές τις μεταβλητές, πυρήνα της καινοτομίας του εγχειρήματος.
Τί γνωρίζατε για όλα αυτά;
Προσωπικά … πολύ λίγα, δεν ντρέπομαι να το πω. Ωστόσο, το να έχεις το προνόμιο να ζεις προσωρινά στην Ελλάδα, να βλέπεις και να αγαπάς επίσης “το ελληνικό στοιχείο” που τόσο αγάπησε ο Μαρτί ακόμα και χωρίς να το έχει δει, 154 χρόνια πριν, συνεπάγεται ευθύνη τουλάχιστον απέναντι στον Εθνικό Ήρωα της Κούβας, να προσπαθήσεις να αποκαλύψεις – ακόμα κι αν ήταν μόνο για τον εαυτό σου– τις αμφίδρομες πολιτιστικές γέφυρες από τις οποίες περνούν τα ιστορικά αισθήματα και οι αξίες που μας ενώνουν. Το βιβλίο «Ο Χοσέ Μαρτί και “το ελληνικό στοιχείο» δεν φιλοδοξεί να είναι μια πολιτιστική γέφυρα από μόνο του. Με σεμνότητα προτείνει μόνο να δούμε το έργο του Μαρτί: Εκεί είναι που υπάρχει μια γέφυρα!
Μακάρι αυτές οι σελίδες να αποκαλύψουν στον Έλληνα αναγνώστη αυτήν την ευαίσθητη και φιλική ματιά που κρύβεται στο έργο του Μαρτί προς έναν πολιτισμό του παρελθόντος και του παρόντος, προς έναν αδελφό και προγονικό λαό που συνεχίζει να ζει – στον Ελληνικό λαό του σήμερα – με τις νέες προκλήσεις και τα πάθη του.
Ευχαριστούμε κύριε Πρόξενε γι’ αυτή τη συνέντευξη και την οπτική σας γωνία απέναντι στον Κουβανό εθνικό ήρωα Χοσέ Μαρτί και τη σχέση του με το ελληνικό στοιχείο.
