Σκίτσα της εποχής του Homo Novus Epidemicus (2020-2021)
Αυτά τα πρωτότυπα δικά μου σχέδια με χρωματιστούς μαρκαδόρους έγιναν κατά την περίοδο της πανδημίας και νομίζω απεικονίζουν την ψυχολογική πίεση που άσκησαν στη ζωή (όλων μας) ο φόβος της νόσου αλλά και τα σκληρά μέτρα περιορισμού από τον Μάρτιο του 2020 μέχρι και τον Ιούνιο του 2021. Απεικονίζουν πιστεύω όλη την αποδόμηση, την παραμόρφωση και την παράνοια που υπέστη (και υφίσταται ακόμη) η ζωή μας κατά τη διάρκεια της περιόδου πανδημίας (η οποία είναι άγνωστο και πόσο θα διαρκέσει ακόμη). Ας ελπίσουμε ότι ίσως ο εμβολιασμός θα οδηγήσει σε μια οριστική έξοδο από το σκοτεινό τούνελ της νόσου Covid.
nor
Σε αρκετούς συνανθρώπους μας ο φόβος της μετάδοσης και της νόσησης πυροδότησε μια εξαιρετικά αρνητική ψυχολογία η οποία έφτασε στα όρια του πανικού και της ψύχωσης. Πιθανά αρκετά προβλήματα στον ψυχισμό αρκετών συνανθρώπων μας προυπήρχαν και η πανδημία Covid απλά τα έφερε στην επιφάνεια.
Αρκετοί άνθρωποι νόσησαν σοβαρά αλλά κατάφεραν τελικά να επιβιώσουν ώστε να μας μεταφέρουν τις δύσκολες συνθήκες της φροντίδας των ασθενών στα κέντρα αναφοράς Covid και στις μονάδες εντατικής θεραπείας. Μοναξιά, έντονο άγχος, πανικός και φοβία θανάτου, απουσία επικοινωνίας με τα αγαπημένα πρόσωπα, δυσκολία αναπνοής, έλλειψη οξυγόνου, δύσπνοια συνθέτουν την κόλαση της εμπειρίας Covid την οποία έζησαν φίλοι, γνωστοί, συνάδελφοί και δικοί μας άνθρωποι. Αρκετές μαρτυρίες όσων νόσησαν και νοσηλεύτηκαν (με ή χωρίς νοσηλεία σε μονάδα εντατικής θεραπείας) ομολογούν μεγάλη έλλειψη προσωπικού στο δημόσιο σύστημα υγείας. Το πρόβλημα δεν ήταν η ιατρική φροντίδα ή η εφαρμογή της ιατρικής αγωγής. Υπήρξε κυρίως μια γενικευμένη αδυναμία παροχής φροντίδας σε στοιχειώδη ζητήματα όπως η καθαριότητα, η αλλαγή ρούχων, η μετάβαση στην τουαλέτα για βασικές ανάγκες. Πάρα πολλοί ασθενείς παρέμειναν άπλυτοι, ακάθαρτοι και απελπισμένοι επι μεγάλα χρονικά διαστήματα. Συχνά δεν μπορούσε να δοθεί καμμία οργανωμένη υποστήριξη στοιχειώδους φροντίδας στον πάσχοντα. Υπήρξε επίσης απουσία οργανωμένης ψυχολογικής υποστήριξης των πασχόντων κατά τη νοσηλεία τους σε κέντρα αναφοράς Covid 19. Είναι βέβαιο ότι ο φόβος της εύκολης μετάδοσης κατέστησε ακόμη πιο δυσχερή την υποστήριξη των πασχόντων κατά την περίοδο της πανδημίας.
Δυστυχώς ουδεμία δομή πρωτοβάθμιας υγείας προυπήρχε έτσι ώστε να ενεργοποιηθεί στην αντιμετώπιση της πανδημίας με αποτέλεσμα το βάρος της περίθαλψης να μεταφερθεί απόλυτα στο νοσοκομείο. Η αντιμετώπιση της νόσου Covid 19 στη χώρα μας βασίστηκε, δυστυχώς, απόλυτα στο δίπολο νοσοκομείο-σπίτι. Η απουσία πρωτοβάθμιας περίθαλψης αποτελεί άλλωστε διαχρονικό πρόβλημα του χώρου της υγείας στη χώρα μας.
Καταστροφική υπήρξε σίγουρα η επίδραση των περιοριστικών μέτρων, του κλεισίματος των σχολείων και της καραντίνας στην ψυχολογία των παιδιών και των οικογενειών. Τις επιπτώσεις (σοβαρού ψυχικού τραύματος) στην ψυχική υγεία παιδιών-οικογένειας θα τις δούμε σίγουρα να κορυφώνονται μέσα στην επόμενη δεκαετία. Δυστυχώς ακόμη δεν έχουμε δει τίποτα αφού στις ψυχικές επιπτώσεις της κοινωνικής απομόνωσης θα προστεθούν μελλοντικά οι επιπτώσεις της οικονομικής καταστροφής των μικρομεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Η πανδημία Covid αναμφίβολα επιδείνωσε (σε πολλαπλάσιο βαθμό) τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές-οικονομικές ανισότητες. Μετά τα μνημόνια, για την χώρα μας, η νόσος Covid ήταν το κερασάκι στην τούρτα της απόλυτης καταστροφής της μεσαίας τάξης.
Πολλοί από τους συνανθρώπους μας έχασαν τους αγαπημένους τους παππούδες, πατεράδες, αδέλφια, φίλους αλλά λόγω των επιβεβλημένων μέτρων περι κηδειών και ταφής νεκρών Covid δεν μπόρεσαν ούτε να τους αποχαιρετίσουν. Τους σφράγισαν όλους μέσα στα φέρετρα, σε ειδικές σακούλες σελοφάν, απαγορεύτηκαν οι αποχαιρετισμοί. Στη χώρα μας, σε αντίθεση όπως φαίνεται με τις οδηγίες του αμερικανικού CDC και του ευρωπαικού ECDC, οι νεκροί Covid απομονώθηκαν και αντιμετωπίστηκαν ως να έπασχαν από νόσο Ebola (*). Δεν γνωρίζω αν σε άλλες χώρες υπήρξε παρόμοια αντιμετώπιση των νεκρών. Κάποια στιγμή νομίζω ότι θα πρέπει να διερευνήσουν όλες τις νομικές πτυχές του ζητήματος αυτού όσοι δεν κατάφεραν να δώσουν τον «ιερό» ύστατο ασπασμό στους αγαπημένους τους που είχαν αυτό το τραγικό τέλος. Άλλωστε το μίγμα πολιτικής και επιστήμης κατά την περίοδο της πανδημίας υπήρξε λίαν εκρηκτικό. Σε αρκετές περιπτώσεις η κοινή λογική προσέκρουε σε τοίχο όσον αφορά τις αποφάσεις για λήψη διαφόρων μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας. Ποιος αποφασίζει άραγε τελικά η πολιτική ή η επιστήμη; Προτείνει η λογική της επιστήμης και αποφασίζει η μη-επιστημονική λογική της πολιτικής; Αυτά βέβαια τα σκοτεινά ζητήματα θα απαιτήσουν μεγάλο διάστημα (ίσως και χρόνια) έτσι ώστε να ανιληφθούμε τι ακριβώς συνέβη τον τελευταίο χρόνο στη σχέση μεταξύ επιστήμης και πολιτικής.
Τέλος ένα πολύ μεγάλο χτύπημα κατά την πανδημία Covid υπέστη ο χώρος των καλλιτεχνών και των ανθρώπων της τέχνης γενικότερα. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες πρώτες σταμάτησαν και τελευταίες άνοιξαν (ούτε μάλιστα έχουν επιτραπεί τυπικά ακόμη). Δεν είναι μόνον οι σφοδρές οικονομικές επιπτώσεις στη ζωή όσων βιοπορίζονται μέσα από την τέχνη αλλά η αντίληψη, την οποίαν διατύπωσε μάλιστα στα ΜΜΕ μέλος της επιστημονικής επιτροπής διαχείρισης της πανδημίας, ότι η τέχνη και οι καλλιτέχνες «δεν είναι τόσο αναγκαία -χρήσιμα» συστατικά της ζωής σε περίοδο πανδημίας και έτσι μπορεί να καταργηθεί η λειτουργία τους για αόριστο χρόνο. Πιθανά ο φόβος σε συνδυασμό με την ανάληψη ευθύνης να οδήγησε κάποιους επιστήμονες σε άστοχες διατύπωσεις και ακραίες τοποθετήσεις. Νομίζω όμως ότι όταν εξέλθουμε οριστικά από το φάσμα της πανδημίας τα πρόσωπα εκείνα που διατύπωσαν αυτές τις απόψεις περί μη-χρησιμότητας της τέχνης στη ζωή θα πρέπει να κηρυχθούν ανεπιθύμητα πρόσωπα (personae non grata) από σύσσωμο τον καλλιτεχνικό κόσμο της χώρας.
nor
Εξαιρετικά πολύτιμα είναι τα σχόλια του ιταλού ανθρωπιστή, φιλοσόφου και καθηγητή λογοτεχνίας Nuccio Ordine στο βιβλίο του με τίτλο: Η χρησιμότητα των αχρήστων γνώσεων. Ο Nuccio Ordine θεωρεί ότι τα σχολεία και τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να μεταβληθούν σε επιχειρήσεις, και οι φοιτητές δεν μπορούν να θεωρούνται πελάτες. Παρακολουθούμε μια επικίνδυνη μεταμόρφωση, η οποία αντικατοπτρίζεται εύγλωττα και στην επιλογή των λέξεων γράφει ο Ordine: Ξέρετε ποιες είναι οι πρώτες δύο λέξεις με τις οποίες έρχονται αμέσως σε επαφή οι φοιτητές που εγγράφονται στο πανεπιστήμιο; Είναι οι όροι “πίστωση” και “οφειλή”! Η γλώσσα δεν είναι ποτέ ουδέτερη: πρόκειται για δύο λέξεις που έχουμε δανειστεί από το χώρο της οικονομίας και οι οποίες κυριαρχούν πλέον σε κάθε πτυχή της ζωής μας.
Σε τι άραγε χρησιμεύει να διαβάσεις την Οδύσσεια ή ένα ποίημα της Σαπφούς σημειώνει ο Ordine; Σε τι άραγε χρησιμεύει να μελετήσεις λατινικά και αρχαία ελληνικά; Σε τι άραγε χρησιμεύει να ακούσεις Μότσαρτ, να επισκεφτείς τον Παρθενώνα, να δεις το ηλιοβασίλεμα από τον μαγευτικό ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο; Σε τι χρησιμεύει να θαυμάσεις έναν πίνακα του Βαν Γκογκ; Σ’ αυτές τις παράλογες ερωτήσεις είχε ήδη απαντήσει ο Αριστοτέλης στο έργο του “Μετά τα Φυσικά” . Σε όποιον τον ρωτούσε σε τι χρησιμεύει η φιλοσοφία απαντούσε ότι η φιλοσοφία δεν χρησιμεύει, διότι δεν κάνει εκδούλευση, διότι δεν είναι στην υπηρεσία κανενός, διότι είναι μια επιστήμη αυθύπαρκτη που διδάσκει το δρόμο προς την Ελευθερία.
Το να συγκρίνουμε τα πολιτισμικά αγαθά με το πετρέλαιο ή να αξιολογούμε μια εικαστική έκθεση με βάση τον αριθμό εισιτηρίων που έκοψε σημαίνει ότι παραβλέπουμε αυτή καθεαυτή την αξία της ομορφιάς, την πολιτισμική λειτουργία που μπορεί να έχει η τέχνη στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της πολιτισμικής ανάπτυξης ενός λαού. Η μουσική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, οι ανθρωπιστικές επιστήμες συνδέονται με την κοινωνία της ισότητας, της ελευθερίας της έκφρασης και τελικά με την ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Οποιαδήποτε λοιπόν προσπάθεια κατάργησης της λειτουργίας της τέχνης και του πολιτισμού (ως μη χρήσιμης δραστηριότητας) μέσα στην κοινωνία αργά ή γρήγορα θα συνδεθεί με μια επικίνδυνη άνοδο κάθε μορφής απολυταρχίας.
Αποκάλεσα αυτή τη σειρά των εικαστικών μου που έγιναν κάτω από την επίδραση των συμβαμάτων και κοινωνικών επιπτώσεων που μας προκάλεσε η πανδημία ως έργα του Homo Novus Epidemicus. Πιστεύω ότι μια νέα μορφή «ανθρώπου» αναδύεται ήδη μέσα από την εμπειρία της νόσου Covid-19. Απομένει να δούμε αν θα διατηρήσει κάποια από τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης όπως την έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα ή θα αποτελέσει ένα μελλοντικό είδος καινοφανούς «ανθρωποειδούς» όντος. Σίγουρα η πανδημία Covid θα αποτελέσει ένα ορόσημο για μια αλλαγή πορείας του είδους μας πάνω σε αυτό τον πλανήτη. Δεν γνωρίζω όμως αν θα είναι προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Εξαρτάται ποια θα είναι η ιστορική ανάγνωση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών δεδομένων που μας έθεσε η πανδημία.
Πηγές και παραπομπές:
(*) Αποκάλυψη σοκ: οι κηδείες των νεκρών από κορωνοιό τελούνται με πρωτόκολο Ebola (20/12/2020 από www.in.gr). https://www.in.gr/2020/12/22/greece/apokalypsi-sok-oi-kideies-ton-nekron-apo-koronaio-telountai-protokollo-gia-ton-empola/
(*) How are COVID-19 Burials Different from Ebola burials (CDC)
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/global-covid-19/COVID19-vs-Ebola-burial-guide.html
- Ο Θανάσης Δρίτσας είναι Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συνθέτης και συγγραφέας