Το ιστορικό κτήριο του Καποδιστριακού Ορφανοτροφείου Αίγινας άνοιξε για το κοινό ως εικαστικός χώρος
Ακόμη κι αν κάθε απόδραση στην αγαπημένη Αίγινα είναι – όπως ισχύει για κάθε νησί – συνυφασμένη με διάθεση διακοπών, απόλαυσης της θάλασσας και χαλάρωσης, έστω και μια σύντομη επίσκεψη στο γραφικό νησί του Σαρωνικού, προσφέρει πολλές ευκαιρίες για παρατήρηση της πλούσιας ιστορίας του. Κι όσο αποτελεί δημοφιλή προορισμό για ιστιοπλόους, τουρίστες που ψάχνουν για κοντινές στην Αθήνα εκδρομές, αλλά και όσους κάνουν θρησκευτικό τουρισμό, εξίσου ενδιαφέρων είναι και ως τόπος πλούσιας ιστορίας.
Εναπομείναντες ναοί και σπουδαία ευρήματα μαρτυρούν την πολιτιστική και εμπορική άνθιση από τους αρχαίους χρόνους, ενώ η πολύπλευρη ιστορία του νησιού κορυφώνεται την εποχή που η πόλη της Αίγινας ανακηρύχθηκε πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου, ελεύθερου ελληνικού κράτους. Μάρτυρες της περιόδου εκείνης που ξεκίνησε το 1827 και διήρκησε για τα επόμενα δύο χρόνια, αλλά και της συνεπακόλουθης ανάπτυξης που γνώρισε το νησί, τα λεγόμενα «Καποδιστριακά κτίρια» αποτελούν σήμερα ενδιαφέροντα ίχνη και γοητευτικά ορόσημα αυτή της εποχής, που η πόλη της Αίγινας υπήρξε το κεντρικό σημείο της πολιτικής δράσης του ελληνικού κράτους.
Εκτός από το Κυβερνείο-οικεία του Καποδίστρια που αποτελούσε την έδρα των διοικητικών υπηρεσιών και μέρος του στεγάζει τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αίγινας ή το νεοκλασικού ρυθμού Εϋνάρδειο, πρώτο εκπαιδευτικό ίδρυμα ολόκληρης της Ελλάδας και ουσιαστικά σχολή προετοιμασίας των μελλοντικών δασκάλων, ένα σημαντικό έργο που ο Κυβερνήτης άφησε στο νησί, ήταν το Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο. Επρόκειτο μάλιστα για το πρώτο οργανωμένο ίδρυμα που χτίστηκε για να προσφέρει στέγη, γενική και επαγγελματική εκπαίδευση στα ορφανά του απελευθερωτικού αγώνα του 1821, ένα από τα πρώτα μελήματα του Καποδίστρια, που εγκαινίασε τη λειτουργία του ήδη από το Μάρτιο του 1829, λίγο μετά την εγκατάστασή του στο νησί.
Ο ρόλος και η προσφορά του ιδρύματος υπήρξαν πολυεπίπεδα: σε αυτό λειτούργησαν οι πρώτες τεχνικές σχολές ωρολογοποιίας, τορευτικής, βιβλιοδετικής, ώστε και τα παιδιά να μαθαίνουν κάποιο επάγγελμα και να τυπώνονται σχολικά βιβλία. Αλλά εξίσου σημαντικός ήταν και ο πολιτιστικός ρόλος του μεγάλου ορθογώνιου κτιρίου των 11 στρεμμάτων, αφού εντός του λειτούργησε το πρώτο Εθνικό Ωδείο με βυζαντινή κι εκκλησιαστική μουσική, η πρώτη Εθνική Βιβλιοθήκη, το πρώτο Αρχαιολογικό και Ορυκτολογικό Μουσείο της χώρας.
Παρατηρώντας προσεκτικά, μπορεί κανείς να δει τα χέρια των ναυαγών-προσφύγων που εναγωνίως αναζητούν εκείνα των διασωστών τους/Photo: Ζοζεφίνα Παπαθανασίου
Ωστόσο, το Ορφανοτροφείο της Αίγινας έκλεισε μόλις 6 χρόνια μετά, για να χρησιμοποιηθεί τα χρόνια που ακολούθησαν για την κάλυψη διαφόρων αναγκών: στέγασε τη Σχολή Ευελπίδων, μετατράπηκε σε λοιμοκαθαρτήριο και φρενοκομείο, ενώ παρείχε στέγη και σε πρόσφυγες από την Κρήτη. Εντελώς παράταιρα όμως με την αρχική αποστολή του λαμπρού, μεγάλου αυτού οικοδομήματος, το 1880 ξεκίνησε η μακρά περίοδος λειτουργίας του ως φυλακή υψίστης ασφαλείας. Η απόφαση αυτή στόχευε αφενός στη διάσωση του κτιρίου κι αφετέρου στην οικονομική συνεισφορά στο νησί της Αίγινας.
Έτσι, για τα επόμενα 104 χρόνια, τις δύο εισόδους του πάλαι ποτέ ορφανοτροφείου διάβαιναν ποινικοί και πολιτικοί κρατούμενοι, βαρυποινίτες που μεταφέρονταν στις πτέρυγες της μιας πλευράς και απλοί πολίτες που διώκονταν για τα πολιτικά τους φρονήματα ή τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις, στις άλλες. Τα μεγάλα του παράθυρα έκλεισαν, η αυλή του χωρίστηκε και οι φυλακές άνοιγαν μόνο μια φορά το χρόνο, ανήμερα της γιορτής του Σωτήρος, για εκκλησιασμό και ένα πανηγύρι όπου οι κρατούμενοι πουλούσαν τα χειροτεχνήματά τους. Οτιδήποτε θύμιζε το λαμπερό παρελθόν του κτιρίου, είχε πλέον σβηστεί. 
Ο σπουδαίος εικαστικός Γιώργος Ξένος είναι ο πρώτος καλλιτέχνης του οποίου το έργο ήδη εκτίθεται σε αυτόν το χώρο ιστορικής μνήμης/Photo: Ζοζεφίνα Παπαθανασίου
Μεσολάβησαν δύο χρόνια από τις αρχές του 1985 που οι πόρτες των φυλακών σφραγίστηκαν οριστικά και το κτίριο ως σωφρονιστικό ίδρυμα έκλεισε, ώστε να ανακηρυχθεί το ιστορικό κτίριο διατηρητέο μνημείο και να εγκριθεί μελέτη για τη μετατροπή του σε Διαχρονικό Μουσείο. Κι ενώ τα έργα αποκατάστασης είχαν διακοπεί από χρόνια, το φετινό καλοκαίρι και συγκεκριμένα λιγότερο από ένα μήνα πριν, το «Ορφανοτροφείο του Κυβερνήτη», ένα από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά και κοινωνικά επωφελή έργα της Καποδιστριακής Περιόδου, που έχει χαρακτηριστεί ως «λαμπρό δείγμα συνάντησης της ελληνικής αρχιτεκτονικής παράδοσης και ενός πρώιμου ρομαντικού κλασικισμού», αποκτά ζωή, ανοίγει για το κοινό και διόλου τυχαία, συναντά και πάλι τον πολιτιστικό ρόλο που έπαιξε κάποτε για την Αίγινα.
Ο σπουδαίος εικαστικός Γιώργος Ξένος είναι ο πρώτος καλλιτέχνης του οποίου το έργο ήδη εκτίθεται σε αυτόν το χώρο ιστορικής μνήμης. Η θεματική της έκθεσής του μάλιστα, «Η ελευθερία του εγκλεισμού», αποτελεί μια ευτυχή σημειολογικά συγκυρία: από τη μια φιλοξενείται στο χώρο όπου βασίλευε ο εγκλεισμός και η στέρηση της ελευθερίας, από την άλλη εγκαινιάζει την αναγέννηση του κτιρίου, τη μετάβασή του από μια περίοδο σκοτεινή, γεμάτη περιορισμούς, στην απεριόριστη ελευθερία σκέψης που επιτρέπει η τέχνη. Τα έργα του, κυρίως ακριλικά σε χαρτί, τονίζουν την ανάγκη υπέρβασης των ορίων της σκέψης, της έκφρασης και της ελεύθερης επιλογής, ενώ αίσθηση προκαλούν μεγάλης κλίμακας δημιουργίες, όπως οι «Φυλακισμένοι», οι «Φωνασκούντες» και ιδίως τα «Χέρια», που αποτυπώνουν ένα προσωπικό βίωμα του καλλιτέχνη, που ο ίδιος ανακαλεί με συγκινησιακή φόρτιση: πρόκειται για την καλλιτεχνική αποτύπωση της επιχείρησης διάσωσης μεταναστών στη Μυτιλήνη, το 2005, στην οποία συμμετείχε κι ο ίδιος ο Γιώργος Ξένος.
Παρατηρώντας προσεκτικά, μπορεί κανείς να δει τα χέρια των ναυαγών-προσφύγων που εναγωνίως αναζητούν εκείνα των διασωστών τους. Πρόκειται για το επίκεντρο των εκθεμάτων, που μαζί με τα installations στον προαύλιο χώρο, μας καλούν να σπάσουμε τα δεσμά του φόβου, της βίας, των στερεότυπων και της μισαλλοδοξίας. Η έκθεση που θα παραμείνει ανοιχτή για το κοινό μεταξύ 27 Ιουλίου – 30 Σεπτεμβρίου 2023, αποτελεί μέρος του πολιτιστικού προγράμματος του 14ου Aegina Fistiki Fest, διοργανώνεται από το Υπουργείο Πολιτισμού, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, την Περιφέρεια Αττικής, τον Δήμο Αίγινας και την Κοινωφελή Επιχείρηση Δήμου Αίγινας και παρουσιάζεται παράλληλα με μία ακόμη έκθεση του Γιώργου Ξένου στην Αίγινα, που τιτλοφορείται «Πορευόμενοι στην Ιερότητα» και φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κολώνας.