Η προστασία των μαγκροβίων του Αμαζονίου δεν είναι απλώς ένα τοπικό ζήτημα. Είναι ένα κρίσιμο κομμάτι της αντιμετώπισης της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης.
“Η μεγαλύτερη έκταση συνεχούς μαγγροβιακής βλάστησης βρίσκεται εδώ, στην Παρά της Βραζιλίας. Και είμαστε εμείς που πρέπει να την προστατεύσουμε,” λέει ο 21χρονος ηγέτης της νεολαίας του Αμαζονίου, Ματέους Άνταμς Περέιρα Αλμέιντα.
Εκτείνονται σε σχεδόν 14.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα κατά μήκος της βόρειας ακτής της Βραζιλίας, τα μαγκρόβια δάση στις ακτές του Αμαζονίου αποτελούν πηγή ζωής για περισσότερους από 80.000 ανθρώπους σε 500 κοινότητες μόνο στην πολιτεία Παρά. Ο Ματέους, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο ψαροχώρι Βίλα ντε Πεσκεϊρό, στο νησί Μαραζό, κατανοεί βαθιά αυτή τη σύνδεση. “Είναι κάτι παραπάνω από δέντρα ή ένα δάσος. Είναι ένα οικοσύστημα ανθρώπων, ζώων και τρόπου ζωής,” λέει. “Είναι ένας κόσμος από μόνος του που χρειάζεται προστασία.”
Η Βίλα ντε Πεσκεϊρό, φωλιασμένη κοντά στις εκβολές του ποταμού Αμαζονίου, σφύζει από ζωή και χρώμα σε κάθε γωνιά. Ζωντανά ροζ, κίτρινα και μπλε σπίτια στολίζουν την άκρη του νερού, ενώ τα γέλια των παιδιών αντηχούν από το γήπεδο ποδοσφαίρου της κοινότητας. Αλλά όπως όλες οι παράκτιες κοινότητες του Αμαζονίου, η Πεσκεϊρό αντιμετωπίζει ολοένα και μεγαλύτερες δυσκολίες καθώς η κλιματική αλλαγή επιδεινώνεται.
Οι παραδοσιακοί ψαράδες βασίζονται στη γνώση των φάσεων της σελήνης, των παλιρροιών και της κατανομής των ψαριών για να προβλέψουν τις συνθήκες της θάλασσας για το ψάρεμα. Όμως, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι διακυμάνσεις στην αλατότητα και οι πλημμύρες στις ακτές αλλάζουν τα πρότυπα αλιείας και μετασχηματίζουν τον τρόπο ζωής των παράκτιων κοινοτήτων.
Φτάνοντας στην Πεσκεϊρό, αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως ότι κάθε σπίτι στέκεται πάνω σε πασσάλους ύψους δύο έως τριών ποδιών από το έδαφος. Για γενιές, αυτός ήταν ο τρόπος άμυνας της κοινότητας απέναντι στις ανερχόμενες παλίρροιες. Όμως, καθώς οι καταιγίδες γίνονται όλο και πιο συχνές και ισχυρές, αυτή η κάποτε αποτελεσματική στρατηγική δεν επαρκεί πλέον.
Την τελευταία δεκαετία, 20 οικογένειες έχουν χάσει τα σπίτια τους από τα παλιρροϊκά κύματα. Ανάμεσά τους είναι ο 81χρονος ψαράς Άλβαρο “Κατίτα” Σάντος Λεάλ, ο οποίος ξύπνησε μια τρομακτική νύχτα και βρήκε το σπίτι του να κατακλύζεται από ένα ισχυρό κύμα. Ο Κατίτα και η οικογένειά του βρήκαν καταφύγιο στο σπίτι ενός γείτονα για τέσσερις μήνες, ενώ εκείνος ξαναέχτιζε το σπίτι του με κόπο, σανίδα προς σανίδα, μόλις 200 μέτρα μακριά από το αρχικό σημείο. Όταν τον ρώτησαν γιατί δεν μετακόμισε πιο μέσα στην ενδοχώρα, η απάντησή του ήταν απλή:
“Η θάλασσα είναι η ζωή μου. Είναι το σπίτι μου.” Το να αφήσει την παραλία όπου μεγάλωσε δεν ήταν ποτέ επιλογή.
Η ιστορία του Κατίτα είναι μία από τις πολλές σε μια περιοχή όπου η διαβίωση, ο πολιτισμός και η ταυτότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα μαγγρόβια δάση. Η προστασία των μαγκροβίων σημαίνει προστασία της ίδιας της ζωής.
Από μικρή ηλικία, ο Ματέους βρήκε έμπνευση στη βιβλιοθήκη της Πεσκεϊρό. Μελέτησε οτιδήποτε μπορούσε να βρει, από παλιρροιακά φαινόμενα μέχρι την τέχνη και τον παραδοσιακό χορό καριμπό. Η αγάπη του για τη μάθηση σύντομα εξελίχθηκε σε έντονο πάθος να φέρει αλλαγή στην κοινότητά του. “Έμαθα από τη γιαγιά μου ότι μόνο μέσω της εκπαίδευσης μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα,” λέει ο Ματέους. “Κατάλαβα ότι έπρεπε να μάθω λίγα περισσότερα για τον πολιτισμό μου και τη δική μου ταυτότητα ως Μαραχοάνο… να κατανοήσω τις ρίζες μου ώστε να τοποθετηθώ καλύτερα για το μέλλον.”
Το 2017, ο Ματέους εντάχθηκε στη Συλλογικότητα Cuíra, ένα πρόγραμμα από τη βάση που καλλιεργεί τους μελλοντικούς ηγέτες του Αμαζονίου σε όλη την Παρά. Μαζί με 78 άλλους νέους ηγέτες, έμαθε πώς να υποστηρίζει τη διαχείριση τοπικών εκμεταλλεύσιμων περιοχών, από την καταγραφή ψαράδων έως την παρακολούθηση των καβουριών και τη διεξαγωγή ερευνών. Ο Ματέους υπηρετεί επίσης ως Νεαρός Μαθητευόμενος στο Συμβουλευτικό Συμβούλιο της Resex Soure και σπουδάζει Ανώτερη Εκπαίδευση στην Τεχνολογία Τροφίμων. Μέσω των σπουδών του, διερευνά βιώσιμες καινοτομίες σε πατρογονικές πρακτικές, όπως η επαναχρησιμοποίηση των κελυφών καβουριών και γαρίδων για τη δημιουργία αλεύρου.
Ο Ματέους και η Συλλογικότητα Cuíra δεν είναι μόνοι στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν τα μαγκρόβια δάση της Βραζιλίας και να ενισχύσουν την οικονομική ευημερία των παράκτιων κοινοτήτων. Ψαράδες, γυναίκες, φορείς χάραξης πολιτικής, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και ερευνητές παίζουν όλοι σημαντικό ρόλο στην προστασία της ακτής του Αμαζονίου προς όφελος των ανθρώπων και της φύσης. Ένα από τα πιο επιδραστικά δίκτυα είναι το “Μητέρες των Μαγκροβίων,” ένα δίκτυο άνω των 900 γυναικών αφιερωμένων στη διατήρηση 167.705 εκταρίων μαγγροβιακού δάσους στην Παρά.
Με τη στήριξη του παγκόσμιου οργανισμού διατήρησης της φύσης Rare, οι Μητέρες των Μαγκροβίων συνδυάζουν τις πατροπαράδοτες παραδόσεις με νέες βιώσιμες πρακτικές. Το δίκτυο προάγει τον ανοιχτό διάλογο μεταξύ γυναικών από τις 14 εκμεταλλεύσιμες περιοχές, ενισχύοντας λύσεις που στοχεύουν στην ευημερία των γυναικών, την ασφάλεια τροφής και τη διατήρηση των μαγκροβίων. Εκτός από τη συντήρηση του περιβάλλοντος, το δίκτυο εγκαινίασε και 60 συλλόγους αποταμίευσης υπό την ηγεσία γυναικών, δημιουργώντας επιπλέον εισόδημα ύψους R$1,5 εκατομμυρίων για τις οικογένειες και πρωτοβουλίες διατήρησης.
Παραδοσιακά, οι γυναίκες στις κοινότητες μικρής κλίμακας αλιείας στη Βραζιλία έχουν αποκλειστεί από τις ηγετικές θέσεις στη λήψη τοπικών αποφάσεων. “Το δίκτυο Μητέρες των Μαγκροβίων δημιουργήθηκε γιατί χρειαζόμασταν να δώσουμε ορατότητα στις γυναίκες και να τις ενθαρρύνουμε να συμμετέχουν στους χώρους λήψης αποφάσεων,” λέει η Ρενίλντε Πιεδάδη ντα Σίλβα, ηγέτιδα του δικτύου Μητέρες των Μαγκροβίων που ζει στην κοινότητα Rezextro Mocapajuba του δήμου São Caetano de Adivelas στην Παρά. “Όλο και περισσότερο ενθαρρύνουμε τις γυναίκες να συμμετέχουν σε χώρους διοικητικών συμβουλίων και ενώσεων για να συζητήσουμε τι είναι καλύτερο για τον καθένα από εμάς, γιατί πρέπει να διασφαλίσουμε τα δικαιώματά μας.”
Η Ρενίλντε είναι αφοσιωμένη στο να βοηθά τις γυναίκες να ενισχύσουν τον ρόλο τους ως φύλακες των μαγκροβίων, ειδικά καθώς η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει τις ανισότητες μεταξύ γυναικών και ανδρών. Εξηγεί ότι πολλοί ψαράδες αποφεύγουν τις καυτές απογευματινές ώρες δουλεύοντας νωρίς, πριν την ανατολή — αλλά για τις γυναίκες, η εργασία σε μια σκοτεινή παραλία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη φυσική τους ασφάλεια.
“Είμαι περήφανη που είμαι ηγέτιδα στην πρώτη γραμμή του δικτύου Μητέρες των Μαγκροβίων,” προσθέτει η Ρενίλντε, “αλλά δεν μπορώ να πιστώσω μόνο τον εαυτό μου. Όλες αυτές οι μαχήτριες — αυτές οι εργατικές γυναίκες — αγωνίζονται για τους χώρους τους. Είμαστε εξορύκτριες γυναίκες που φροντίζουν τα μαγκρόβια και τις οικογένειές μας.”
Πρωτοβουλίες από τη βάση, όπως το δίκτυο Μητέρες των Μαγκροβίων και η Συλλογικότητα Cuíra, κερδίζουν ολοένα και περισσότερη δυναμική στην Παρά, αλλά οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν αυξάνονται διαρκώς. Η διαφύλαξη της βιοποικιλότητας του Αμαζονίου, η ενίσχυση της κλιματικής ανθεκτικότητας και η εξασφάλιση των τοπικών δικαιωμάτων απαιτούν δράση από την κοινότητα σε συνδυασμό με εθνική και παγκόσμια στήριξη.
Τον Νοέμβριο του 2025, ο κόσμος θα έχει την ευκαιρία να αναγνωρίσει αυτές τις προσπάθειες καθώς η Βραζιλία φιλοξενεί τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC COP30) στο Μπελέμ, πρωτεύουσα της Παρά και πύλη προς τον Αμαζόνιο. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων ηγετών κρατών, αντιπροσώπων χωρών και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, θα συγκεντρωθούν για να αξιολογήσουν την πρόοδο στο κλίμα και να διαπραγματευτούν μελλοντικές δράσεις.
Για τη Βραζιλία, το COP30 αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να προωθήσει τον παγκόσμιο διάλογο για τη διατήρηση του περιβάλλοντος με ηγεσία από την κοινότητα και να φέρει στο προσκήνιο τις συχνά παραμελημένες παράκτιες κοινότητες του Αμαζονίου. “Αυτό που με εμπνέει είναι η γνώση ότι η περιοχή μας αποκτά ορατότητα. Δείχνουμε στους άλλους ανθρώπους ότι το μαγκρόβιο μας είναι μια ισχυρή δύναμη σε αυτή την παράκτια ζώνη που μεταμορφώνει τις ζωές των ανθρώπων σε όλη την Παρά,” μοιράζεται ο Ματέους. “Τώρα είναι η ώρα να επενδύσουμε στις κοινότητές μας και στις δημόσιες πολιτικές. Να επενδύσουμε στην προστασία της ακτής του Αμαζονίου.”
Η προστασία των μαγκροβίων του Αμαζονίου δεν είναι απλώς ένα τοπικό ζήτημα — είναι ένα κρίσιμο κομμάτι της αντιμετώπισης της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης. Καθώς πλησιάζει το COP30, η παγκόσμια κοινότητα έχει την ευθύνη να ακούσει αυτές τις φωνές και να επενδύσει στο μέλλον των παράκτιων οικοσυστημάτων της Βραζιλίας