Από τα πιο προβεβλημένα μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν τελευταία, το «ωκεάνιο» «4321» του Πολ Όστερ (μτφρ. Μ. Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο) διαφέρει πολύ από τα αλλόκοτα, μινιμαλιστικά θρίλερ που έφεραν τον Όστερ στο προσκήνιο πριν από τριάντα χρόνια και σιγά-σιγά τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους Αμερικανούς συγγραφείς.

Ωστόσο, όποιος έχει πάρει γερή γεύση τόσο από τα μυθοπλαστικά όσο και από τα αυτοβιογραφικά του έργα, διαβάζοντας το «4321» θα έχει διαρκώς μια ευχάριστη αίσθηση déjà vu.

Το Εβραιόπουλο που μεγαλώνει μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο Νιούαρκ, οι αναφορές στον Χοντρό και στον Λιγνό, η μανία με το μπέιζμπολ, το πάθος για το γράψιμο, το άγχος για το χρήμα, ένας σχεδόν αιμομικτικός έρωτας, η προβληματική σχέση με τον πατέρα, η σοφίτα στο Παρίσι, το Κολούμπια, οι φοιτητικές ταραχές του ’68 – όλα αυτά, ένας συστηματικός αναγνώστης του Όστερ, σαν να τα έχει ξαναδεί.

Η ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης· η δύναμη των γονιδίων και η επιρροή του κοινωνικού περίγυρου· η τρικυμία της εφηβείας και η αφύπνιση της σεξουαλικότητας· οι δεσμοί με τους γονείς, τους δασκάλους, τους μέντορες, το άλλο φύλο, τους φίλους, μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι· πώς, στην καρδιά του 20ού αιώνα, ένα μη κατασταλαγμένο αγόρι μετασχηματίζεται σε ενήλικα: αυτοί είναι οι βασικοί άξονες του «4321».

Αρχικά, o ρεαλισμός, ο μακροπερίοδος λόγος και οι εξαντλητικά λεπτομερείς περιγραφές του «4321» θα τον ξενίσουν. Ίσως φοβηθεί πως θα τον κάνουν να βαρεθεί. Η πρόζα του Όστερ, όμως, είναι διάφανη, κυλάει σαν νεράκι

Από τη μεριά του, άλλωστε, το ενστερνίζεται απολύτως: «Η μόνη ανατρεπτική πράξη στη λογοτεχνία είναι η σαφήνεια». Η κριτική του ματιά απέναντι στην αμερικανική κοινωνία, οι στοχασμοί του πάνω στην τέχνη της μυθοπλασίας, τα πολλαπλά προσωπεία που δανείζει στους ήρωές του, όλα τα γνώριμα μοτίβα του είναι και πάλι εδώ.

Όσο για τα παιχνίδια της τύχης που δεσπόζουν σε ό,τι έχει γράψει μέχρι τώρα –μοιραίες συμπτώσεις, θανατηφόρα ατυχήματα, απρόσμενες κληρονομιές‒ κρατούν κι εδώ ρόλο πρωταγωνιστικό.

Οι άνθρωποι, μας υπενθυμίζει για άλλη μια φορά ο Όστερ, είμαστε καθαρά προϊόντα της τύχης. Όμως το τυχαίο δεν ταυτίζεται με το χάος. Κι ένας τρόπος για να το κουμαντάρεις είναι το γράψιμο.

Ανοιχτός στους αυτοσχεδιασμούς, μέχρι πρότινος ο ίδιος κινητοποιούνταν από ένα περιστατικό, ένα πρόσωπο, έναν ήχο και έβρισκε στην πορεία τη φόρμα κάθε βιβλίου του.

Αυτήν τη φορά, εντούτοις, είχε θέσει εξαρχής τους κανόνες του. Θα επιχειρούσε να αφηγηθεί τέσσερις πιθανές εκδοχές της ζωής του ίδιου ανθρώπου, ακολουθώντας βήμα προς βήμα την ανάπτυξή του και τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, από τη στιγμή που γεννιέται ως την πρώτη του νεότητα.

Το εξομολογητικό «Ημερολόγιο του χειμώνα» και το αμετάφραστο «Report from the interior» είχαν ήδη στρώσει το έδαφος.

Το 2013 ο Όστερ κλείστηκε στο γραφείο του κι έκανε τρία χρόνια να ξαναβγεί. Ο πατέρας του είχε πέσει νεκρός στα 66 («στην αγκαλιά της φιλεναδίτσας του») και ο ίδιος, με τον φόβο πως δεν του απέμενε πολύς καιρός ακόμα, ήθελε να δουλέψει απερίσπαστος.

Η ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης· η δύναμη των γονιδίων και η επιρροή του κοινωνικού περίγυρου· η τρικυμία της εφηβείας και η αφύπνιση της σεξουαλικότητας· οι δεσμοί με τους γονείς, τους δασκάλους, τους μέντορες, το άλλο φύλο, τους φίλους, μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι· πώς, στην καρδιά του 20ού αιώνα, ένα μη κατασταλαγμένο αγόρι μετασχηματίζεται σε ενήλικα: αυτοί είναι οι βασικοί άξονες του «4321», μέσα από τους οποίους ξετυλίγονται τέσσερα διαφορετικά μονοπάτια ζωής για τον Ισαάκ (Άρτσι) Φέργκιουσον.

Καθένα από τα επτά μέρη του βιβλίου χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Κάθε κεφάλαιο αντιστοιχεί σε άλλη εκδοχή του Φέργκιουσον. Θα μπορούσε κανείς να ακολουθήσει ένα αφηγηματικό νήμα ως το τέλος, παρακολουθώντας κάθε παραλλαγή του ήρωα ξεχωριστά.

Θα του πρότεινα να πάει με το κύμα, από την αρχή ως το τέλος, κανονικά. Δεν υπάρχουν μεγάλα χάσματα. Απλώς, η ματιά του παντογνώστη αφηγητή μετατοπίζεται ελαφρά, ενώ στο βάθος το φόντο μένει, πάνω-κάτω, το ίδιο.

Όπως κι αν εξελίσσεται ο Φέργκιουσον, μιλάμε πάντα για το ίδιο εγγονάκι Ρωσοεβραίων μεταναστών από την Ευρώπη, τον γιο του επιχειρηματία Στάνλεϊ και της φωτογράφου Ρόουζ, τον καλοσχηματισμένο, σπορτίφ έφηβο, τον αιωνίως ερωτευμένο με την Έιμι, τον νεαρό που λατρεύει τα βιβλία και τον κινηματογράφο, τον αυτόπτη μάρτυρα μιας καθοριστικής εποχής, της εκρηκτικής δεκαετίας του ’60.

Είτε πλούσιος είτε φτωχός, είτε ορφανός από πατέρα, είτε παιδί διαζευγμένων, είτε στρέιτ είτε αμφιφυλόφιλος, είτε αρτιμελής είτε ακρωτηριασμένος, ο Φέργκιουσον παραμένει ένας ήρωας πολύ συνδεδεμένος με τη μαμά του, πολύ απασχολημένος με τις ορμές του, ρουφάει σαν σφουγγάρι όσα συναρπαστικά συμβαίνουν στην εποχή του, ένας νεαρός πολιτικοποιημένος, παραδομένος από νωρίς στη σαγήνη των λέξεων.

Lifo, Σταυρούλα Παπασπύρου