Η Τέχνη Αλυπίας του Αντιφώντα και η σύγχρονη ψυχοθεραπεία

Τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι συστηματικά με το αντικείμενο των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου και την προσπάθεια τροποποίηση τους σε ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα. Στα πλαίσια απόκτησης εμπειρίας, πέραν των εκπαιδευτικών επιστημονικών πρακτικών, μελετώ συστηματικά την σχετική βιβλιογραφία με έμφαση στο επίπεδο σύνδεσης βιολογικών παραμέτρων με ψυχολογικά και ψυχιατρικά δεδομένα (συνδέσεις Νους-Σώμα). Με εντυπωσίασε ιδιαίτερα το περιεχόμενο του (150 σελίδων) βιβλίου της Δέσποινας Μωραΐτου με τίτλο «Τέχνη Αλυπίας-Ο Σοφιστής Αντιφών και η Ψυχολογία στην Αρχαία Ελλάδα» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg. Η Δέσποινα Μωραΐτου σπούδασε κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Aθηνών και πραγματοποίησε ως υπότροφος του I.K.Y. διδακτορικές σπουδές στην κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Kολωνίας. Είναι επίσης διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει διδάξει επί σειρά ετών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στο Πανεπιστήμιο Πατρών, στο Eλληνικό Aνοικτό Πανεπιστήμιο και στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Έχει συμμετάσχει σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια και έχει δημοσιεύσει μελέτες με θέματα από τον χώρο της ελληνικής αρχαιότητας και της ιστορίας της ψυχολογίας. Σήμερα διδάσκει ως Ειδικό Διδακτικό Προσωπικό στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και στο Eλληνικό Aνοικτό Πανεπιστήμιο.

Ο σοφιστής Αντιφών υπήρξε ο πρόδρομος της ψυχολογικής έρευνας και πρακτικής στην αρχαία Ελλάδα, με αρχές που και σήμερα δέχεται η ψυχολογία: την αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος, την ανάγκη ισορροπίας και αρμονίας μεταξύ των δυνάμεων της ψυχής, τον αυτοέλεγχο ως προϋπόθεση της ευτυχίας, την έννοια της ανθρώπινης φύσης που προάγεται με την ικανοποίηση των σύνθετων ψυχοσωματικών αναγκών, τον προβληματισμό γύρω από τη σκοπιμότητα των κοινωνικών συμβάσεων και τέλος την προσπάθεια εκλογίκευσης των σύνθετων φαινομένων του ονείρου και της μαντικής. Ο Αντιφών προχώρησε ακόμη στην πρακτική εφαρμογή αυτών των θεωρητικών αρχών εξασκώντας την “τέχνη αλυπίας” και χρησιμοποιώντας τον λόγο για να παρέμβει στην ψυχική κατάσταση του ανθρώπου και να τη θεραπεύσει από τη λύπη.

Με την κα Δέσποινα Μωραίτου είχα γνωριστεί αρχικά με αφορμή την εμπεριστατωμένη μελέτη της πάνω στις απόψεις του Αριστοτέλη για την θεραπευτική και παιδαγωγική αξία της μουσικής. Επικοινώνησα και μίλησα μαζί της πρόσφατα για την ιστορικά ενδιαφέρουσα-με προεκτάσεις στο σήμερα-«τέχνη αλυπίας» του Αντιφώντα με αφορμή το βιβλίο της. Ακολουθεί ο διάλογός μου μαζί της σε μορφή ερωταπαντήσεων:

Πότε αρχίσατε να έρχεστε σε επαφή με την προσωπικότητα του Αντιφώντα; υπήρξε κάποιο ερέθισμα βάσει του οποίου μελετήσατε το έργο του Αντιφώντα; 

Αρκετά χρόνια πριν από τη συγγραφή του βιβλίου, κατά την ενασχόλησή μου με το ζήτημα της επίδρασης του λόγου στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, και ειδικότερα της σοφιστικής, συνάντησα την προσωπικότητα του Αντιφώντα και γοητεύτηκα από αυτήν την εξειδικευμένη αξιοποίηση του λόγου που επιχειρούσε στον χώρο της ψυχολογίας. Επειδή πιστεύω στην ουσιαστική συνάφεια των χώρων αυτών, της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας, είδα ότι η παρουσία και η δράση του Αντιφώντα ως του πρώτου επαγγελματία ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή, στη Δυτική τουλάχιστον παράδοση, δεν έχει εκτιμηθεί όσο πρέπει, και αποφάσισα να ασχοληθώ πιο συστηματικά με το έργο του.

Όπως φαίνεται ο Πλάτωνας (και ο Σωκράτης) είχε αρνητική άποψη για τον Αντιφώντα. Που βάσιζε την άποψή του αυτή ο Πλάτωνας και με ποια επιχειρήματα;

Για την αρνητική άποψη του Σωκράτη για τον Αντιφώντα διαφωτιστικός είναι ο διάλογος μεταξύ τους που μας παρουσιάζει ο Ξενοφών στα Απομνημονεύματα. Εκεί βλέπουμε την αντιπαράθεση δύο αξιακών συστημάτων για τον ρόλο της φιλοσοφίας, αλλά και για την ίδια τη ζωή. Ο Αντιφών κατακρίνει τον Σωκράτη ότι είναι δάσκαλος όχι ευδαιμονίας αλλά κακοδαιμονίαςˑ για τη διδασκαλία του δεν παίρνει χρήματα που κάνουν πιο ευχάριστη τη ζωή, αλλά ζει φτωχικά και στερημένα. Ο Σωκράτης του εκθέτει τα οφέλη της λιτής έως ασκητικής ζωής που ο ίδιος απολαμβάνει, όπως είναι η ελευθερία να συζητά με όποιον θέλει και η ανεξαρτησία που του δίνει η ολιγάρκεια, ώστε να αποκτά εύκολα ό,τι χρειάζεται και να αντέχει περισσότερο τις δυσκολίες της ζωής. Η σοβαρότερη κατηγορία που ο Σωκράτης εκτοξεύει εναντίον του Αντιφώντα θυμίζει τη γενική κριτική που διατυπωνόταν εναντίον των σοφιστών, ότι “πουλάνε” τη σοφία τους σε όποιον τους προσφέρει χρηματική αμοιβή, στοιχείο ασυμβίβαστο κατά τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα με τη δράση του φιλοσόφου ή του διανοούμενου, όπως θα λέγαμε σήμερα.

Το βιβλίο Τέχνη Αλυπίας σε ποιους κυρίως απευθύνεται; Περισσότερο σε επιστήμονες της ψυχικής υγείας-ως ιστορική προσέγγιση;

Η Τέχνη Αλυπίας είναι καρπός αυτής της συνάντησης των χώρων της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας, που ανέφερα παραπάνω, μέσα στο αρχαίο ελληνικό πνευματικό περιβάλλον, το οποίο αποτελεί τις απαρχές του δυτικού πνευματικού οικοδομήματος. Για τους επιστήμονες ψυχικής υγείας η επίτευξη της αλυπίας αποτελεί πρωταρχικό στόχο και έχει μεγάλη αξία το γεγονός ότι ο Αντιφών, τόσους αιώνες πριν, έχει μία τόσο μοντέρνα στοχοθεσία αλλά και μεθοδολογία ψυχολογικής δράσης. Η ιστορική προσέγγιση της ψυχολογίας, όπως και της ιατρικής και πολλών άλλων επιστημών, θεωρώ ότι συμβάλλει ουσιαστικά στη βαθιά γνώση των αρχών κάθε επιστήμης και στην καλύτερη εν τέλει άσκησή της.

Ποια μέθοδος της σύγχρονης ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης πιστεύετε εσείς ότι σχετίζεται με την μέθοδο προσέγγισης του Αντιφώντα;

Με την ψυχοθεραπεία, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, η μέθοδος και οι αρχές του Αντιφώντα παρουσιάζουν μεγάλη συγγένεια. Θα αναφέρω ορισμένα ευρύτερα αποδεκτά στοιχείαˑ κατ’ αρχάς η θεραπεία δια του λόγου (τοὺς λυπουμένους διὰ λόγων θεραπεύειν), μία αυτονόητη για εμάς σήμερα παραδοχή, συνιστά μία πρωτοποριακή για την εποχή της εξειδικευμένη χρήση του λόγου για ψυχολογικούς σκοπούς και μάλιστα με μία μεθοδολογία που ηχεί πολύ σύγχρονη, με την αναζήτηση, και εκμαίευση θα λέγαμε, των αιτιών της λύπης, που επιχειρεί ο θεραπευτής κατά τη συνάντησή του με τον θεραπευόμενο. Άλλο στοιχείο της θεωρίας του Αντιφώντα που ισχύει και σήμερα είναι η αρχή της ομόνοιας, που πρέπει να διέπει την ανθρώπινη ζωή τόσο στο κοινωνικό όσο και στο ατομικό επίπεδο. Συνολικά ο άνθρωπος πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με τον εαυτό του, με τους άλλους και με τη φύση στην ευρύτερη έννοιά της.

Όσον αφορά επιμέρους κατευθύνσεις, μπορούμε επιπλέον να διακρίνουμε ομοιότητες με την ψυχανάλυση, όπως τη δυσπιστία απέναντι στις κοινωνικές συμβάσεις, που θεωρείται ότι συχνά αντίκεινται στην ανθρώπινη φύση, καθώς και την ορθολογικά επιχειρούμενη ερμηνεία των ονείρων. Συγγένεια επίσης των απόψεων του Αντιφώντα με τη γνωστική συμπεριφοριστική μέθοδο διακρίνεται με την επικέντρωση στην ορθή αντίληψη και αξιολόγηση ενός προβλήματος ως προϋπόθεση της επίλυσής του και με την ανάδειξη της σπουδαιότητας της απόκτησης σωστών συνηθειών από την παιδική ηλικία για τη μετέπειτα ζωή του ατόμου.

Πόσο γνωστός είναι ο Αντιφώντας στους επιστήμονες της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής σήμερα;

Αναφορά στον Αντιφώντα γίνεται πολύ συχνά στα έργα της ιστορίας της ψυχολογίας που ξεκινούν από την αρχαιότητα και όχι από την ίδρυση της ψυχολογίας ως επιστήμης στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Αντιφών δεν είναι όμως τόσο γνωστός όσο θα έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, επειδή οι σχετικές πηγές είναι λίγες και υπάρχει εκτενής συζήτηση σχετικά με το πρόσωπο του ίδιου του Αντιφώντα, με επιστημονικά ερωτήματα τα οποία επιχειρώ να απαντήσω στο βιβλίο μου. Επίσης ο Αντιφών δεν παρουσιάζεται σε κάποιο πλατωνικό έργο όπως άλλοι “διάσημοι” σοφιστές.

Η Αλυπία (ως μόνιμη έλλειψη λύπης και θλίψης) ενέχει και έναν κίνδυνο τον οποίο ενέχει και η σύγχρονη κοινωνία του ευδαιμονισμού; Να εξαφανίσει κάθε πόνο αποκλείοντας έτσι τις ωφέλειες του πόνου. Αυτό προάγει επί της ουσίας την διάδοση των ναρκωτικών ουσιών. Ποια είναι η άποψη σας πάνω σε αυτό το ζήτημα;

H αρχαία φιλοσοφία κατά κανόνα δεν προσβλέπει σε μόνιμη έλλειψη λύπης, με την έννοια του υλικού ευδαιμονισμού που επικρατεί σήμερα. Η λύπη ίσχυε πάντα ως αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ζωής, που εναλλάσσεται νομοτελειακά με τη χαρά κατά τη διάρκειά της. Η επίτευξη της αλυπίας που επιδιώκει η αρχαία φιλοσοφία και ψυχολογία αφορά ισχυρά πλήγματα της ζωής που ο άνθρωπος δυσκολεύεται να αντέξει, όπως το πένθος, ή προβλήματα που τον δυσκολεύουν στη ζωή του, όπως οι σχέσεις με την οικογένειά του, κατ’ αναλογία με ό,τι συμβαίνει και σήμερα. Η ευδαιμονία ως μόνιμη κατάσταση είναι ευκταία ως προϊόν βαθιάς γνώσης και ηθικής αρετής και συνεπάγεται την ψυχική ανθεκτικότητα, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε έναν σύγχρονο όρο, που βοηθάει τον άνθρωπο να αντέχει τους κλυδωνισμούς της ζωής. Αυτό τείνει μάλλον να αναστέλλει παρά να προάγει τη χρήση ναρκωτικών ουσιών και δεν αποτελεί κίνδυνο αλλά ζητούμενο στη σημερινή κοινωνία.

Ο θανάσης Δρίτσας είναι αναπληρωτής διευθυντής καρδιολόγος στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, είναι συνθέτης και συγγραφέας.