Τέρμα τα ψέματα; Σήμανε, λοιπόν, η ώρα για το τέλος της τηλεργασίας; Μονόδρομος; Οριστικά;
Τα κεφάλια «μέσα», στα γραφεία ξανά;
Τα ερωτήματα αυτά, όσο παιγνιώδη και αν μπορούν να ηχούν, μετα-πανδημικώς απασχολούν εκατομμύρια εργαζομένων σε κάθε γωνιά του πλανήτη, οι οποίοι, ελέω πανδημίας, έμαθαν – ή καλόμαθαν – να ζουν… δουλεύοντας από το σπίτι τους. Τους τελευταίους μήνες, δε, ολοένα και περισσότεροι λαμβάνουν «τελεσίγραφο» για τη σταδιακή επιστροφή στην προ lockdown εργασιακή συνθήκη, αρχικά υβριδικά, κατά το ήμισυ της εβδομάδας. Αρκετοί εργαζόμενοι ωστόσο αντιδρούν.
ΤΟ ΒΗΜΑΙωάννα Κλεφτόγιαννη
Το 31% θα δεχόταν και μείωση μισθού
Έρευνα του Κέντρου Οικονομικών Ερευνών ifo, που διεξήχθη σε 34 χώρες, δείχνει ότι μόλις το 19% όσων τηλεργάστηκαν επιθυμεί να επιστρέψει στο γραφείο, ενώ σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της FlexJobs το 31% των ερωτώμενων θα δεχόταν ακόμη και μείωση μισθού υπό την προϋπόθεση να συνέχιζε να εργάζεται από το σπίτι.
Βάσει της ίδια έρευνας, το 58% των εργαζομένων θα αναζητούσε «σίγουρα» νέα δουλειά εάν δεν μπορούσε πλέον να εργάζεται από την οικία του. Βάσει μάλιστα έρευνας του Buffer (State of Remote Work, 2022), το 97% των εργαζομένων θα μπορούσε να επιλέξει να εργάζεται από το σπίτι καθ’ όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του. Φαίνεται ότι κάτι έχει αλλάξει οριστικά;
Και στην Ελλάδα; Στη χώρα μας οι νεότεροι ηλικιακά θεωρούν σε ένα ποσοστό 90%, την τηλεργασία βασικό παράγοντα στην επιλογή δουλειάς. Πάντως, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του υπουργείου Εργασίας, από τους περίπου 200.000 πλήρως τηλεργαζόμενους στον ιδιωτικό τομέα σήμερα μόλις 50.000 διατηρούν το ίδιο εργασιακό καθεστώς με την περίοδο της πανδημίας.
Οι επιχειρήσεις θέλουν επιστροφή
«Αναζητείται μια νέα ισορροπία μεταξύ φυσικής παρουσίας και τηλεργασίας στη μετα-COVID εποχή, αναζητείται ένα λειτουργικό modus operandi», υποστηρίζει ο γενικός διευθυντής του υπουργείου Εργασίας Κωνσταντίνος Αγραπιδάς. «Οι επιχειρήσεις θέλουν οι εργαζόμενοι να επιστρέψουν στο γραφείο» λέει ο ίδιος μιλώντας στο «Βήμα». Την ίδια στιγμή, βέβαια, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Γερμανίας, ακολουθώντας αντίθετη τροχιά, προετοιμάζει νέο νόμο για το δικαίωμα στην εργασία από το σπίτι, όπως ισχύει ήδη στην Ολλανδία και στην Πορτογαλία, και μάλιστα στοχεύει στο να ρυθμίσει έτσι τα βασικά μειονεκτήματά της: τις απλήρωτες υπερωρίες, τη συνεχή διαθεσιμότητα του εργαζομένου και τον ανεπαρκή εξοπλισμό.
Ζητήματα που δεν έχουν λυθεί
Ο νόμος 4807/2021 για την τηλεργασία στο Δημόσιο στην Ελλάδα επιτρέπει στο 25% των εργαζομένων ανά υπηρεσία, για διάρκεια 44 εργάσιμων ημερών ανά ημερολογιακό έτος, να συνεχίσει να τηλεργάζεται υβριδικά. Παρ’ όλα αυτά, ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Μηχανικών Δημοσίων Υπαλλήλων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών Δημήτρης Πετρόπουλος επέλεξε να επιστρέψει οριστικά στο γραφείο. Δεν είναι ο μόνος, διευκρινίζει. Εν μέσω καθεστώτος τηλεργασίας απέστειλε δυο επιστολές προς τους υπουργούς Εσωτερικών και Ψηφιακής Διακυβέρνησης, θέτοντας το ζήτημα του ανεπαρκούς εξοπλισμού, ζητώντας μεταξύ άλλων να παρέχεται η εγκατάσταση και συντήρησή του για την εξ αποστάσεως εργασίας μαζί με το κόστος σύνδεσης – επικοινωνιών.
«Αυτό που έλυσε το υπουργείο Εργασίας για την τηλεργασία στον ιδιωτικό τομέα, με τον νόμο 4808/21, διευθετώντας την παροχή του εξοπλισμού ή τη σχετική αποζημίωση των εργαζομένων, το άφησε στον αέρα το υπουργείο Εσωτερικών για το Δημόσιο. Ακόμη εκκρεμεί» λέει χαρακτηριστικά. «Αν λυθούν αυτά τα ζητήματα, γιατί μιλάμε για τα στοιχειώδη, μπορεί η υβριδική εργασία να αποτελέσει εργαλείο για τις δημόσιες υπηρεσίες στο μέλλον στην Ελλάδα, χωρίς να αποτελεί όμως το φάρμακο διά πάσαν νόσο. Η ζωντανή αλληλεπίδραση είναι αναγκαία και δημιουργική» προσθέτει ο κ. Πετρόπουλος.
Αύξηση παραγωγικότητας και σημεία προσοχής
Ωστόσο, σε εταιρικό επίπεδο, η εξ αποστάσεως εργασία μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα έως και 13%, υποστηρίζει μελέτη του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, ενώ οι εργαζόμενοι εξοικονομούν κατά μέσο όρο 40 λεπτά στις καθημερινές μετακινήσεις τους δουλεύοντας από το σπίτι σε καταγραφή που έκανε πριν από 2 χρόνια το Owl Labs State of Remote Work στις Ηνωμένες Πολιτείες.
«Η ευελιξία στον χώρο της εργασίας χρειάζεται προσοχή» τονίζει στο «Βήμα» ο εκπρόσωπος της εταιρείας λογισμικού Softomotive, που εξαγοράστηκε από τη Microsoft, Μάριος Σταυρόπουλος. Οπως προσθέτει, «η ευελιξία αυτή μπορεί να φαίνεται πιο ελκυστική απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Σε περιορισμένο βαθμό μπορεί να φανεί χρήσιμη, ωστόσο η τεχνολογία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανάγκη των ανθρώπων για φυσική επαφή και επικοινωνία. Ως εκ τούτου, είναι εύκολο η τηλεργασία να αποβεί επιβλαβής τόσο για την παραγωγικότητα των επιχειρήσεων αλλά και, ακόμη πιο σημαντικό, για το work-life balance των εργαζομένων». Την ίδια θέση έχει υποστηρίξει εγκαίρως και ο CEO της OpenAI Σαμ Αλτμαν, αφορίζοντας την τηλεργασία ως «ένα αποτυχημένο πείραμα» που βλάπτει τη δημιουργικότητα.
Μισές ημέρες στο γραφείο, τις άλλες σπίτι
Οι εργαζόμενοι διεθνώς έχουν επιστρέψει σε μεγάλο βαθμό στα γραφεία τους. Εντός του 2023, μόλις το 12,7% των εργαζομένων πλήρους απασχόλησης εργάζεται από το σπίτι, ενώ το 28,2% εργάζεται με υβριδικό μοντέλο, σύμφωνα με στοιχεία του Forbes Advisor.
Η Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp) έχει καλέσει το προσωπικό της από τον Σεπτέμβριο σε εργασία τριών ημερών την εβδομάδα στο γραφείο. Το ίδιο μοντέλο επέλεξαν τόσο η Google όσο και η Amazon. Στην περίπτωση της δεύτερης μάλιστα το προσωπικό της στις ΗΠΑ πραγματοποίησε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας για το ζήτημα και τις μεθόδους διαχείρισης του προσωπικού που επελέγησαν. Η Deutsche Bank έχει ζητήσει δύο ημέρες την εβδομάδα οι εργαζόμενοι να βρίσκονται στη βάση της. Στην Adidas, μια από τις γερμανικές εταιρείες-«ναυαρχίδες» στο Dax, οι υπάλληλοι μπορούν να εργάζονται εξ αποστάσεως δύο ημέρες την εβδομάδα. Επιπλέον τους επιτρέπεται δέκα εργάσιμες ημέρες τον χρόνο να τηλεργάζονται στο εξωτερικό. Το οξύμωρο είναι ότι στο ίδιο ακριβώς μοντέλο υβριδικής εργασίας – με τουλάχιστον δύο ημέρες την εβδομάδα στο γραφείο – κάλεσε και η Zoom, ο κολοσσός χάρη στον οποίο μπόρεσε να στηθεί τεράστιο μέρος του οικοδομήματος της τηλεργασίας, που σταθερά φθίνει. Οι εργαζόμενοί της ωστόσο δεν συναινούν.
Υπήρξαν και απεργίες σχετικώς και προσφυγές στη Δικαιοσύνη: Οι ομοσπονδιακοί υπάλληλοι στον Καναδά απήργησαν δύο εβδομάδες τον Μάιο, διεκδικώντας οριζοντίως καθεστώς τηλεργασίας, ενώ τα συνδικάτα στην Αυστραλία δίνουν μάχη μέχρις εσχάτων έναντι της μεγαλύτερης τράπεζας της χώρας και της ομοσπονδιακής κυβέρνησης προκειμένου να κατοχυρώσουν νομικά το δικαίωμα μόνιμης εργασίας από το σπίτι.
«Η ανθρώπινη επαφή είναι αναγκαία»
«Η τηλεργασία ήταν κάτι το οποίο είχα προτείνει αρκετές φορές πριν την πανδημία σε όλους τους εργοδότες μου, όμως πάντα ένιωθαν έναν φόβο και δεν τολμούσαν να δουν έναν διαφορετικό τρόπο υψηλής παραγωγικότητας και καλύτερης ισορροπίας ζωής. Σε κάποιες φάσεις της ζωής μου δαπανούσα έως και 4 ώρες στις καθημερινές μετακινήσεις απλά για να πάω και να επιστρέψω από το γραφείο και σκεφτόμουν γιατί αυτό να μην μπορεί να αλλάξει. Η πανδημία ήταν η ευκαιρία αυτή την εξέλιξη να τη δούμε να εφαρμόζεται σε μεγάλη κλίμακα και σε πολλούς παραπάνω τομείς πέρα από τη δημοσιογραφία και την επικοινωνία, αντικείμενα στα οποία εργάζομαι τα τελευταία 13 χρόνια.
Στη δική μου δουλειά η παραγωγικότητα και η αποτελεσματικότητα δεν προσμετρούνται με νεκρές ώρες “βάρδιας” σε ένα γραφείο, αλλά εξαρτώνται από τη μελέτη δεδομένων και τη δημιουργικότητα, πράγματα τα οποία μπορείς να τα κάνεις πολύ πιο άνετα και εύκολα από τον δικό σου χώρο όντας ιδιαίτερα συγκεντρωμένος.
Υστερα από 2 χρόνια πρόκειται να επιστρέψω στο γραφείο, όμως σε ένα μοντέλο υβριδικής εργασίας και αυτό αποτελεί μία ιδανική συνθήκη για εμένα. Η ανθρώπινη επαφή είναι αναγκαία ώστε οι ομάδες να ενισχύονται, να εξελίσσεται ο τρόπος εργασίας τους, να δοκιμάζονται νέα πράγματα, αλλά ταυτόχρονα και να υπάρχει ένα όριο ώστε αυτή να μη σε καταπίνει και να σε αποσπά», αναφέρει ο Ιωσήφ Χαλαβαζής – Σύμβουλος πολιτικής και εταιρικής επικοινωνίας και υποψήφιος διδάκτορας
«Δούλευα πολλές ώρες και είχε παραβιαστεί το οκτάωρο»
«Ξεκίνησα τηλεργασία την εποχή της πανδημίας. Στην αρχή και για ένα διάστημα εργαζόμουν κυρίως από το σπίτι. Στην πορεία όμως συνειδητοποίησα ότι δούλευα πάρα πολλές ώρες και φυσικά είχε παραβιαστεί και το οκτάωρο. Η αποσύνδεση από τον υπολογιστή δεν ήταν εύκολη και έπρεπε διαρκώς κάτι να δω στα μέιλ, σε κάτι να απαντήσω… Δεν ηρεμείς. Σημειωτέον, και το οκτάωρο να τηρείται κατά τη διάρκεια της τηλεργασίας, αν έχεις παιδιά, η παρουσία τους στο σπίτι – είτε έχουν είτε όχι τηλεμαθήματα – έκανε τη δυνατότητα συγκέντρωσής μου δύσκολη. Ζήτησα να γυρίσω κάποια στιγμή στο γραφείο μου, μέσα στο 2022. Εγινε δεκτό και επέστρεψα. Υπ’ όψιν ότι ο ΟΤΕ έχει και θυγατρικές εταιρείες, στις οποίες δεν ισχύουν τα ίδια προνόμια με αυτά που έχω εγώ. Αυτή την στιγμή εργάζομαι μόνο στο γραφείο μου. Τα θετικά είναι ότι έχω τα “εργαλεία” που χρειάζομαι στο γραφείο, εκτυπωτές projectors κ.λπ., δουλεύω το οκτάωρό μου και με αλληλεπίδραση με συναδέλφους, κάτι που δεν μπορεί να υπάρξει από το σπίτι κι ας κάνεις τηλεδιασκέψεις! Αρνητικό εξακολουθεί να είναι η μετακίνησή μου στη δουλειά (το κόστος βενζίνης και το κυκλοφοριακό). Αλλά έχω επαναπροσαρμοστεί πλήρως. Θεωρώ ότι η τηλεργασία που σε έχει αποκομμένο από το γραφείο, ακόμη και αν η εργασία εκτελείται μέσα σε χρονοδιαγράμματα, είναι σε βάρος της εργασίας», λέει ο Κώστας Γεωργίου, υπάλληλος στον ΟΤΕ.
«Oι τηλεσυσκέψεις άρχισαν να ροκανίζουν χρόνο»
«Σε καθεστώς τηλεργασίας μπήκα λίγο πριν τον κορωνοϊό, Μάρτιο του 2020. Στα θετικά της είναι ότι εάν τηρήσεις αυστηρά ωράριο αυτό βοηθά στην ισορροπία μεταξύ προσωπικής ζωής και εργασίας. Δεν συγκρίνεται το να μπορείς να βρίσκεσαι για να δουλεύεις σε ένα περιβάλλον που είναι σαφώς πιο άνετο, όπου κάνεις πιο ποιοτικά διαλείμματα, μπορείς να ακολουθήσεις πιο ποιοτικά γεύματα από ό,τι στο γραφείο και υπάρχει flexibility να μπορείς να κάνεις παύση για οτιδήποτε χρειαστεί ή προκύψει αναπάντεχα, από το να πας το παιδί σου σχολείο, χωρίς το άγχος της κίνησης, μέχρι να παραλάβεις μια παραγγελία. Στα θετικά, συγκαταλέγω και την μεγαλύτερη συγκέντρωση από ό,τι σε ένα γραφείο και επομένως και την αύξηση της παραγωγικότητας, χρησιμοποιώντας αντίστοιχα όλα τα εργαλεία του σύγχρονου γραφείου.
Στα αρνητικά, είναι ο εξοπλισμός και το γραφείο που θα πρέπει να έχεις σπίτι σου, η ελαστικότητα στα ωράρια, με τον τηλεργαζόμενο να είναι τελικά ανά πάσα στιγμή διαθέσιμος, κι η απώλεια της ανθρώπινης επαφής. Υπήρξαν ομάδες που δεν βρέθηκαν ζωντανά επί μήνες. Αυτό έπληξε και τις δυναμικές τους και την παραγωγικότητά τους. Επιπλέον, ο αριθμός των τηλεσυσκέψεων αυξήθηκε κατακόρυφα, γεγονός που άρχισε να ροκανίζει χρόνο και να επηρεάζει και την παραγωγικότητα. Η μέση καλύτερη λύση είναι ο υβριδικός τρόπος εργασίας: 2-3 ημέρες, που η ομάδα από το τμήμα σου θα είναι επίσης παρούσα, φυσικής παρουσίας στο γραφείο και τις υπόλοιπες τηλεργασία, με σαφή ωράρια», σημειώνει ο Φοίβος Ζώτος, Επικεφαλής Στρατηγικής Πολυεθνικής Εταιρείας, για αγορές της Δυτικής Ευρώπης
«Δύσκολη η τηλεργασία με παιδιά στο σπίτι»
«Η περίοδος της τηλεργασίας συνέπιπτε με την περίοδο της τηλεκπαίδευσης. Στη συνέχεια, επιστρέψαμε στα γραφεία μας και έκτοτε δεν προβλέπεται για εμάς τηλεργασία. Η εμπειρία μου από την περίοδό της είναι ότι η δουλειά μπορεί να γίνεται αποδοτικά, αλλά με κάποιες δυσκολίες στο επίπεδο της αλληλεπίδρασης και της συνεννόησης όταν πρόκειται για ομαδική εργασία. Για εμένα, επειδή μεγάλο μέρος τη δουλειάς μου γίνεται με συνεργασίες, η φυσική παρουσία υπερτερεί και σαφώς προτιμώ τη δουλειά στο γραφείο. Μπορώ να συζητήσω και να συνεργαστώ δια ζώσης, συγκεντρώνομαι καλύτερα σε αυτό που έχω να κάνω, έχω ησυχία. Για ένα γονιό και δη μητέρα είναι πολύ δύσκολο να δουλέψει με παιδιά στο σπίτι. Κάνουν φασαρία, συνεχώς ζητάνε κάτι. Επίσης έχω πιο σαφές ωράριο έτσι. Η επιστροφή στο γραφείο φαίνεται άβολη στην αρχή, αλλά είναι καλύτερη», λέει από την πλευρά της η Έλλη Μουτάφη, οικονομολόγος, σε ερευνητικό ίδρυμα.
Τι λένε οι ψυχολόγοι
«Ο εργαζόμενος νιώθει ελευθερία επιλέγοντας πώς θα δουλέψει»
Οι εργαζόμενοι με ευέλικτο σχήμα εργασίας είναι δύο φορές λιγότερο πιθανό να υποφέρουν από κακή ψυχική υγεία, σύμφωνα με έρευνα της FlexJobs, ενώ η δυνατότητα εργασίας από το σπίτι μειώνει τα περιστατικά burn-out (όπως έγραψε δυο μήνες νωρίτερα το γερμανικό «Spiegel»).
Τους λόγους που δεν θέλουν οι άνθρωποι να επιστρέψουν στο γραφείο σχολιάζουν μιλώντας στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Φραγκίσκος Γονιδάκης και η ψυχολόγος Ελενα Σπανού. Η κυρία Σπανού δηλώνει ότι η τηλεργασία για κάποιους ανθρώπους «συμβάλλει στην ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική ζωή και στην αποδοτικότητα, ενώ ο εργαζόμενος νιώθει ελευθερία επιλέγοντας πώς θα δουλέψει, σε χώρο που έχει τον απόλυτο έλεγχο».
Άνθρωποι με «κοινωνική φοβία», εργαζόμενοι «αντιμέτωποι με τοξικές συμπεριφορές στο γραφείο» είναι δυο κατηγορίες που προτιμούν να παραιτηθούν από το να επιστρέψουν στο γραφείο, σύμφωνα με τον κ. Γονιδάκη. Αρνούνται να λήξει η τηλεργασία ακόμη οι γυναίκες μητέρες παιδιών μικρής ηλικίας αλλά και οι εργαζόμενοι που σπαταλάνε έως και δυο «στρεσογόνες» ώρες καθημερινά για τις μετακινήσεις στο γραφείο.
Στο δύσκολο ερώτημα «γυρνάω στο γραφείο ή παραιτούμαι;» θα πρέπει να ζυγιστεί «τι θα χαθεί και τι θα κερδηθεί» απαντά ο καθηγητής Ψυχιατρικής. «Υπήρξαν θεραπευόμενοί μου που δουλεύοντας από το σπίτι κόντεψε να τους στρίψει! Από την άλλη πλευρά, τα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας αποδεικνύουν ότι κάποιοι τηλεργαζόμενοι κλειδώθηκαν σε ένα σπίτι με τον κακοποιητή τους».
Από τους «αρνητές» της επιστροφής στο γραφείο οι ανθεκτικοί «θα προσαρμοστούν» επιστρέφοντας στο γραφείο, όπως συνέβη στην καραντίνα. Οσοι «δεν διαθέτουν τον ψυχικό εξοπλισμό» για αυτό; «Θα χρειαστούν βοήθεια από ειδικό» συνοψίζει.
Πάντως, οι εργασιακοί όροι άλλαξαν. Σταθερές ανατράπηκαν. Νέες αντιφάσεις αναδύθηκαν. Η πανδημία αποδείχθηκε καταλύτης. «Οι εργοδότες δύο χρόνια μετά το τέλος της πανδημίας δυσκολεύονται να βρουν χαμηλο-αμειβόμενους εργαζομένους μπλε ή λευκού κολάρου που θα αποδέχονται τις προ-πανδημικές συνθήκες εργασίες» αναλύει στο «Βήμα» ο Δημήτρης Δαλάκογλου, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam. «Ενα άτυπο κοινωνικό συμβόλαιο, που ήταν ήδη πολύ τεντωμένο και είχε να κάνει με την πτώση των αμοιβών, που επιδεινώθηκε ραγδαία με την κρίση του 2008, πλέον έσπασε». Στην περίπτωση του «ελαστικού χώρου εργασίας» οι εργοδότες φαίνεται «να μην εμπιστεύονται τους εργαζομένους τόσο, ακόμα κι αν οι εργασίες εκτελούνται στην ώρα τους» είναι η πρώτη «αντίφαση» που εντοπίζει ο κ. Δαλάκογλου.
Ακόμη μια μετα-πανδημική αντίφαση αφορά τα συνδικάτα των εργαζομένων, που «μπερδεμένα, φαίνεται να μην έχουν ενιαίο μεγάλο αφήγημα υπέρ ή κατά του ελαστικού τρόπου εργασίας. Αυτή η αμφισημία προκύπτει στις κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές καταγραφές του φαινομένου. Οι πιο ριζοσπάστες πάντως απορούν μεγαλόφωνα αν η εργασία, όπως την ξέραμε, είναι απαραίτητη ή αν ήρθε επιτέλους στην Ευρώπη ο καιρός του οικουμενικού ελάχιστου εισοδήματος και της δραματικής μείωσης των ωρών εργασίας.
Πολιτικά, ούτε οι γκουρού της υπερ-ελαστικής διαχείρισης εργατικού δυναμικού ήταν έτοιμοι για αυτό που έφερε η πανδημία» συνοψίζει ο ίδιος. «Δεν ήταν έτοιμος ο νεοφιλελευθερισμός για την πλήρη κατάργηση του χώρου εργασίας που έφερε η πανδημία. Όλες αυτές οι εντάσεις καταγράφονται και την εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης θα μας απασχολήσουν η κατανόηση και η επίλυσή τους» καταλήγει.
Μπερδεμένα και τα συνδικάτα
Οι εργασιακοί όροι αλλάξαν. Σταθερές ανατράπηκαν. Νέες αντιφάσεις αναδύθηκαν. Η πανδημία αποδείχθηκε καταλύτης. «Οι εργοδότες δύο χρόνια μετά το τέλος της πανδημίας δυσκολεύονται να βρουν χαμηλο-αμοιβόμενους εργαζόμενους μπλε ή λευκού κολλάρου που θα αποδέχονται τις προ-πανδημικές συνθήκες εργασίες» αναλύει στο Βήμα ο Δημήτρης Δαλάκογλου, Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam και διευθυντής του προγράμματος www.infra-demos.net. «Ένα άτυπο κοινωνικό συμβόλαιο, που ήταν ήδη πολύ τεντωμένο και είχε να κάνει με την πτώση των αμοιβών, που επιδεινώθηκε ραγδαία με την κρίση του 2008, πλέον έσπασε». Στην περίπτωση του «ελαστικού χώρου εργασίας» οι εργοδότες φαίνεται «να μην εμπιστεύονται τους εργαζόμενους τόσο, ακόμα κι αν οι εργασίες εκτελούνται στην ώρα τους», είναι η πρώτη «αντίφαση» που εντοπίζει ο κύριος Δαλάκογλου.
Ακόμη μια μετα-πανδημική αντίφαση, αφορά στα συνδικάτα των εργαζομένων, που «μπερδεμένα, φαίνεται να μην έχουν ενιαίο μεγάλο αφήγημα υπέρ ή κατά του ελαστικού τρόπου εργασίας. Αυτή η αμφισημία προκύπτει στις κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές καταγραφές του φαινομένου. Οι πιο ριζοσπάστες πάντως, απορούν μεγαλόφωνα αν η εργασία, όπως την ξέραμε, είναι απαραίτητη ή αν ήρθε επιτέλους στην Ευρώπη ο καιρός του οικουμενικού ελάχιστου εισοδήματος και της δραματικής μείωσης των ωρών εργασίας».
«Πολιτικά, ούτε οι γκουρού της υπερ-ελαστικής διαχείρισης εργατικού δυναμικού ήταν έτοιμοι γι’ αυτό που έφερε η πανδημία», συνοψίζει ο Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. «Δεν ήταν έτοιμος ο νεοφιλελευθερισμός για τη πλήρη κατάργηση του χώρου εργασίας, που έφερε η πανδημία. Όλες αυτές οι εντάσεις καταγράφονται, και την εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης θα μας απασχολήσει η κατανόηση και η επίλυσή τους».