Εφη Αγραφιώτη
Συνέντευξη στη Ρίτσα Μασούρα
Κυρία Αγραφιώτη, θα προσπεράσω το γεγονός ότι είστε μια από τις πλέον διακεκριμένες πιανίστες της Ελλάδας, της Ευρώπης και όχι μόνο – άλλωστε τα αλλεπάλληλα ταξίδια σας, το αποδεικνύουν – και θα σταθώ πρωτίστως στη σημασία που έχει για σας η μουσική γλώσσα, ως ερέθισμα, αλλά και ως επικοινωνία
Η μουσική γλώσσα είναι μια παγκόσμια γλώσσα με την οποία οι άνθρωποι μοιράζονται την ομορφιά, την καρδιά και το πνεύμα, τον παλμό της ψυχής και την αίσθηση. Σαν όλες τις γλώσσες έχει σύμβολα έτοιμα για χρήση, το ταίριασμα και το συνταίριασμα τους διαμορφώνει χιλιάδες ταυτότητες συναισθημάτων, πολυδύναμες επιδράσεις στη φαντασία. Είναι και το όχημα που συνδέει αδιάκοπα τον αντιληπτό με τον πραγματικό κόσμο. Η μουσική γλώσσα έχει αυστηρούς κανόνες και χάρη σε αυτούς απελευθερώνει τη δημιουργικότητα μας. Αυτά τα σύμβολα μπορούν να ερεθίζουν το νου και να προτείνουν νοήματα. Είναι η αρμονία του σύμπαντος στην οποία χαίρεται να φτάνει κάθε φορά κανείς για να διαπιστώσει ότι μόλις ξεκίνησε το ταξίδι κι έχει πολλά ακόμα να κάνει και να δει, πολλά να αισθανθεί και να επικοινωνήσει. Ακούγεται μαγικό; Δεν ξέρει κανείς τι ακριβώς είναι… βρήκα απλώς έναν σύντομο τρόπο να εκφράσω αυτό που νιώθω, δεν είναι ίσως αρκετά αυτά που σας είπα.. ας θυμηθούμε τον Πλάτωνα για να το ξανασκεφτούμε: Η μουσική είναι ένας ηθικός κανόνας. Δίνει ψυχή στο σύμπαν, φτερά στη σκέψη, απογειώνει τη φαντασία, χαρίζει χαρά στη λύπη και ζωή στα πάντα.
Πριν σας κάνω μια ακόμη ερώτηση, βρίσκεστε αρκετά στην Ελλάδα κι αν ναι, πόσο χρόνο αφιερώνετε καθημερινά για να μελετάτε ; Οι υποχρεώσεις σας νομίζω ότι δεν αφήνουν περιθώρια ανάπαυλας .
Στην Ελλάδα βρίσκομαι τα τρία τέταρτα του ετήσιου χρόνου μου, εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες, εδώ απολαμβάνω τη ζωή και την καθημερινότητά μου. Η μελέτη βέβαια είναι πολύωρη αλλά την ορίζω ως μια προσωπική αφιέρωση, είναι επιλογή κι αυτό το μεταφράζω σε ευτυχία. Δεν μελετώ όμως μόνο μουσική, μου αρέσει να διαβάζω. Νιώθω απόκοσμη αν δεν φυλλομετρήσω βιβλία. Όσο για τη λέξη ανάπαυλα είναι εντελώς υποκειμενική. Διακοπή μιας δραστηριότητας για λίγο ασφαλώς και είναι επιβεβλημένο να γίνεται, χρειαζόμαστε ανάκτηση δυνάμεων κι αυτό το πετυχαίνουμε με αντιθέσεις, με εναλλαγές, αλλά έχει σημασία το περιεχόμενο, τι αλλάζεις με τι.
Όσα χρόνια σας γνωρίζω, έχω την εικόνα μιας υπέροχης, αγέρωχης γυναίκας, που μπροστά σε ένα πιάνο, αγγίζει με σεβασμό τα πλήκτρα και σπανίως κοιτάζει κατάματα το κοινό. Είστε , άραγε, τόσο πολύ απορροφημένη από το μουσικό σας ταξίδι; Αυτή η αυτοσυγκέντρωση προετοιμάζει το να το μοιραστείτε με τον κόσμο που σας παρακολουθεί με τόση αγάπη;
Η Μουσική μας κοιτάζει μόνο κατάματα, όλους. Εγώ ως άνθρωπος, ως σώμα, δεν έχω λόγο να « υπάρχω» τη στιγμή μιας συναυλίας. Δεν έχω λόγο να επιδείξω κάτι για μένα και εκ φύσεως δεν μου αρέσει η χρήση του εγώ. Εκείνη τη στιγμή επιθυμώ να αφήσω αυτό που έχω αδράξει να πάει κάτω, να χαϊδέψει τον ακροατή, να του επικοινωνήσει αυτό το γοητευτικό κάτι. Η αγάπη όχι μόνο υπάρχει αλλά και κυκλοφορεί στην αίθουσα τη στιγμή μιας μουσικής μέθεξης. Έτσι, ελεύθερα, πάντως, χωρίς ονοματεπώνυμα και αυταρέσκειες. Ο Ζαν Κοκτό νομίζω το έλεγε για τους αυτό-επιδεικνυόμενους δεξιοτέχνες, ότι αυτό δεν υπηρετεί τελικώς τη μουσική αλλά τους εαυτούς τους.
Κρατώ την λέξη αγάπη για να σημειώσω ότι αν δεν αγαπάς αυτό που κάνεις, εδώ που τα λέμε, δεν καταφέρνεις τίποτα στη ζωή. Όλα είναι αγάπη, από τις αξιακές αρχές μας μέχρι την ταπεινότητα της σωματικής ύπαρξης μας μπροστά στο πνεύμα. Επισημαίνω και το σεβασμό του μουσικού, δηλαδή του μεταφορέα, απέναντι στο μεγαλείο της τέχνης με την οποία ασχολείται.
Πείτε μου πώς ήταν η ζωή σας από παιδί σε σχέση με τη μουσική και με το πιάνο; τα πρώτα ερεθίσματα, τα πρώτα δειλά σας όνειρα .
Εγώ μεγάλωσα σε περιβάλλον πολύ ήρεμο, πολύ δεμένο, χωρίς εσωτερικά προβλήματα, αλλά και χωρίς ιδιαίτερη οικονομική άνεση. Όλα δρομολογούνταν με βάση την ανάγκες και τα θέλω μας. Ποτέ κανείς σε αυτό το σπίτι δεν πίεσε και δεν συνέθλιψε την ελευθερία και την αυτοτέλεια μας. Η οικογένεια άκουγε μουσική και εγώ από πολύ μικρούλα ήμουν σε συναυλίες. Έχω να θυμάμαι ατελείωτες συζητήσεις και ιστορίες… όταν είπα λοιπόν πόσο μου αρέσει το πιάνο, η ερώτηση του πατέρα μου ήταν: θέλεις να μάθεις; ξέρεις η ζωή του μουσικού είναι πολύ σκληρή αλλά η μουσική δίνει δύναμη και στον υπάλληλο και στην κομμώτρια και στο καθηγητή… Τα είχαμε πει βέβαια δεκάδες φορές βγαίνοντας από συναυλίες όλα αυτά με τον πατέρα μου. Όταν απάντησα «ναι, θέλω να μάθω αλλά μπορούμε να πάρουμε πιάνο;» όλα δρομολογήθηκαν. Από εκεί και πέρα ο κόσμος μου έγινε πελώριος και δεν κατάφερνα να οργανώσω το μουσικό πληθωρισμό με την αντίληψή μου, αλλά δεν νομίζω ότι ονειρεύτηκα ποτέ το πώς θα είμαι μεγάλη μουσικός ή προμαντόνα ή διάσημη μαέστρος. Τίποτα από όλα αυτά. Ακόμα και στις θερμές κουβέντες των δασκάλων για την ικανότητα μου στο πιάνο, το σπίτι μου δεν διαμόρφωνε κλίμα υπερβολής. Όλα ήταν ήρεμα, σεμνά.
Δεν φανταστήκατε δηλαδή ως μικρή, την εικόνα σε μια μεγάλη αίθουσα να μαγεύετε τον κόσμο; ή όλα αυτά ήρθαν σιγά σιγά και με απίστευτη δουλειά ;
Δεν με απασχόλησε ποτέ έτσι αυτό το θέμα μέχρι σήμερα. Έχω παίξει Σκαλκώτα το 1978 με έντεκα ακροατές, και το 1982 στο Ηρώδειο με το θέατρο γεμάτο. Η ευτυχία ήταν νομίζω ίδια. Αυτό το φιλάρεσκο του κοίτα με ποια είμαι και τα συναφή δεν το έχω βιώσει ευτυχώς.. Η δουλειά είναι απίστευτη, ναι. Σκληρή, μοναχική και συχνά αδιέξοδη. Σε μαθαίνει όμως να είσαι συνεπής, να ισορροπείς πάνω στο μαχαίρι, να ζητάς μόνο από τον εαυτό σου, να διεκδικείς το καλύτερο και να μη περιμένεις από κανέναν την στοργή και την κατανόηση για όσα κάνεις. Είναι επιλογή και τις επιλογές τις υπερασπίζω με πάθος. Είμαι αφιερωμένη αλλά κάνω κι άλλα πράγματα, δεν μπορώ να ζήσω σαν παράξενο φυτό, δεν μου ταιριάζει.
Και τα παιδιά σας, οι μαθητές σας, η διδασκαλία; Πόσο αυτό το κεφάλαιο σας γεμίζει ; Σας καλύπτει τυχόν κενά που εσείς νομίζετε ότι έχετε ; Τα παιδιά είναι σφουγγάρια κι αυτή η πλαστικότητα που διαθέτουν είναι μάλλον μαγική ή κάνω λάθος;
Τα δυο φυσικά παιδιά μου έμαθαν μουσική επειδή η μουσική ήταν μαζί μας στο σπίτι. Επίσης δεν νομίζω ότι θα πουν ποτέ ότι η μαμά τους έλειψε. Χρειάστηκε να υποβληθώ σε τεράστια ταλαιπωρία και να καταπιώ πικρά ποτήρια για να μεγαλώσουν με όχημα τις ποιοτικές αγωνίες μου. Χαίρομαι που όλα οδήγησαν σε δυο αξιολάτρευτα παιδιά, η ζωή μου περνάει ολόκληρη από την γέννησή τους. Ελπίζω να με θυμούνται ακριβώς έτσι στη ζωή τους. Είναι πια μεγάλα και ως ενήλικες έχουν από μένα ακριβώς ό,τι είχα κι εγώ. Ελευθερία, διακριτικότητα και θετική στάση απέναντί τους.
Πάμε τώρα στη διδασκαλία. Τα πνευματικά μου παιδιά τα έχω λατρέψει. Λίγους μαθητές θυμάμαι που η σχέση μας προτίμησα ή μάλλον επεδίωξα να χαλάσει. Ο λόγος που χωρίσανε οι δρόμοι μας ήταν πάντα ο ίδιος: δεν αντέχω τα ψώνια κι όταν οι μαθητές δεν αντέχουν τη ρεαλιστική και απόλυτα άμεση, ειλικρινή στάση και συμπεριφορά, χρειάζεται, επιβάλλεται να απομακρυνθούν. Με τους άλλους έχουμε χτίσει σχέση λατρείας, δεκαετίες πέρασαν και συνεχίζουμε έτσι. Δεν περνούν αυτές οι αγάπες, είναι πολύ δοτικό το δασκαλίκι… Λατρεύω τη διδασκαλία, δεν νομίζω καν ότι μπορώ να τη στερηθώ.
Από τους μαθητές σας έχουν διακριθεί πολλοί όπως γνωρίζω. Πείτε μου όμως τι αγάπησαν περισσότερο πάνω σας και τι αγάπησαν περισσότερο από τους μεγάλους μας συνθέτες .
Δεν μπορώ να μετρήσω καν πόσους νέους άξιους ανθρώπους έβγαλα ως δασκάλα, δεν χρειάζεται εξ άλλου να το κάνω. Οι περισσότεροι λένε ότι είχαν μπροστά τους έναν άνθρωπο επίμονο, πεισματάρη, φιλικό μεν αλλά και υπερβολικά αυστηρό, που λειτουργούσε ενίοτε ως μητέρα και εξομολόγος τους, που ζούσε τη μαγεία αυτού που κάνει, που δεν έκανε μάθημα με το ζόρι, που δεν δίσταζε να πάει στην άλλη άκρη της γης για να παρακολουθήσει ένα σεμινάριο, ή να παρακολουθήσει με κάποιον σπουδαίο μουσικό δυο μαθήματα. Αυτό τους ερέθιζε το ενδιαφέρον, το παρατηρούσα εξ άλλου, έβλεπαν προφανώς στην πράξη, χωρίς μυθοπλασίες την ανάγκη του να μαθαίνουμε, για να αξιοποιήσουμε τη δύναμη της διδασκαλίας με κάθε τρόπο. Μέχρι τα 55 μου προσπαθούσα να κάνω εφικτό το να μάθω από σπουδαίους μουσικούς. να απλώσω φτερά επικεντρώνοντας σε κάτι. Είναι πολύ σημαντικό για μένα τώρα που το σκέφτομαι, είναι πλούτος, δεν έχω κενά, δεν έχω άδεια δωμάτια μέσα μου.
Πάμε τώρα στους συνθέτες. Η προσωπική μου εμπειρία σχετικά με την ελληνική μουσική για πιάνο στη δεκαετία 1988-1998 έφερε σχεδόν 25 νέους πιανίστες σε επαφή με την ελληνική εργογραφία. Δεκάδες συναυλίες, και καμιά διακοσαριά έργα διδάχτηκαν τότε. Είμαι βέβαιη κρίνοντας από την πορεία τους ότι αυτό ήταν καθοριστικό στην εκπαίδευσή τους. Θεωρώ ότι ήταν πολύ σημαντική ιδέα και ευχαριστώ όσους, ελάχιστους αλλά τολμηρούς, την υποστήριξαν. Επειδή προσωπικά είχα πάντα ανάγκη να φεύγω από τα γνωστά και να μελετώ τα άγνωστα, δίδαξα συνθέτες όχι δόκιμους στην ωδειακή τακτική, με έχουν υποτιμήσει πολλές φορές και τα μάθαινα τα όσα έλεγαν, αλλά δεν με αφορά, νομίζω ότι έκανα καλό στους μαθητές μου. Θυμάμαι μερικούς που έρχονταν για να τους εξηγήσω και να μιλήσουμε για έργα εντελώς άγνωστα, για παράδειγμα δεν θα ξεχάσω ατελείωτες συζητήσεις για τον Πουλένκ, για την Κλάρα Σούμαν, για τον Μπουζόνι και για τον Χιναστερα, με αφορμή άπαντα τα έργα του που είχα παίξει και είχαν τότε εντυπωσιαστεί τρία τέσσερα παιδιά μου. Αχ… μπορώ να μιλάω ώρες για όλα αυτά!
Έχετε γράψει ένα βιβλίο για τις γυναίκες μουσικούς που μάλλον έχουν αδικηθεί, τα παλιότερα χρόνια . Πείτε μου εν συντομία τι σας ώθησε να γράψετε αυτό το βιβλίο ; Ήταν η γυναικεία σας φύση που έπαιξε ρόλο ή υπήρξε μια σχέση αντικειμενικότητας ;
Η γυναικεία μου φύση ίσως να με ώθησε αλλά σε μικρό ποσοστό. Εμένα με απασχόλησε το τι έκαναν οι γυναίκες μουσικοί μας στη μουσική μας ζωή, από πού προέρχονταν, τι δρόμους άνοιξαν και τι υπέστησαν για να πετύχουν όσα η φύση τους επιθυμούσε και η κοινωνία χλεύαζε, το πόσο στήριξαν τους άνδρες μουσικούς, το πόσο γαλαντόμες, δοτικές και ουσιαστικές υπήρξαν απέναντι στη μουσική ζωή και στη διδασκαλία. Οκτακόσια περίπου γυναικεία ονόματα μέχρι το 1960 φιλοξενήθηκαν στις σελίδες του βιβλίου «Η μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;» και δεν είναι όλες σε σχέση με όσες περιλαμβάνονται στο βιβλίο.
Ποια είναι τα σχέδια σας για το άμεσο μέλλον; Ξέρω ότι οι αίθουσες γεμίζουν κι αυτό είναι ίσως μεγαλύτερο χειροκρότημα από το τελικό χειροκρότημα κάθε συναυλίας. Αναρωτιέμαι, οι έλληνες της διασποράς, ενδιαφέρονται ή είναι εσώκλειστοι στις ελληνικές παραδόσεις και δεν ξεπερνούν αγκυλώσεις που κουβαλούν απ την πατρίδα;
Τα σχέδια μου είναι να μπορέσω να διανύσω αγωνιζόμενη για τις επιλογές της ζωής μου άλλη μια δεκαετία. Έκλεισα σαράντα χρόνια μουσικός φέτος. Θα ήθελα χαρώ το ταξίδι, τη χαρά της μουσικής απόλαυσης, το μοίρασμα της αισθητικής και των μεγάλων μουσικών ιδεών με άλλους ανθρώπους. Έτσι κι αλλιώς όμως είμαι ευγνώμων στη ζωή.
Οι Έλληνες εκτός Ελλάδας δεν έρχονται παρά ελάχιστα σε συναυλίες γιατί δεν θεωρούν μάλλον ότι αυτό το είδος μουσικής είναι επιλογή τους. Τι θέλω εγώ τώρα στα κοντσέρτα… Όταν έρχονται απεγκλωβίζονται πολύ γρήγορα από τις αρχικές ανασφάλειες, είναι ζεστοί, εγκάρδιοι, συγκινούνται και θα νιώθουν σίγουρα την πατρίδα μέσα από την σύζευξη αυτή. Εγώ προσθέτω και ελληνική μουσική στα προγράμματα εδώ και σαράντα χρόνια, μερικές φορές έπαιξα ελληνικά έργα αποκλειστικά. Νομίζω ότι η ελληνική μουσική δεν έχει τίποτα αδιάφορο για να μην αρέσει στους Ευρωπαίους. Η μουσική μας ανεβάζει την πατρίδα μας στα μάτια και στην καρδιά τους.
Έχετε κάποια συναυλία νομίζω τέλη Μαΐου στη Φινλανδία ; ή κάνω λάθος
Παίζω στο Ελσίνκι, που για πρώτη φορά είχα παίξει 35 χρόνια πριν! Με την ερώτηση σας αυτή μπορώ και θέλω να δέσω την απάντηση μου με τα όσα είπαμε περί των ελλήνων εκτός συνόρων. Αυτή τη φορά (και είναι κυριολεκτικά πρώτη φορά) θα έχω μαζί μου τον Σύνδεσμο των Ελλήνων της Φινλανδίας. Πρόκειται για εκλεκτούς ανθρώπους, μορφωμένους, ενταγμένους στη ζωή της χώρας αυτής, όπως παρατηρώ. Αυτό διαπιστώνω και είμαι ευτυχής που στις 28 Μαΐου θα παίξω εκεί Έλληνες και Φινλανδούς συνθέτες, μαζί με έναν ελληνοφινλανδό που εντόπισα χάρη στο πολύτιμο αρχείο του Θωμά Ταμβάκου, τον Γιώργο Γουναρόπουλο, που θα συνδέσει κατά κάποιο τρόπο στο πρόγραμμα την Ελλάδα με την Φινλανδία. Είναι συμβολικό που θα παίξω κάτι δικό του γιατί 28 Μαΐου 1904 γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη και 28 Μαΐου 1968 πέθανε στο Πόορβο, λίγο πιο πάνω από το Ελσίνκι. Περιμένω και μέλος της οικογένειας του στη συναυλία.
Κυρία Αγραφιώτη τι θα συμβουλεύατε όχι ένα παιδί αλλά έναν γονιό που θεωρεί, σωστά ή λανθασμένα, ότι το παιδί του είναι ταλέντο στο πιάνο ;
Θα τον συμβούλευα να μπει στον κόπο να σκεφτεί τι εννοεί και πώς μπορεί να το αποδείξει. Αν βάλεις στη γη την καλύτερη ρίζα ενός λουλουδιού και την αφήσεις σε λάθος σημείο και απότιστη, λουλούδι δεν θα δεις. Να στηρίξουν με υπομονή τη σχέση των παιδιών τους με τη μουσική λοιπόν, ο δρόμος δεν είναι σύντομος και ούτε ειδυλλιακός, οι ίδιοι να σέβονται τις τέχνες, αυτό θα βοηθήσει τα παιδιά αλλά θα τους βοηθήσει και να αποδεχτούν αργότερα μια πιθανή επιλογή των παιδιών σχετική με την τέχνη. Τα λόγια τέτοιου τύπου όπως «το ταλέντο» δεν έχουν ουσία δεν είναι παρά αυταρέσκεια ελληνικού τύπου. Το ταλέντο δεν είναι δαχτυλίδι που το φοράει κάποιος επειδή έτυχε να το έχει. Χρειάζεται κόπος, επώδυνη δουλειά, σοβαρότητα, αγάπη και ωρίμανση. Πολύ αργότερα, θα δείξει…
Τα δικά σας παιδιά έχουν σχέση με τη μουσική γενικότερα ;
Και τα δυο μου παιδιά διδάχτηκαν από άριστους δασκάλους μουσική, αγαπούν τη μουσική και μακάρι όλα τα παιδιά του κόσμου να αποκτήσουν αυτή την όμορφη εμπειρία. Θα κάνει τη ζωή τους πλουσιότερη, ουσιαστικότερη και θα το γευτούν, θα το χαρούν. .μη ζώην μετ᾽ αμουσίας δεν λέει ο Ευριπίδης στον Ηρακλή του, τετρακόσια τόσα χρόνια πριν την έλευση του Χριστού;
Νομίζω ότι πρέπει να σας ευχαριστήσω πολύ για το χρόνο σας, τον αισθάνομαι πολύτιμο και είναι σαν να κλέβω εκκλησία, αλλά πρέπει ο κόσμος να μαθαίνει όσα συμβαίνουν γύρω από τη μουσική. Έχω την άποψη ότι πες πες κάτι θα μείνει.. Σας ευχαριστώ.
Πες πες ναι, κάτι θα μείνει αλλά δείτε ποιοι φωτίζονται από τα μέσα για το πες πες τους… δείτε τι χαμηλού επιπέδου είναι αυτό που μένει και δυστυχώς διαπαιδαγωγεί μέσα από το πολυφωτιζόμενο πες πες…
Εγώ ευχαριστώ για τη συνομιλία, για την τιμή.