Φαντάσματα του Μάρκες: Τρία πρόσφατα λογοτεχνικά έργα που φέρνουν τον Μαγικό Ρεαλισμό στο σήμερα

89

Μπορεί να μην ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τον μαγικό ρεαλισμό (είχε προηγηθεί ο Χουάν Ρούλφο), ωστόσο ήταν εκείνος που τον πήγε σε ένα άλλο επίπεδο και τον εισήγαγε στον δυτικό κόσμο. Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, στη συνείδηση των αναγνωστών παγκοσμίως είναι ταυτισμένος με το συγκεκριμένο λογοτεχνικό ρεύμα που διαφεύγει του πραγματικού εντάσσοντας οργανικά στην πλοκή λαϊκές δοξασίες, υπερβατικές εικόνες, καθώς και έναν αισθητηριακό τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας.

Στις μέρες μας για λόγους προφανείς (κοινωνικούς, αλλά και εξέλιξης της λογοτεχνίας) δεν θα μπορούσε να γράφεται ο… ίδιος μαγικός ρεαλισμός του «Γκάμπο». Κι όμως, νεότεροι συγγραφείς, κυρίως από τη λατινική Αμερική, δημιουργούν μια νέα εκδοχή του μαγικού ρεαλισμού εξίσου ενδιαφέρουσα.

Επιλέγουμε τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και αποδεικνύουν πως το πνεύμα του Μάρκες (προσαρμοσμένο στο σήμερα) είναι πάντα ενεργό.

Στραβό αλέτρι, Ιταμάρ Βιέιρα Ζούνιορ (μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Αίολος)

Κατά πολλούς θεωρείται το καλύτερο μυθιστόρημα του 21ου αιώνα από την Βραζιλία. Διόλου τυχαίο ότι ο Ιταμάρ Βιέιρα Ζούνιορ έχει ήδη «χρυσωθεί» με τα σεπτά βραβεία Premio Jabuti και Premio Oceano.

Παράλληλα, το μυθιστόρημά του Στραβό αλέτρι (μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Αίολος) έχει διαγράψει θαυμαστή πορεία και εκτός Βραζιλίας. Στη Γαλλία έλαβε το βραβείο Montlue Resistance et Liberte, μπήκε στη βραχεία λίστα για το Booker International το 2024 και ήδη έχει μεταφραστεί σε πάνω από 20 γλώσσες.

Τι το κάνει τόσο ιδιαίτερο; Δύο στοιχεία άκρως σημαντικά. Ο συγγραφέας δίνει φωνή σε ανθρώπους που δεν ζουν στις πόλεις, αλλά σε αγροτικούς οικισμούς γνωστούς ως quilombos. Αυτοί οι πρώην σκλάβοι (σημειωτέον, η Βραζιλία είναι η τελευταία χώρα που κατήργησε υο υπερατλαντικό δουλεμπόριο το 1888) συνέχισαν να ζουν σ’ ένα ιδιότυπο καθεστώς. Πήραν το όνομα «ένοικοι» που ήταν στην πραγματικότητα ένας σκληρός ευφημισμός της αβίωτης κατάστασης που αντιμέτωπιζαν καθημερινά στις φυτείες.

Ο δεύτερος λόγος που αυτό το μυθιστόρημα είναι σημαντικό είναι ο τρόπος που έχει γραφτεί. Πιο συγκεκριμένα: η γλώσσα του. Έχουμε να κάνουμε με μια κατακερματισμένη και πολυπρισματική αφήγηση. Υπάρχουν πολλές φωνές που μιλούν κι άλλες που λόγω της σιγής τους δημιουργούν ένα άλεκτο σχήμα. Υπάρχουν πνεύματα που κατέχουν τα σώματα των ανθρώπων και μέσω αυτών αποκτούν το δικό τους ηχόχρωμα.

Στην ακροτελεύτια πράξη του μυθιστορήματος, υπάρχει μια ενορχηστρωμένη φωνή που αποτελείται από τρεις γυναίκες αφηγήτριες που δρουν ιεροτελεστικά. Βασικές πρωταγωνίστριες του μυθιστορήματος είναι δύο αδελφές: η Μπιμπιάνα και η Μπελονίζια. Στην αρχή κιόλας του βιβλίου βρίσκουν ένα σπάνιο όσο και παράξενο μαχαίρι από ελεφαντόδοντο κάτω από το κρεβάτι της γιαγιάς τους. Τότε είναι που αποφασίζουν να παίξουν ένα επικίνδυνο όσο και μοιραίο παιχνίδι. Θέλουν να δοκιμάσουν τη γεύση που έχει η λάμα. Ακολουθεί μια συμπλοκή που οδηγεί σε μια τραγωδία. Το ένα από τα κορίτσια (η Μπελονίζια) αποχωρεί κρατώντας την κομμένη γλώσσα της στο χέρι. Από εκείνη τη στιγμή η Μπιμπιάνα θα γίνει η δική της φωνή. Κάτι που θα τις ενώσει αξεδιάλυτα.

Το μυθιστόρημα προβάλλει έναν κόσμο εκμετάλλευσης, βίας, πείνας, ανδρικής επιβολής στις γυναίκες και ανιμισμού. Ο Ιταμάρ Βιέιρα Ζούνιορ καταφέρνει να συνδυάσει το μαγικό στοιχείο της αφήγησής του με τον αδρό ρεαλισμό μιας σκληρής κοινωνικής πραγματικότητας.

Ο θάνατος έρχεται στάζοντας βροχή, Αντρές Μοντέρο (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Διόπτρα)

Ο Αντρές Μοντέρο εκτός από συγγραφέας είναι και προφορικός αφηγητής, ως εκ τούτοι έχει μάθει να λέει ιστορίες. Φαίνεται, όμως, πως έχει μάθει να ακούει και τις ιστορίες που κυκλοφορούν από στόμα σε στόμα στη χώρα του, τη Χιλή.

Ως κλασικός hablador μεταφέρει, με τυπωμένες λέξεις αυτή τη φορά, μια σειρά από διηγήματα μπορούν να διαβαστούν ως αυτόνομες ιστορίες, αλλά συνδέονται μεταξύ τους με υπόγειο -πλην ρητό- τρόπο. Η συλλογή διηγημάτων του Ο θάνατος έρχεται στάζοντας βροχή (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Διόπτρα) δεν γίνεται να μην θαυμαστεί για τον πηγαίο τρόπο που μεταδίδεται το μαγικό (έως υπερβατικό) στοιχείο στους χαρακτήρες και τον μόνιμα μουλιασμένο τόπο της νότιας Χιλής.

Οι ζωντανοί συνομιλούν με τους νεκρούς και οι σκιές με τα στοιχεία της φύσης. Οι ήρωες των ιστορίων είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις: σκληροτράχηλοι άντρες, γηραιές μάγισσες, αλλοπαρμένα παιδιά και μυθικά άλογα. Ολα αυτά, δε, συμβαίνουν μεν στα νότια της Χιλής, αλλά ο Μοντέρο επιδιώκει να φτιάξει κάτι άχρονο και αδεύσμευτο από χωρικές συντεταγμένες, γι’ αυτό και δημιουργεί έναν ου-τόπο, σαν το Μακόντο του Μάρκες ή την Κομάλα του Ρούλφο.

Άλλωστε, αυτοί οι δύο άκρως σημαντικοί συγγραφείς της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας φαίνεται να τον εμπνέουν ποικιλοτρόπως. Το αποτέλεσμα είναι, εντέλει, ένα μείγμα μαγικού ρεαλισμού, southern gothic και λαϊκών δοξασιών που αιματώνει όλες τις ιστορίες με δραστικό τρόπο.

Σαράκι, Λάιλα Μαρτίνεθ (μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnivora)

Η Λάιλα Μαρτίνεθ δεν είναι η πρώτη που παίρνει ως έμπνευση την οικογενειακή της ιστορία (έστω ένα μέρος της) για να φτιάξει μια ιστορία. Ωστόσο, αυτό που καταφέρνει τελικά είναι κάτι περισσότερο από μια οικογενειακή ιστορία, καθώς η νουβέλα της Σαράκι (μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnivora) ισορροπεί μεταξύ τρόμου, εφιάλτη και καταπιεσμένης οργής.

Πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ακόμη και το σπίτι στο οποίο διαμένει η ανώνυμη αφηγήτρια (μια νεαρή γυναίκα) το οποίο είναι σαν έτοιμο να κατασπαράξει αυτούς που μένουν εντός του. Στο κέντρο της ιστορίας, πάντως, είναι τέσσερις γενεές γυναικών που έπεσαν θύματα βίας, εκμετάλλευσης και κακοποίησης, θύματα των ανδρών που πέρασαν από τη ζωή τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ζει και να αναπτύσσεται μέσα τους ένα σαράκι. Κάτι σαν άσβεστο μίσος που τρώει το είναι τους. Είναι ένα μίσος κατά των ανδρών που τις κακομεταχειρίστηκαν.

Η Μαρτίνεθ καταφέρνει να διηγηθεί την ιστορία μιας οικογένειας ανοίγοντας τις κρύπτες με τα μυστικά. Η δυσοσμία και ο τρόμος αναδύονται από τις σελίδες. Η ατμόσφαιρα είναι κλειστοφοβική. Οι γυναίκες μοιάζουν με μαινάδες και μάγισσες. Το τελικό αποτέλεαμα είναι πολύσημο, η γλώσσα γεμάτη συμβολισμούς και το κοινωνικό αποτύπωμα του βιβλίου (η πατριαρχία και οι ταξικές και έμφυλες ανισότητες) κάτι παραπάνω από εμφανές.