Τα Ελληνοτουρκικά, μια κριτική- συγκριτική προσέγγιση
H νέα φάση στα ελληνοτουρκικά ζητήματα θέτει και νέα ερωτήματα ως προς τη διεξαγωγή
των σχετικών διαπραγματεύσεων. Στο εγγύς ιστορικό παρελθόν, στην ευρύτερη περιοχή
μας, έχουν διεξαχθεί ανάλογες διαπραγματεύσεις στις οποίες μπορούμε να ανατρέξουμε ως
προς το δέον ή το μη δέον γενέσθαι στα καθ’ημάς κρίσιμα διακυβεύματα.
Η παλαιστινιακή αστοχία
Ο Καθηγητής, πρώην πρέσβυς, Michel Foucher συνδυάζει τη γεωπολιτική θεωρία με τη
διπλωματική πράξη. Στο πρόσφατο βιβλίο του Conseiller le prince. A la lumière de la
géographie politique συγκεντρώνει άρθρα και εμπιστευτικές αναφορές, σχετικά με τα
μεγάλα γεωπολιτικά ζητήματα που απασχόλησαν την Γαλλία. Στο κεφάλαιο “Ισραήλ-
Παλαιστίνη”, παραθέτει και σχολιάζει την εμπιστευτική αναφορά (3-12-1998), προϊόν της
αποστολής του στο Ισραήλ, την οποία απηύθυνε στον Hubert Védrine για να σταθμίσει τις
προοπτικές της ειρηνευτικής διαδικασίας. “Η απουσία συγκεκριμένης γεωγραφικής
σκέψης…υπήρξε επί πολύ η αδυναμία του εθνικού παλαιστινιακού κινήματος το οποίο
λειτουργούσε με μεγαλύτερη άνεση όταν αναφερόταν στον “αραβικό κόσμο” και στην
παγκόσμια σκηνή από την οποία ανέμενε μιαν αναγνώριση”. Παραθέτει, επίσης, τον τίτλο
ενός άρθρου της Guardian (22. 10.1998), σχετικό με τη συμφωνία Wye River: Τhe
Palestinian leader has been outwitted by Israeli mapmakers.
Πολλά από τα σημερινά προβλήματα προέρχονται από την ασυμμετρία στην αντίληψη των
γεωγραφικών και χαρτογραφικών διακυβευμάτων ανάμεσα στους Ισραηλινούς και τους
Παλαιστινίους. Εξ αιτίας αυτής της ανισορροπίας, οι Παλαιστίνιοι απέτυχαν να θέσουν τις
βάσεις για μιαν εδαφική κατάσταση, ευνοϊκή για τη δημιουργία παλαιστινιακού κράτους.
Αντιθέτως, οι Ισραηλινοί, χάρη στη γεωγραφική και χαρτογραφική τους υπεροχή,
προώθησαν δεδομένα τα οποία κατέστησαν τη συγκρότηση μιας παλαιστινιακής εδαφικής
οντότητας εξαιρετικά προβληματική. Επιβεβαιώθηκε και πάλι η καθοριστική σημασία της
Γεωγραφίας και της Χαρτογραφίας. Είχε ήδη αναδειχθεί κατά τις διαπραγματεύσεις μετά
τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οποίες καθόρισαν τον ευρωπαϊκό πολιτικό χάρτη.
Το Ισραήλ διαθέτει ισχυρή γεωγραφική παιδεία και αποτελεσματικούς χαρτογραφικούς
μηχανισμούς. Όπως και η γαλλική, η ισραηλινή γεωγραφική σχολή διετήρησε την
παράδοσή της, ακόμη και μετά την περιθωριοποίηση της επιστήμης αυτής στον αγγλο-
σαξονικό κόσμο. Παραλλήλως, το Κράτος του Ισραήλ φρόντισε να αναπτύξει τις
χαρτογραφικές του υπηρεσίες και να εμπλουτίσει τα αντίστοιχα αρχεία, χάρη στα οποία
θεμελιώνει τις διεκδικήσεις του.
Οι Παλαιστίνιοι διέθεταν λιγοστά εφόδια για να αντιμετωπίσουν τη γεωγραφική και
χαρτογραφική υπεροπλία των Ισραηλινών. Όμως, η αδυναμία τους δεν περιοριζόταν
αποκλειστικά στην επιστημονική και τεχνική έλλειψη προετοιμασίας. Το κύριο
μειονέκτημα συνίστατο στο ότι οι λίγοι Παλαιστίνιοι γνώστες των γεωγραφικών
παραμέτρων ήταν τελείως παραγκωνισμένοι στις διαδικασίες για τον καθορισμό της
παλαιστινιακής στρατηγικής. Η παλαιστινιακή ηγεσία, χωρίς γεωγραφική παιδεία,
θεωρούσε τους Γεωγράφους και τους Χαρτογράφους ως τεχνικούς οι οποίοι απλώς θα
εφήρμοζαν εκ των υστέρων κάποιες γενικές αρχές. Στο βιβλίο του Παλαιστινίου
Γεωγράφου Khalid Tafakji, περιγράφεται και ο εκνευρισμός των ιθυνόντων όταν έρχονταν
σε επαφή με τα δυσάρεστα εδαφικά διακυβεύματα.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο βιβλίο του Michel Foucher ρίχνουν νέο φως στη
συζήτηση για το παλαιστινιακό ζήτημα, καθώς οδηγούν στις ρίζες των σημερινών
αδιεξόδων. Σήμερα είναι προς το συμφέρον και του Ισραήλ να δημιουργηθεί ένα
παλαιστινιακό κράτος, καθώς κάθε άλλη εξέλιξη οδηγεί σε συνεχή αστάθεια ή σοβαρά
πολιτικά και ηθικά προβλήματα. Όμως, η προοπτική αυτή έχει υπονομευθεί από τις
εδαφικές ρυθμίσεις τις οποίες επέβαλε η ισραηλινή γεωγραφική υπεροχή και απέτυχε να
αποτρέψει η παλαιστινιακή γεωγραφική τύφλωση.
“Πρώτα το πλαίσιο και μετά οι χάρτες”
Κοινό στοιχείο ανάμεσα στους Έλληνες και τους Παλαιστινίους είναι η έλλειψη
γεωγραφικής παιδείας. Και οι δύο λαοί αρεσκόμαστε στις ιδεολογικές γενικότητες και
στους περίπλοκους νομικισμούς. Στο βιβλίο Γεωχωρικά Διακυβεύματα, ο Ευάγγελος
Λιβιεράτος παρουσιάζει ανάγλυφα τις ελληνικές αδυναμίες ως προς τη Γεωγραφία και τη
Χαρτογραφία. Η παλαιστινιακή εμπειρία πρέπει, επομένως, να μας προβληματίσει, εν όψει
διαπραγματεύσεων με την Τουρκία. Σύμφωνα με την Καθημερινή (29-9-24) έχει δοθεί
εντολή στους ομολόγους υπουργούς εξωτερικών, η διαπραγμάτευση να διεξαχθεί σε δύο
φάσεις: “πρώτα το πλαίσιο και μετά (sic) οι χάρτες”. Ακριβώς όπως σκέπτονταν και
ενεργούσαν οι Παλαιστίνιοι ηγέτες.
Βεβαίως, η Ελλάδα είναι ένα οργανωμένο κράτος με σοβαρές τεχνικές υποδομές. Δεν
συγκρίνεται με το παλαιστινιακό κίνημα της περιόδου 1995-2000, το οποίο δεν διέθετε
χαρτογραφικές υπηρεσίες. Ο εξαιρετικός Άτλας των Ελληνο-τουρκικών Σχέσεων, τον οποίο
έχουν εκπονήσει ο Άγγελος Συρίγος και ο Θάνος Ντόκος, συγκεντρώνει, χαρτογραφεί και
σχολιάζει τα γεωγραφικά στοιχεία της ελληνοτουρκικής διένεξης. Στηρίζεται σε
πληροφορίες από ικανές αρμόδιες υπηρεσίες. Μετά την έκδοση αυτού του Άτλαντα, το
Υπουργείο Εξωτερικών παρουσίασε μια σειρά από ανάλογους χάρτες οι οποίοι
διενεμήθηκαν ευρύτατα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Οι πρωτοβουλίες αυτές, ασφαλώς πολύ χρήσιμες, δεν επαρκούν για να καλύψουν το
βαθύτερο έλλειμμα. Η κινητοποίηση της Γεωγραφίας για πολιτικούς σκοπούς, δηλαδή η
Γεωπολιτική, απαιτεί μιαν ολοκληρωμένη και συνθετική προσέγγιση. Πρέπει οι πολιτικοί οι
οποίοι λαμβάνουν τις αποφάσεις να έχουν γεωγραφική θεώρηση. Επίσης, πρέπει να
υποστηρίζονται από μια κοινή γνώμη η οποία να κατανοεί τα γεωγραφικά διακυβεύματα.
Επομένως, οι τεχνικές πλευρές και οι μεμονωμένοι πεφωτισμένοι ειδικοί δεν αρκούν. Η
στρατηγική πρέπει να εδράζεται σε ουσιαστική γεωγραφική παιδεία.
Στην Ελλάδα, εντούτοις, η γεωγραφική παιδεία έχει υποβαθμιστεί ήδη από τον 19ο αιώνα,
για λόγους σχετικούς με τα βαλκανικά προβλήματα. Κυριάρχησε ο ιστορικός λόγος ο
οποίος επεδίωξε να αμβλύνει τις γεωγραφικές αντιφάσεις της εθνικής οικοδόμησης.
Βεβαίως, κατά την περίοδο των Βαλκανικών και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου η
ελληνική ηγεσία ανέπτυξε ισχυρή γεωπολιτική αντίληψη. Όμως, κατά τον Ψυχρό Πόλεμο η γεωγραφική παιδεία εγκαταλείφθηκε πλήρως, καθώς “άλλοι σκέπτονταν για εμάς”.
Η στροφή της Ελλάδας προς τα ευρωπαϊκά ζητήματα, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής
οικοδόμησης, ενίσχυσε τις νομικές και τις οικονομικές προσεγγίσεις εις βάρος της
Γεωπολιτικής. Η στροφή αυτή αντανακλάται στις διαδοχικές ηγεσίες του Υπουργείου
Εξωτερικών, κατά κανόνα προερχόμενες από τη νομική επιστήμη. Στο Υπουργείο
Εξωτερικών δεν υπάρχει χαρτογραφική και γεωγραφική υπηρεσία στο πρότυπο, επί
παραδείγματι, του Office of the Geographer and Global Issues στο Αμερικανικό State
Department..
Επομένως, συναντούμε στην Ελλάδα δυσκολίες ανάλογες με τα προβλήματα που
αντιμετώπισαν οι Παλαιστίνιοι. Η πολιτική μας ηγεσία δεν διαθέτει ή δεν προσδίδει τη
δέουσα σημασία σε γεωγραφικούς συμβούλους· αρκείται, ίσως και καθ’υπερβολήν, στους
νομικούς και, έτι πλείον, στους οικονομολόγους. Ενδεχομένως δεν έχει γίνει ακόμη
αντιληπτή η μεγάλη διεθνής στροφή από τον Οικονομισμό στη Γεωπολιτική.
Ένα παράδειγμα της γεωγραφικής αβελτηρίας αφορά τις γεωγραφικές αναπαραστάσεις.
Όταν θα έλθει η ώρα της διαπραγμάτευσης, η Διεθνής Κοινότητα θα έχει στραμμένα τα
βλέμματα στη χώρα μας. Θα κρίνει τις τοποθετήσεις μας, έχοντας ως κριτήριο το πώς έχει
προσλάβει τον χώρο του Αιγαίου· και θα ασκήσει τις σχετικές πιέσεις. Αποσκοπώντας στην
αναδιαμόρφωση της διεθνούς κοινής αντίληψης, η τουρκική πλευρά, αργά και σταθερά,
έχει προωθήσει την εικόνα μιας υποτιθέμενης γεωγραφικής αδικίας: πώς είναι δυνατόν μία
θάλασσα ανάμεσα σε δύο εδαφικά σύνολα να ελέγχεται μόνον από το ένα; Η χώρα μας
θεωρεί ότι μας εξασφαλίζει το Διεθνές Δίκαιο και υποτιμά αυτην την κρίσιμη γεωγραφική
διαμάχη. Παρακολουθούμε στον διεθνή τύπο χάρτες οι οποίοι παρουσιάζουν τη “Γαλάζια
Πατρίδα”, δηλαδή ένα διχοτομημένο Αιγαίο, χωρίς καμία προσπάθεια να εκπονήσουμε και
να προωθήσουμε χάρτες με μιαν εναλλακτική αναπαράσταση. Υπάρχει ο κίνδυνος κατά τη
διαπραγμάτευση να αδυνατούμε να πείσουμε ότι το νόμιμο είναι και δίκαιο. Χωρίς τα
διδάγματα και την κινητοποίηση της Γεωγραφίας, πολλές από τις βεβαιότητές μας θα
αμφισβητηθούν εν τοις πράγμασι, όπως έγινε με το Μακεδονικό.
Η Τουρκία, πίσω από τη συζήτηση “για το πλαίσιο”, αναμφιβόλως κρύβει ένα γεωγραφικό
οπλοστάσιο “για τους χάρτες”, το οποίο θα ανακαλύψουμε με αναπότρεπτη καθυστέρηση.
Το τουρκικό οπλοστάσιο θα συνδεθεί με τη “δημόσια διπλωματία” για τη “Γαλάζια
Πατρίδα”· θα συγκροτήσει μιαν ολοκληρωμένη γεωγραφική επιχειρηματολογία στην οποία
θα προτάξουμε τη νομική μας υπεροπλία. Όμως, στο διεθνές ακροατήριο, το Διεθνές Δίκαιο
υποχωρεί σταθερά έναντι της γεωπολιτικής πραγματικότητας.
Michel Foucher
Γεωγράφος και διπλωμάτης, ο Michel Foucher υπήρξε Καθηγητής Πανεπιστημίου από το
2007, με αντικείμενο την Εφαρμοσμένη Γεωπολιτική. Υπηρέτησε ως σύμβουλος του
Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών (1997-2002), επικεφαλής του Κέντρου Ανάλυσης και
Πρόβλεψης του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών (1999-2002), ειδικός απεσταλμένος στα
Βαλκάνια και στον Καύκασο (1999) και Πρέσβης σε Ειδική Αποστολή για τα Ευρωπαϊκά
Ζητήματα (2007). Διηύθυνε το τμήμα σπουδών στο Ινστιτούτο Ανώτατων Σπουδών
Εθνικής Άμυνας από το 2010. Διατηρεί στενούς δεσμούς με την Ελλάδα, με συχνή
παρουσία σε συνέδρια και άλλες επιστημονικές και διπλωματικές εκδηλώσεις. Από κοινού
με τον Καθηγητή Γιώργο Πρεβελάκη οργανώνουν τακτικές ημερίδες, με τίτλο
“Εφαρμοσμένοι Ελληνο-γαλλικοί Διάλογοι”. Το βιβλίο του-Άτλας Η Μάχη των Χαρτών
κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση, ως πολύτιμο βοήθημα στα ελληνικά πανεπιστήμια.
Η πικρή εμπειρία του Παλαιστινίου χαρτογράφου
O Khalil Tafakji, σημαντικός Παλαιστίνιος ειδικός για τα γεωγραφικά ζητήματα,
περιγράφει τη συνάντησή του με την ηγεσία του κινήματος στην Ιεριχώ (1995).
“Προσκαλώντας με στην Ιεριχώ, οι υπεύθυνοι του κινήματος ανέμεναν μια περιγραφή του
εποικισμού στη Δυτική Όχθη. Για εμένα, όμως, ήταν η ευκαιρία να παρουσιάσω, χωρίς
υπεκφυγές, την κατάστασή μας…Στην Ιεριχώ η ένταση ήταν χειροπιαστή. Ήμουν όμως
προετοιμασμένος. Είχα μια μοναδική ευκαιρία να βάλω τους χάρτες να ομιλήσουν και
αισθανόμουν ότι είχα καθήκον να μην παρεμποδιστώ από … το πρωτόκολλο. Η
πραγματικότητα επί του εδάφους ήταν δύσκολη και το μέλλον αβέβαιο…Ήμουν παρών με
την ιδιότητα του χαρτογράφου. Ένας απλός τεχνικός. Όμως, όσο προχωρούσα στην
παρουσίασή μου τόσο πιό άκαμπτοι γινόντουσαν οι συνομιλητές μου. Ο … [Αραφάτ]
κινούσε νευρικά τα πόδια του και μπορούσα να διακρίνω ένα ελαφρό τρέμουλο στα χείλη
του. Θεώρησα καλό να διευκρινίσω ότι εκφραζόμουν με την ιδιότητα του χαρτογράφου.
“Δεν γνωρίζω αν κάποιος σάς υποσχέθηκε ότι θα αποκτήσετε ένα Κράτος, αλλά σάς μιλώ
με βάση τους χάρτες και, αν μελετήσουμε τους χάρτες, δεν υπάρχει παλαιστινιακό
κράτος…Δεν έχετε τίποτα”. “Όχι! Έχω ένα Κράτος!” μου πέταξε με ένα ξηρό ύφος ο
Αραφάτ. Φαινόταν πολύ σοκαρισμένος”.
Khalil Tafakji και Stéphanie Maupas, 31º Nord, 35º Est. Chroniques géographiques de la
colonisation israélienne, Paris, La Découverte, 2020
Το άρθρο του Γιώργου Πρεβελάκη δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 5-6 Οκτωβρίου 2024
