Όταν η μουσική θεραπεύει… Θανάσης Δρίτσας
Ο διακεκριμένος καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο εξηγεί γιατί οι θεραπείες μέσω τέχνης συμπληρώνουν την τρέχουσα ιατρική πράξη.
Η μουσική μάς συγκινεί χωρίς να μπορούμε ακριβώς να προσδιορίσουμε γιατί. Είναι η υπόκρουση στις πιο όμορφες στιγμές της ζωής μας, λίγες νότες αρκούν για να ξυπνήσουν αναμνήσεις, να μας οδηγήσουν πίσω στον χρόνο, στα θεμέλια της μνήμης. Η μουσική έχει ιδιότητες, στοιβάζει μέσα μας αποθέματα ενέργειας, χαράς, ευεξίας, γαλήνης, ημερεύει, γιορτάζει μαζί μας. Θεραπεύει. Τη δύναμή της έχουν επισημάνει μελέτες και γιατροί διαφόρων ειδικοτήτων σε όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και ο δικός μας διακεκριμένος καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Θανάσης Δρίτσας, συνθέτης, συγγραφέας και μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μουσικής και Ιατρικής (IAMM). Με αφορμή το «7ο Διεπιστημονικό Συνέδριο για τη Μουσική και την Ιατρική» που διοργανώνει σε λίγες μέρες στο Ωδείο Αθηνών με περισσότερους από 60 ομιλητές από 20 χώρες, μιλήσαμε μαζί του για μερικά πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα όπως το πώς επιδρά η μουσική στον ανθρώπινο εγκέφαλο, για την κλινική αξία της μουσικοθεραπείας αλλά και το τι συμβαίνει στη χώρα μας.
Διοργανώνετε το 7ο Διεπιστημονικό Συνέδριο για τη Μουσική και την Ιατρική. Πείτε μας λίγα λόγια για τη σημασία του και σε ποιους απευθύνεται…
Τις τελευταίες δεκαετίες διάφορες μορφές τέχνης συνεισφέρουν συμπληρωματικά με την κλασική ιατρική αντιμετώπιση στη θεραπεία των ασθενών. Στο αντικείμενο αυτό η μουσική έχει αποκτήσει μεγάλη αξία ως παρέμβαση, ιδιαίτερα μετά την ταχεία ανάπτυξη των νευροεπιστημών που βοήθησε μέσω των νέων απεικονιστικών μεθόδων (βλ. PET brain scan) να κατανοήσουμε πώς επιδρά η μουσική στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Δυστυχώς η πλειοψηφία των γιατρών δεν έχει αντιληφθεί την πρωτοπορία που συντελείται στο αντικείμενο των μουσικών παρεμβάσεων στην ιατρική. Η Διεθνής Ένωση Μουσικής και Ιατρικής μέσα από αυτό το συνέδριο παρουσιάζει όλα τα σύγχρονα κλινικά και ερευνητικά δεδομένα στον τομέα των μουσικών παρεμβάσεων ώστε να κατανοηθεί ουσιαστικά η σημασία της μουσικής θεραπείας. Το συνέδριο έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα και απευθύνεται σε γιατρούς, επιστήμονες υγείας γενικά, νοσηλευτές, μουσικοθεραπευτές, μουσικούς, μουσικοπαιδαγωγούς.
Τι είναι η μουσικοθεραπεία και ποια η σχέση της με την ιατρική επιστήμη;
Όταν η ζωή απειλείται στο σωματικό επίπεδο καλείται ο θεραπευτής να ενισχύσει τη θετική σκέψη και την πεποίθηση για ζωή σε ένα άλλο δημιουργικό επίπεδο. Η ύπαρξή μας εξάλλου συντελείται σε ένα ενιαίο θέμα, παρότι εμείς διακρίνουμε για λόγους κατανόησης το σωματικό (body) και το μη-σωματικό (mind). Στην ουσία τα δύο αυτά επίπεδα λειτουργούν στον άνθρωπο ως συγκοινωνούντα δοχεία. Έτσι ένας σπουδαίος μουσικοθεραπευτής, ο αείμνηστος David Aldridge, στο κλασικό βιβλίο του με τίτλο Spirituality, Healing and Medicine θεωρεί ότι για τη διατήρηση της υγείας του ατόμου ισχύει η λατινική έκφραση «Argo Ergo Sum» η οποία θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως «δημιουργώ άρα υπάρχω» σε αντιπαράθεση με το καρτεσιανό στερεότυπο «Cogito Ergo Sum» («σκέπτομαι άρα υπάρχω»). Η καρτεσιανή άποψη είναι υπαίτια για την αφύσικη διαίρεση ψυχής και σώματος και έχει αποτελέσει πρόβλημα στην ολιστική αντιμετώπιση πολλών κατηγοριών ασθενών στη σύγχρονη ιατρική. Οι θεραπείες μέσω τέχνης δεν καταργούν ούτε υποκαθιστούν την κλασική ιατρική αντιμετώπιση, αλλά συμπληρώνουν την τρέχουσα ιατρική πράξη και χαρακτηρίζονται από την αντιμετώπιση του ασθενή ως προσώπου συνολικά και όχι ως «νοσήματος» μόνο.
Η ακρόαση της μουσικής θεωρείται θεραπευτικό εργαλείο; Ποια είναι τα οφέλη για την υγεία;
Η ακρόαση επιλεγμένης μουσικής αποτελεί μία από τις μορφές παρέμβασης ως θεραπευτική μέθοδος, συχνά χρησιμοποιείται σε παρεμβάσεις στο νοσοκομείο. Μπορεί να βοηθήσει σε ελάττωση του άγχους, του χρόνιου στρες, στην ανακούφιση του πόνου, στη βελτίωση του ύπνου. Πιο αποτελεσματική είναι η μουσική που μας αρέσει και με την οποία έχουμε οικειότητα, η μουσική επιλογή πρέπει να εξατομικεύεται. Φαίνεται ότι πιο αποτελεσματικές είναι όμως οι δημιουργικές-βιωματικές παρεμβάσεις μουσικοθεραπείας καθοδηγούμενες από ειδικό μουσικό θεραπευτή.
Ξέρουμε ότι η μουσική μάς φτιάχνει τη διάθεση, μας δημιουργεί όμορφα συναισθήματα, μας ανακουφίζει από το άγχος και την κατάθλιψη. Με ποιο τρόπο λειτουργεί; Ενεργοποιεί και βιοχημικούς παράγοντες ή βοηθά απλώς στην αντιμετώπιση ψυχοσωματικών ζητημάτων;
Η μουσική μάς οδηγεί σε ένα φανταστικό ταξίδι, εκτρέπει την προσοχή μας από τη σωματική της τοπογραφία, ασκεί μια επίδραση παρόμοια με έναν παραμυθά ο οποίος αφηγείται μια ιστορία και παρασύρει το μυαλό εκτός σώματος. Η χαλάρωση που επιτυγχάνει η μουσική οδηγεί και αντικειμενικά σε ελάττωση της παραγωγής ορμονών του στρες (βλ. κορτιζόλη, αδρεναλίνη) και σε αυξημένη παραγωγή ευεργετικών αντικαταθλιπτικών νευροορμονών όπως η σεροτονίνη ή ορμονών ευεξίας όπως η ωκυτοκίνη. Το αίσθημα ευχαρίστησης που σχετίζεται με την ακρόαση μουσικής που μας συγκινεί σχετίζεται σαφώς με την παραγωγή ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Η επίδραση λοιπόν της μουσικής αναδεικνύεται και σε βιολογικό επίπεδο και όχι μόνον σε ψυχικό. Άλλωστε και ο όρος «ψυχοσωματικό ζήτημα» είναι παραπλανητικός διότι όλα τα νοσήματα είναι τελικά ψυχοσωματικά.
Η μουσική μάς ξυπνά μνήμες. Θα μπορούσε ίσως η μουσικοθεραπεία να βοηθήσει σε νόσους όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ ή την άνοια;
Υπάρχει μεγάλη άνθηση της μουσικοθεραπείας τελευταία που αφορά ασθένειες με εκφυλιστικές παθήσεις του νευρικού συστήματος. Βλέπει κανείς ασθενείς με Αλτσχάιμερ, ενώ π.χ. δεν μπορούν να αναγνωρίσουν συγγενικά τους πρόσωπα, να τραγουδούν χωρίς κανένα λάθος ένα τραγούδι με το οποίο έχουν συνδεθεί συναισθηματικά παλαιότερα. Επίσης ασθενείς μετά από σοβαρά αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, ενώ παρουσιάζουν διαταραχές του λόγου, διατηρούν τη μουσική τους δεξιότητα να τραγουδούν σωστά. Η μουσικοθεραπεία μέσα από ειδικά εκπαιδευμένο θεραπευτή χρησιμοποιείται σήμερα με επιτυχία στην αποκατάσταση του λόγου ασθενών μετά από αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Πρόσφατες μελέτες αποδεικνύουν επίσης την ευεργετική εφαρμογή ρυθμικών μουσικών ερεθισμάτων στο παθολογικό βάδισμα ασθενών με νόσο Πάρκινσον.
Σε ποιες ασθένειες βλέπετε καλύτερα αποτελέσματα; Μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση του πόνου; Η παρηγορητική ιατρική βασίζεται και στη μουσική;
Σε όλες τις ιατρικές ειδικότητες όπου απαιτείται διαχείριση χρόνιου πόνου, άγχους, κατάθλιψης, αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να βοηθήσει σημαντικά η μουσική. Πρόσφατες μετα-αναλύσεις κλινικών ερευνών έχουν αποδείξει ότι η μουσική παρέμβαση ασκεί μια ήπια ως μέτρια επίδραση στον πόνο και σε κάποιο βαθμό μπορεί να υποκαταστήσει αναλγητικά ή αναισθητικά φάρμακα. Και βέβαια η μουσικοθεραπεία σε ασθενείς τελικού σταδίου (end of life) ή παρηγορητικής φροντίδας έχει καταστεί πολύ αξιόπιστη προσέγγιση.
Μπορεί να βοηθήσει και στη δίαιτα;
Ο άνθρωπος που αποκτά νόημα ζωής, που γίνεται δημιουργικός, που έχει μάθει να χειρίζεται τα συναισθήματά του σωστά, που πολεμάει το άγχος και την κατάθλιψη, είναι ο άνθρωπος που μπορεί να κάνει δίαιτα, να ρυθμίσει το σωματικό του βάρος και να ελέγχει τη διατροφή του. Για να κάνεις δίαιτα πρέπει να είσαι σε καλή ψυχολογία. Η μουσική μπορεί να βοηθήσει σε όλα τα παραπάνω, άρα και στη δίαιτα με έμμεσο τρόπο.
Η θεραπευτική δύναμη της μουσικής στα παιδιά;
Η μουσικοθεραπεία ξεκίνησε μάλιστα στα πρώτα στάδια ως εφαρμογή σε παιδιά με ειδικά προβλήματα και αναπτυξιακές διαταραχές, βλ. αυτισμό. Και σε παιδιατρικούς πληθυσμούς υπάρχουν οι ίδιες γενικές ενδείξεις μουσικοθεραπείας όπως στους ενήλικες. Μια ευρύτατα αναπτυσσόμενη εφαρμογή της μουσικής παρέμβασης είναι σε παιδιά με ογκολογικά προβλήματα. Επίσης έχει καθιερωθεί διεθνώς η κλινική αξία των μουσικών παρεμβάσεων σε μονάδες εντατικής θεραπείας νεογνών. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου στην Αθήνα έχει μάλιστα προγραμματιστεί ως προ-συνεδριακή δραστηριότητα μια εκπαιδευτική ημερίδα εφαρμογής μουσικής παρέμβασης σε μονάδα νεογνών στο Μαιευτήριο Έλενα Βενιζέλου από την ομάδα της διεθνούς φήμης Αμερικανίδας μουσικοθεραπεύτριας Joanne Loewy.
Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη μουσική για να βελτιώσουμε την ευημερία μας ή την ευημερία ενός αγαπημένου μας προσώπου;
Θα ήταν πολύ σημαντικό να φέρουμε τη μουσική στη ζωή μας ως εργαλείο όχι μόνον ακρόασης αλλά δημιουργικής έκφρασης, για παράδειγμα να μάθει κάποιος από νωρίς στη ζωή του ένα μουσικό όργανο. Αυτό αποκτά αξία μέσα από μια καθαρά συνειδητή επιλογή και όχι ως απόφαση των γονιών να στείλουν τα παιδιά τους σε ένα Ωδείο. Στις περισσότερες τέτοιες περιπτώσεις τα παιδιά παρατάνε τη μουσική στη συνέχεια, αν δεν είναι δική τους η επιλογή εμπλοκής με τη μουσική. Έχει βρεθεί ότι οι ενήλικες που μετέχουν και τραγουδούν σε χορωδίες είναι συχνά χαρούμενοι, αποκτούν νόημα ζωής και κοινωνικοποιούνται μέσω αυτής της δημιουργικής μουσικής συνύπαρξης.
Τι συμβαίνει στη χώρα μας και πού μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση στη μουσικοθεραπεία; Γενικά το αντικείμενο και η αναγνώριση της επαγγελματικής ιδιότητας του μουσικοθεραπευτή στην Ελλάδα είναι αρκετά πίσω σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ή με τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ θεωρώ ότι έχουν, περισσότερο και από την Ευρώπη, αναγνωρίσει και προωθήσει το αντικείμενο των μουσικών παρεμβάσεων. Στην Ελλάδα έχει αρχίσει βέβαια μια πανεπιστημιακή εκπαιδευτική δραστηριότητα εδώ και μερικά χρόνια. Υπάρχουν στη χώρα μας αρκετοί (ουσιαστικά εκπαιδευμένοι στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ) μουσικοί θεραπευτές. Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια, έχει συσταθεί ο ελληνικός Σύλλογος Πτυχιούχων Επαγγελματιών Μουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ). Δυστυχώς ο ιατρικός κόσμος αγνοεί γενικά την κλινική αξία των μουσικών παρεμβάσεων και δεν μπορεί να απεξαρτηθεί από την αυστηρή αντίληψη ότι η ιατρική είναι μόνον τα φάρμακα ή οι μηχανικές παρεμβάσεις. Ελπίζω ότι θα παρακολουθήσουν το προσεχές συνέδριο της Αθήνας αρκετοί γιατροί και φοιτητές ιατρικής.
Στο βιβλίο σας «Η μουσική ως φάρμακο: η βιολογική προσέγγιση της μουσικής θεραπείας» (εκδόσεις Παπαζήση) αντιμετωπίζετε το νου και το σώμα ως ένα «Όλον», σε μια ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου. Πιστεύετε ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον νου και την πνευματική κατάσταση προκειμένου να θεραπεύσουμε τις σωματικές ασθένειες;
Όλες οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης βασίζονται στην ολιστική αντίληψη και δεν θεραπεύουν μια νοσηρή κατάσταση αλλά το «πρόσωπο» που νοσεί, αυτό περιλαμβάνει όχι μόνον τις αυστηρά βιολογικές αλλά όλες τις ιδιότητες του προσώπου. Όλες οι ιατρικές παρεμβάσεις θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως παρεμβάσεις Νους-Σώμα. Δεν υπάρχουν ασθένειες αλλά ασθενείς. Δυστυχώς αυτή η ολιστική αντίληψη αντιπαλεύει σήμερα την απο-προσωποποίηση των ασθενών και τη μετατροπή τους σε κωδικούς ασθενειών. Η ιατρική δυστυχώς θα γίνεται όλο και περισσότερο απρόσωπη. Κάποια στιγμή ίσως καταργηθούν πρακτικά και τα ονόματα των ασθενών, θα προσφωνούνται οι ασθενείς με κωδικούς αριθμούς.
Εκτός από καρδιολόγος είστε και συνθέτης και συγγραφέας. Πώς και πότε ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με τα παραπάνω;
Η σχέση μου με τη μουσική άρχισε από την παιδική μου ηλικία, άρχισα να γράφω τη δική μου μουσική από την ηλικία των 8 ετών. Παράλληλα με τις ιατρικές μου σπουδές ακολούθησα συστηματικές σπουδές στα ανώτερα θεωρητικά και τη σύνθεση μουσικής. Έχω κυκλοφορήσει έξι (6) προσωπικούς δίσκους (CD) με μουσικά μου έργα ως συνθέτης μέχρι σήμερα. Η συγγραφή βιβλίων και άρθρων θεωρώ ότι συμπληρώνει (μαζί με τη μουσική, που είναι ο υπαρξιακός μου πυρήνας) την παλέτα των αυτο-ψυχοθεραπευτικών δημιουργικών μου εργαλείων. Έχουν κυκλοφορήσει πέραν των καθαρά επιστημονικών εκδόσεων και αρκετά βιβλία μου μέχρι σήμερα, βλ. δοκίμια, γενική λογοτεχνία, παιδική λογοτεχνία.
Και πώς αντιλαμβάνεστε τον εαυτό σας και το έργο σας; Ως ένα αναπόσπαστο συνδυασμό ιδιοτήτων, μια, ας πούμε, ολιστική προσέγγιση, ή προέχει κάποια από αυτές τις ιδιότητες;
Πολλοί μου βάζουν αυτή την ερώτηση, είναι η τάση που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν τη ζωή ως δίπολο σε όλα τα ζητήματα. Έχουμε ανάγκη να ταξινομούμε τα φαινόμενα και τους ανθρώπους επειδή μας γίνονται όλα ευκολότερα έτσι. Η τέχνη σε συνδέει με τον ουρανό ενώ οι επιστήμες με το γήινο κομμάτι της ύπαρξής μας, η μουσική και το γράψιμο αποτελούν το αντίδοτο του θανατικού και των σκοτεινών πλευρών της ζωής που αντιμετωπίζει καθημερινά ο γιατρός. Έτσι μπορούν τα δύο αυτά ίσως να συνυπάρχουν σε μια ισορροπία. Δεν έχω ανάγκη να ταξινομήσω τον εαυτό μου σε ένα από τα δύο. Αφήνω τους άλλους να διαλέξουν ό,τι θέλουν από εμένα.