Η πολιτική ορθότητα στο έργο του Θωμά Τσακαλάκη
Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του από τις εκδόσεις Routledge
Συνέντευξη: Ο Θωμάς Τσακαλάκης μιλάει για την πολιτική ορθότητα και το διεθνές βιβλίο του που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Routledge.
Ο Θωμάς Τσακαλάκης είναι ένας νέος σύγχρονος έλληνας διανοητής (θα τον αποκαλούσα ξεκάθαρα φιλόσοφο) με διεθνή εμβέλεια τον οποίο έχω την τύχη να γνωρίζω εδώ και μερικά χρόνια. Πριν από ένα περίπου χρόνο είχα μάλιστα παρουσιάσει στην Athens Voice το βιβλίο του με τίτλο: «Μισανθρωπία-η τελευταία μεγάλη αφήγηση» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σμίλη.
Σχετικά πρόσφατα (Οκτώβριος 2020) από τον διάσημο εκδοτικό οίκο Routledge κυκλοφόρησε στην αγγλική γλώσσα ένα σημαντικό βιβλίο του Τσακαλάκη που διαπραγματεύεται ένα κρίσιμο ζήτημα των καιρών μας: την πολιτική ορθότητα. Ο τίτλος του βιβλίου είναι μάλιστα, κατά την άποψή μου, ιδιαίτερα ελκυστικός: Political Correctness: A sociocultural black hole (προσεγγιστική ελλην. μτφρ. Η πολιτική ορθότητα: μια κοινωνική-πολιτιστική μαύρη τρύπα). Αναρωτιέμαι πόσοι άραγε έλληνες συγγραφείς ή ακαδημαικά πρόσωπα είχαν την δυνατότητα στο παρελθόν να κυκλοφορήσουν βιβλία τους στις εκδόσεις Rutledge; Η διεθνής αυτή έκδοση του Τσακαλάκη αποτελεί τιμητικό γεγονός για την πανεπιστημιακή κοινότητα της χώρας μας αν και ο Τσακαλάκης είναι ένας σεμνός επιστήμονας αφοσιωμένος στο έργο του ενώ (εκ πεποιθήσεως) δεν δαπανά χρόνο σε κενές περιεχομένου δημόσιες σχέσεις. Έτσι την διεθνή απήχηση του έργου του γνωρίζει στη χώρα μας, δυστυχώς, μια μειοψηφία ειδικών πάνω στο αντικείμενο μελέτης του Τσακαλάκη.
Αποφάσισα να μιλήσω με τον συγγραφέα κ. Θωμά Τσακαλάκη για το βιβλίο του αυτό με αντικείμενο την πολιτική ορθότητα. Πριν παρουσιάσω τον πλήρη διάλογο μου με τον συγγραφέα σημειώνω κάποιους θεμελιώδεις αφορισμούς που συμπυκώνουν τις απόψεις του όπως ακριβώς τις διατύπωσε ο ίδιος:
«Η πολιτική ορθότητα πρόκειται για ένα δίκοπο μαχαίρι που, παραδόξως, κόβει μόνο από τη μία πλευρά: πάντα τη λαθεμένη…»
«Όπως η βαρυτική έλξη μίας μαύρης τρύπας παραμορφώνει την υφή τού χωροχρόνου, έτσι και η πολιτική ορθότητα διαστρεβλώνει τα ηθικά ραντάρ και τις διαδικασίες αναζήτησης της αλήθειας στους αδιάλλακτους υποστηρικτές της». Ακολουθεί η συζήτηση μου με τον συγγραφέα:
Στο πρόσφατο βιβλίο σας, Political Correctness: A Sociocultural Black Hole (Routledge), ασχολείστε με την πολιτική ορθότητα. Γιατί σας κέντρισε το ερευνητικό ενδιαφέρον;
Διότι αποτελεί μίαν από τις πλέον εξοργιστικές εκδηλώσεις τής κοινωνικοπολιτικής υποκρισίας που χαρακτηρίζει την εποχή μας, μία ροπή προς τη ρηχότητα και το φαίνεσθαι. Προωθεί αντιφατικές ατζέντες, όπως η «θετική διάκριση» [affirmative action] και η «προοδευτική ορθοδοξία», καταγίνεται με ψευδο-πολιτικές μάχες, αποσπώντας την προσοχή από πιο ουσιώδεις συστημικές αδικίες ή ελλείψεις, και συχνά παρακάμπτει το λογικώς ορθό επιδεικνύοντας ιδεολογική ακαμψία και απουσία αυτοκριτικής διάθεσης, καθώς ανάγεται σε φαρισαϊκή ηθικολογία και σε εγωκεντρική αξίωση ισχύος, με πρόσχημα τις «πολιτικές ταυτότητας». Δανειζόμενος έναν όρο τής θεωρίας παιγνίων, θα έλεγα πως οδηγεί σε «αρνητικό άθροισμα», αφού όλοι όσοι εμπλέκονται σε αυτήν βγαίνουν χαμένοι: η «αριστερόστροφη» πολιτική ορθότητα δεν επιφέρει κάποια βελτίωση στις υλικές συνθήκες ύπαρξης των αδικημένων μειονοτήτων για τις οποίες υποτίθεται ότι μάχεται, ενώ η (λιγότερο συχνή) «δεξιόστροφη» εκδοχή της, απλώς νομιμοποιεί την εκ νέου ταλάντωση του εκκρεμούς προς φαινόμενα ψευδο-αντίστασης, όπως ο «ακτιβισμός των διασημοτήτων». Φαύλος κύκλος.
Σε ποιους απευθύνεται το βιβλίο σας, ποιοι θα μπορούσαν να ωφεληθούν από αυτό;
Κατ’ αρχάς, όλοι όσοι απολαμβάνουν την ανάγνωση κειμένων που δεν τους λείπει το χιούμορ, σε συνδυασμό με τις όποιες φιλοσοφικές νύξεις, λογοτεχνικές αναφορές, και πολιτικές αναλύσεις. Επιπλέον, οι αναξιοπαθούντες, όσοι πέφτουν θύματα διαχρονικών δομικών ανισοτήτων, εθνοφυλετικών προκαταλήψεων ή αρνητικών πολιτισμικών στερεοτύπων, άτομα τα οποία συναντούν εμπόδια στην επαγγελματική ανέλιξή τους ή ακόμη και στην ίδια την επιβίωσή τους εξαιτίας των πεποιθήσεών τους ή, πιθανώς, λόγω τής αξιοσύνης τους που «χαλάει την πιάτσα», ίσως βοηθηθούν από αυτό το βιβλίο ώστε να αντιληφθούν πως οι αυτόκλητοι «υπερασπιστές τους» έχουν εστιάσει την προσοχή τους στο δέντρο και χάνουν το δάσος. Κοιτάξτε, λόγου χάριν, τι γίνεται με το κίνημα #MeToo. Εξυπακούεται ότι τάσσομαι κατά όσων εκμεταλλεύονται τη θέση εξουσίας που κατέχουν προκειμένου να εξαναγκάσουν ένα άτομο να κάνει σεξ μαζί τους. Ωστόσο, αναρωτιέμαι ποιοι είναι οι πραγματικοί χαμένοι όταν πολλοί «μαχητές για την κοινωνική δικαιοσύνη» εξισώνουν τη σεξουαλική κακοποίηση με το αμήχανο φλερτ, ή καταργούν το τεκμήριο αθωότητας στις δίκες προθέσεων οι οποίες στήνονται στα social media.
Γιατί γράψατε το βιβλίο στα αγγλικά;
Πρώτον, και με δεδομένο ότι τα αγγλικά είναι σχεδόν σαν μητρική γλώσσα για μένα, διότι επιθυμώ να συμμετέχω στον διεθνή δημόσιο διάλογο ο οποίος διεξάγεται αφότου το φαινόμενο της πολιτικής ορθότητας εξαπλώθηκε πέραν των Η.Π.Α., όπου είχε πρωτο-εμφανιστεί πριν από 40 χρόνια, κυρίως εντός των τειχών τής ακαδημαϊκής τους κοινότητας. Δεύτερον, διότι «προφήτης ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι τιμήν οὐκ ἔχει», κατά την περιβόητη ευαγγελική φράση. Εξηγώ: Αφενός, προ τριετίας απευθύνθηκα αρχικώς σε ελληνικό οίκο, αλλά η συνεργάτιδα του εκδότη «έθαψε» την πρότασή μου (εικάζω λόγω φθόνου), ισχυριζόμενη ψευδώς ότι «την πίεζα» για την έκδοση. Κατόπιν στράφηκα στον μεγαλύτερο εκδοτικό οίκο παγκοσμίως, και εκεί δέχτηκαν αμέσως να το εκδώσουν. Τα συμπεράσματα δικά σας. Αφετέρου, οι περισσότεροι συνάδελφοι στην Ελλάδα με θεωρούσαν «τρελό» που ήθελα να ασχοληθώ με θέμα «ήσσονος σημασίας», όπως πίστευαν τότε.
Δικαιωθήκατε για την επιλογή σας, όμως, με βάση και τις πρόσφατες εξελίξεις, σωστά;
Με ειλικρίνεια θα σας πω το εξής: Μακάρι η κατάσταση των πραγμάτων να ήταν τέτοια που να καθιστούσε το βιβλίο μου περιττό ή παρωχημένο, καθότι αυτό θα σήμαινε πως ναι μεν σε ατομικό μικροεπίπεδο θα έχανα, αλλά στην ευρεία εικόνα θα ήμασταν άπαντες σε καλύτερη μοίρα.
Πείτε μας, εν συντομία, τα περιεχόμενα του βιβλίου σας.
Υπάρχουν δύο κεφάλαια με μελέτες περιπτώσεων που έχουν να κάνουν με την πολιτική, την τέχνη, τα ΜΜΕ, την καθημερινότητα, και τον ακαδημαϊκό χώρο. Το πρώτο εξ αυτών έχει την πρωτοτυπία να εξετάζει «από κάτω προς τα πάνω» τον ιδιότυπο τρόπο με τον οποίον η πολιτική ορθότητα αρχίζει να γιγαντώνεται στη χώρα μας, «φιλτραρισμένη» μέσα από τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των συμπατριωτών μας. Ασφαλώς, εδώ η προσέγγιση είναι αυτοεθνογραφική, με αρκετά βιωματικά μου παραδείγματα. Το δεύτερο αφορά στη διεθνή σκηνή, με ενότητες που αφορούν στον Jordan Peterson, ή μάλλον στο πώς πολιτικώς ορθοί δημοσιογράφοι καταφεύγουν σε ad hominem επιθέσεις εναντίον του και εκθέτουν την ιδεοληψία τους και τη θεωρητική ανεπάρκειά τους σε κοινή θέα, στην «αγιοποιημένη» Greta Thunberg, η οποία αποδεικνύει ότι το lifestyle έχει καταστεί σημαντικότερο από τις ατμοσφαιρικές επιστήμες, στο πώς τα πανεπιστήμια μετατρέπονται σταδιακώς από χώροι ελεύθερης διακίνησης ιδεών σε τόπους λατρείας τής «λευκής ενοχής» αλλά και πάση θυσία προστασίας παράλογων υπεραισθησιών, και στο τι σημαίνει η υποχρεωτικώς αναλογική συμμετοχή των μειονοτήτων στις διάφορες μορφές τέχνης. Ακολουθεί η κριτική επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, η πεσιμιστική θεωρητική ανάλυση όλων των προαναφερθέντων, και ένας αντισυμβατικός επίλογος με χιουμοριστικά αποφθέγματα και πειράματα σκέψης.
Πείτε μας κάτι για την ιδιομορφία τής ελληνικής πολιτικής ορθότητας.
Γλαφυρό παράδειγμα συνιστά το sui generis γαϊτανάκι που είχε στηθεί γύρω από την εκλογή τού Ευρωβουλευτή Κυμπουρόπουλου, μία περίπτωση στην οποία, φρονώ, όλοι οι πρωταγωνιστές είχαν άδικο, και αυτό οφείλεται στο ότι η κάθε πλευρά επιχειρούσε να φανεί πως εκείνη και μόνον εκείνη βρίσκεται «από τη σωστή πλευρά τής ιστορίας», και για να το πετύχει χρησιμοποιούσε ένα προβληματικό, απρόβλεπτο, και αναξιόπιστο «όπλο», δηλαδή την πολιτική ορθότητα.
Πώς βλέπετε να εξελίσσεται το φαινόμενο της πολιτικής ορθότητας, διεθνώς;
Βρισκόμαστε σε καιρούς αυξανόμενης πολιτικο-πολιτισμικής εντροπίας. «Κληρονομικό χάρισμα» δεν διαθέτω, και οι μόνες βεβαιότητες στη ζωή είναι ο θάνατος και οι φόροι, όπως λένε και οι Αμερικανοί. Αυτό, όμως, που μπορώ να σας πω είναι ότι αν το Δυτικό πολιτισμικό γίγνεσθαι συνεχίσει την κατάβαση στο άντρο τού αντιδιανοουμενισμού, τής επιφανειακότητας, της αθυμίας, και του αρρωστημένου ατομικισμού, πιθανόν η πολιτική ορθότητα να γίνει το κυρίαρχο modus vivendi. Τούτο φοβούμαι ότι θα σημάνει την πλήρη εξάλειψη του ειλικρινούς και ορθολογικού διαλόγου, και τη μετατροπή τού κάθε ατόμου σε αυθαίρετη «φυλή τού ενός».
(ΥΓ): Ο Θωμάς Τσακαλάκης είναι Δρ. Επικοινωνίας και Πολιτισμικών Σπουδών, έχοντας αριστεύσει στις σπουδές του, που περιλαμβάνουν και άλλους τομείς τού επιστητού: φιλολογικά, μετάφραση, και φιλοσοφία τής επιστήμης και της τεχνολογίας. Την τελευταία δεκαετία εργάζεται ως διδάσκων και ερευνητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ τού ΕΚΠΑ. Έχουν εκδοθεί, στα αγγλικά ή στα ελληνικά, 6 μονογραφίες του, 4 συμμετοχές σε συλλογικούς τόμους, 3 μυθιστορήματα, 3 μεταφράσεις, και 10 επιστημονικά άρθρα του.
Bιβλιογραφική παραπομπή (eds) Routledge, Taylor & Francis Group, Thomas Tsakalakis: Political Correctness-A sociocultural black hole.