73

ΣΤΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟ πρόλογο του βιβλίου ο Μανόλης Σαββίδης σημειώνει ότι η έκδοση της αλληλογραφίας του Φόρστερ με τον Καβάφη ετοιμαζόταν για περίπου σαράντα πέντε χρόνια. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, δεν έχουμε μπροστά μας την απλή «διάσωση» κάποιας αλληλογραφίας, αλλά κυρίως το χρονικό μιας συζήτησης ή κάποιου θεάτρου εκ του μακρόθεν, το οποίο –με διακοπές και κάποια χάσματα– θα θέσει τις βάσεις για τη μετέπειτα φήμη του Καβάφη. Προφανώς, ο Φόρστερ έγραφε αυθόρμητα, αντίθετα ο Αλεξανδρινός (απλός υπάλληλος για την ώρα και χωρίς φωτοστέφανο) είχε ανάγκη το προσχέδιο, τις διαγραφές και την αποσπασματικότητα.

Το κύριο γνώρισμα αυτού του διαλόγου εκ του μακρόθεν αφορά κυρίως μια φιλία που ήταν προφανώς μονομερής.

«Είχαν κοινά ενδιαφέροντα μέχρις ενός σημείου, μεταξύ των οποίων η αισθητική εκτίμηση των ωραίων ανδρών αλλά και η βαθιά προσήλωση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ωστόσο, η προσεκτικότερη ανάγνωση των επιστολών αποκαλύπτει μια συνολικά διαφορετική δυναμική. Στο πλαίσιο των σύνθετων κοινωνικοπολιτικών περιστάσεων υπό τις οποίες εγράφησαν, οι επιστολές φωτίζουν περισσότερο τις κοινές ευαισθησίες Φόρστερ και Καβάφη, όπως και τις άρρητες διαφορές τους.

Για παράδειγμα, παραθέτουμε την τέταρτη επιστολή, όπου γίνεται λόγος για το αν ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι διεφθαρμένος: «Δεν το γράφω για να σας παρηγορήσω – η παρηγοριά είναι πολύ κατώτερο είδος, που ανταλλάσσεται μόνον ανάμεσα σε ανθρώπους που δεν είναι αρκετά ευθείς μεταξύ τους. Μόνον βαθιά εκεί εμφαίνεται κάτι θεμελιώδες στον άνθρωπο που είναι ίσως δυστυχισμένος, αλλά όχι με αυτές τις επιφανειακές δυστυχίες, και που βρίσκει τη γαλήνη όχι με την εκπλήρωση αλλά με τη δημιουργία. Η ειρήνη η υπερέχουσα πάντα νουν είναι η γαλήνη στην καρδιά της καταιγίδας. Με άλλα λόγια –με εντελώς άλλα λόγια!– πιστεύω πως θα συνεχίσετε να γράφετε». Ε.Μ. Φόρστερ, Αλεξάνδρεια,Ιούλιος, 1917.

Ο Καβάφης θα εκφράσει την άποψή του με τον ακόλουθο τρόπο: «Δεν ξεύρω αν η διαστροφή δίδει δύναμιν. Κάποτε το νομίζω. Αλλά είναι βέβαιον ότι είναι η πηγή μεγαλείου». Παρά το γεγονός ότι αυτή η σκέψη προδίδει κάποια συμφωνία ανάμεσα στους δύο αλληλογράφους, η συμφωνία γίνεται σιγά-σιγά εσωτερική ασυμφωνία διότι οι θέσεις του Φόρστερ για τον οικουμενικό ελληνισμό καταλήγουν σε πλήρη ασυμφωνία με το «ελληνικό συνεχές» του Καβάφη.

Γράφει ο Φόρστερ: «Από καιρού εις καιρόν κάποιος αυτοκράτορας προσπαθούσε να επουλώσει το σχίσμα (μεταξύ μονοφυσιτών και ορθοδόξων) και έκανε παραχωρήσεις στην αιγυπτιακή πίστη. Αλλά ενώ το σχίσμα ήταν φυλετικό, οι παραχωρήσεις ήταν θεολογικές, οπότε δεν απέφεραν καρπούς. Η Αίγυπτος ελεγχόταν για λογαριασμό της Αυτοκρατορίας μόνον από ελληνικές φρουρές, συνεπώς μόλις ήλθαν οι Άραβες την κατέκτησαν αμέσως».

Η ασυμφωνία είναι προφανής και πιθανότατα αιτιολογεί τη γενική απροθυμία του Καβάφη για τον ελληνισμό, παρά το γεγονός ότι δεν ήθελε με τίποτα να φανεί αγνώμων απέναντι σε έναν συγγραφέα που τον είχε συστήσει στον αγγλόφωνο κόσμο.

Συνάμα, η φαινομενική αδιαφορία του Καβάφη για την ενθουσιώδη στάση του Φόρστερ να εκδώσει και να συστήσει τον Αλεξανδρινό στους Άγγλους είχε βαθύτατα αίτια. Μπορεί ο Γιώργος Βαλασόπουλος (μεταφραστής των ποιημάτων) να χρονοτριβούσε επειδή δεν ενέκρινε τα ερωτικά του ποιήματα, ωστόσο η διαφωνία είχε βαθύτερα κίνητρα. Επίσης, οι φιλίες του Φόρστερ δεν ενθουσίαζαν τον Καβάφη, παρά το γεγονός ότι οι γνωριμίες του Άγγλου συγγραφέα περιλάμβαναν πρόσωπα σαν τον Έλιοτ, τον Λώρενς και τον Τόυνμπι. Ειδικά η στάση του έναντι στον Αμερικανό ιστορικό ήταν έκδηλη: «Οι απόψεις του Τόυνμπι σχετικά με τα γεγονότα στη Μικρά Ασία ήταν σκανδαλώδεις για την ελληνική κοινότητα. Η απτόητη συμπάθεια του Αμερικανού για την τουρκική αντίσταση και η αφειδής καταγραφή των ελληνικών ωμοτήτων κατά του τουρκικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας θεωρήθηκε άκρως απαράδεκτη από τους δωρητές της έδρας. Στο ενεργητικό του Τόυνμπι προσγράφεται ότι επέρριψε την ευθύνη της καταστροφής στη Δύση και στην πολιτική του “εκδυτικισμού”. Η θεωρία αυτή, προχωρημένη για την εποχή της, ελάχιστα καταπράυνε τη θιγείσα ευαισθησία των Ελλήνων πολιτικών και των Βρετανών φιλελλήνων. (…) Ο δημοσιογραφικός ρόλος του Τόυνμπι και οι προσπάθειές του να επηρεάσει τη βρετανική πολιτική στην Εγγύς Ανατολή είχαν περιέλθει βεβαίως εις γνώσιν του Καβάφη και δεν μπορούσαν παρά να έχουν αρνητική επίδραση στις δοσοληψίες με τον Φόρστερ». Τυχαία μήπως ήταν τα φιλοτουρκικά άρθρα του ίδιου του Φόρστερ (γνωστά στον Καβάφη) που δεν του επέτρεπαν να συνδεθεί μαζί του – πόσο μάλλον όταν η φήμη του ως ποιητή απείχε από την εδραίωσή της στην Ελλάδα.

Τι άλλο χρειάζεται να πούμε για να φανεί ανάγλυφα η άρνηση του Καβάφη να εξουσιοδοτήσει αντιπρόσωπό του στην Αγγλία έναν άνθρωπο με τον οποίο διαφωνούσε ριζικά;

Από την άλλη μεριά, ο Φόρστερ δεν υποχωρεί καθότι έχει την ευγενή πεποίθηση ότι το καβαφικό έργο έχει δύναμη και περιεχόμενο πανανθρώπινης εμβέλειας. Είναι ενδεικτικός ο τρόπος που γράφει στον Βαλασόπουλο για το φαινόμενο «Καβάφης»: «Διαβίβασε την αγάπη μου στον Καβάφη και πες του πως μου οφείλει ένα γράμμα. Αν μου γράψει, θα του στείλω μερικές κριτικές που θα τον ενδιαφέρουν και τον αφορούν. Αν δεν μου γράψει, δεν θα του στείλω τις κριτικές. Μιλώντας σοβαρά (και σε σένα), τα ποιήματά του προσείλκυσαν την προσοχή των κριτικών. Δεν μπορείς να φανταστείς πόσο ευτυχισμένο με κάνει αυτό. Θεωρώ υψίστης σημασίας να μεταφράσεις μερικά ακόμη. Διαθέτεις όχι μόνο τη φιλολογική ικανότητα αλλά και κάτι εξίσου σπάνιο – την πνευματική εντιμότητα. Βρίσκεται στα χέρια σου ένα πραγματικά σπουδαίο έργο, που κανείς άλλος εκτός από σένα δεν μπορεί να επιτελέσει, και σε παροτρύνω να εξοικονομήσεις λίγο χρόνο, είτε από τις νομικές είτε από τις κοινωνικές σου υποχρεώσεις, και να το επιτελέσεις. Θα προσπαθήσω να επιτύχω τη δημοσίευση των ποιημάτων σε Περιοδικά (έχω επαφές με μερικούς διευθυντές σύνταξης) και αν τα καταφέρω, μπορούμε να σκεφτούμε για βιβλίο. Αισθάνομαι πως το οφείλεις όχι μόνο στον Καβάφη και τον εαυτό σου αλλά και στη Λογοτεχνία. Αν δεν το κάνεις ο (αγγλόφωνος) κόσμος θα είναι σαφώς φτωχότερος».

Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση, Αλληλογραφία E.M. Forster – Κ. Π. Καβάφη, Μτφρ.: Κατερίνα Γκίκα, Επιμέλεια: Πίτερ Τζέφρις, Εκδόσεις Ίκαρος, σελ.: 184, τιμή: €16,00

 

Ο Έντουαρντ Μόργκαν Φόρστερ (Edward Morgan Forster, 1 Ιανουαρίου 1879 – 7 Ιουνίου 1970) ήταν Άγγλος μυθιστοριογράφος, συγγραφέας διηγημάτων και δοκιμιογράφος.