Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Η ιστορία του παλαιότερου ερευνητικού ιδρύματος της Ελλάδας και η επιστημονική του προσφορά

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών είναι το αρχαιότερο ερευνητικό ίδρυμα της Ελλάδας και της Νοτιανατολικής Ευρώπης, με πλούσια ιστορία και σημαντική συμβολή στην επιστήμη. Βρίσκεται στο λόφο των Νυμφών πάνω στον οποίο υπήρχε τον 5ο αι πΧ ιερό αφιερωμένο στις Νύμφες και στον θεοποιημένο Δήμο, όπως αναγράφεται σε επιγραφή χαραγμένη σε έξαρμα της κορυφής του λόφου.

Διαχρονικά, το Αστεροσκοπείο Αθηνών δεν είναι το μόνο που έχει σταθεί σε αυτόν τον λόφο. Στην Πνύκα έχουν βρεθεί τα θεμέλια του “Ηλιοσκόπιου” του αστρονόμου Μέτωνα, ενός πύργου με εμβαδόν τέσσερα τετραγωνικά μέτρα, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για να παρατηρούν τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Η πορεία του Ε.Α.Α. είναι συνυφασμένη με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας και άρρηκτα συνδεδεμένη με κορυφαίους επιστήμονες, όπως τους καθηγητές Γ. Βούρη, Ι. Σμιτ, Δ. Αιγινίτη, Σ. Πλακίδη, Δ. Κωτσάκη, Ν. Κρητικό και Η. Μαριόπουλο. Επίσης, είναι συνδεδεμένο με ονόματα μεγάλων δωρητών (Ανδρέας Συγγρός, Δημήτριος Δωρίδης, Μιχαήλ Κοργιαλένιος) αλλά και σπουδαίων αρχιτεκτόνων του 19ου αιώνα (E. Σάουμπερτ, Θεόφιλος Χάνσεν και Ερνέστος Τσίλλερ).

© Έλενα Ντάκουλα

Eμπνευστής της ίδρυσης του Αστεροσκοπείου υπήρξε ο Γεώργιος Βούρης (1802 – 1860), τέως Γραμματέας του Αυστριακού Πρέσβη στην Ελλάδα, Άντον Πρόκες-Όστεν, καθώς και πρώτος Καθηγητής Αστρονομίας και Μαθηματικών στο νεοσύστατο τότε Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ακολουθώντας τη συμβουλή του Πρέσβη και αναζητώντας οικονομική ενίσχυση για την υλοποίηση του οράματός του, ο Βούρης απευθύνθηκε στον Βαρόνο Γεώργιο Σίνα, (1783–1856), διακεκριμένο Έλληνα τραπεζίτη με έδρα τη Βιέννη.

Ο Σίνας, έχοντας επίγνωση της στρατηγικής σημασίας της ναυτιλίας για την οικονομική ανάκαμψη και ανάπτυξη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, αναγνώρισε την ανάγκη επιστημονικής υποστήριξης της ναυσιπλοΐας. Καθώς η ακριβής μέτρηση του χρόνου αποτελούσε βασικό εργαλείο για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των θαλάσσιων μεταφορών, διέθεσε ένα σημαντικό μέρος της περιουσίας του για την ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Η γενναιόδωρη αυτή προσφορά υπήρξε καθοριστική για την υλοποίηση του έργου, σε μια περίοδο που η Ελλάδα, αν και είχε μόλις απελευθερωθεί από τον οθωμανικό ζυγό, αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες και προσπαθούσε να ορθοποδήσει.

© Έλενα Ντάκουλα

Το πρώτο κτίριο, γνωστό ως “Κτίριο Σίνα”, – Κέντρο Επισκεπτών Θησείου – που από το 2008 στεγάζει το Μουσείο Γεωαστροφυσικής, σχεδιάστηκε αρχικά από τον Σάουμπερτ. Η πανηγυρική θεμελίωσή του πραγματοποιήθηκε στις 26 Ιουνίου 1842, στις 8:00π.μ., κατά τη διάρκεια ολικής έκλειψης Ηλίου, παρουσία του βασιλιά Όθωνα, της Ιεράς Συνόδου & πλήθους κόσμου. Αν και ο Σ. Σίνας είχε εκφράσει την επιθυμία του να παραστεί, δεν τα κατάφερε, λόγω ασθένειας της κόρης του.

Στη συνέχεια, ο Σάουμπερτ συνεργάστηκε με τον Θ. Χάνσεν και τον αστρονόμο Σουμάχερ για τον εσωτερικό σχεδιασμό του κτηρίου. Τον Οκτώβριο του 1842, ο Θ. Χάνσεν ανέλαβε την εκτέλεση των σχεδίων, διατηρώντας τη σταυροειδή κάτοψη βυζαντινού ρυθμού που είχε προβλέψει ο Σάουμπερτ, προσδίδοντάς της όμως νεοκλασικά στοιχεία, όπως επιθυμούσε και ο Όθων. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1846. Έχει σταυροειδή μορφή, προσανατολισμένη προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, και στο κέντρο του δεσπόζει ένας μικρός ανοιγόμενος θόλος, όπου φιλοξενείται το ισημερινό τηλεσκόπιο Ploessl, διαμέτρου 15,8 εκατοστών. Ο καθηγητής Γ. Βούρης ορίστηκε, δικαίως, ως πρώτος διευθυντής, καθώς υπήρξε ο άνθρωπος από τον οποίο ξεκίνησε αλλά και έλαβε σάρκα και οστά το όλο εγχείρημα.

© Έλενα Ντάκουλα

Ενθουσιασμένος από το αποτέλεσμα, ο Χάνσεν εξέφρασε την επιθυμία «Servare Intaminatum» – «Να διατηρηθεί ανέπαφο» – ειδικά για τον σκοπό για τον οποίο ανεγέρθηκε. Η φράση αυτή είναι χαραγμένη κάτω από το αέτωμα, που κοσμείται με ανάγλυφη σύνθεση στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ο θυρεός της οικογένειας Σίνα.

Ο εξοπλισμός του Αστεροσκοπείου

Ο Γεώργιος Σίνας φρόντισε όχι μόνο για την κατασκευή, αλλά και για τον εξοπλισμό του Αστεροσκοπείου με βιβλία και επιστημονικά όργανα. Το ελληνικό κράτος τον τίμησε με τον μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος, ενώ η διεθνής αστρονομική κοινότητα έδωσε το όνομά του σε έναν κρατήρα της Σελήνης. Τη φλόγα της προσφοράς συνέχισε ο γιος του, Σίμων Σίνας (1810 – 1876). Γεννημένος στη Βιέννη, σπούδασε ιστορία, φιλοσοφία και πολιτική οικονομία, και σύντομα ανέλαβε ενεργό ρόλο στην πολιτική και τις επιχειρήσεις. Διαδέχθηκε τον πατέρα του στο ελληνικό προξενείο και, αφού πολιτογραφήθηκε Έλληνας, διορίστηκε πρεσβευτής της Ελλάδας σε σημαντικές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ήταν κοσμοπολίτης, δραστήριος και ιδιαίτερα αγαπητός στους κύκλους της αυλικής ζωής, διατηρώντας φιλικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ Α΄ και την αυτοκράτειρα Ελισάβετ.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του πατέρα του, συνέχισε να στηρίζει το Αστεροσκοπείο, αναλαμβάνοντας τη συντήρησή του και τον εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού του. Το 1858, στη θέση του διευθυντή, τοποθετήθηκε ο σπουδαίος Γερμανός Αστρονόμος, Ιούλιος Σμιτ (1825 –1884), ο οποίος πρόσφερε πολύτιμο έργο, που αναφέρεται μέχρι και στο μυθιστόρημα του Ιουλίου Βέρν “Γύρω από τη Σελήνη”. Κατά την θητεία του ιδρύθηκε εκεί ο πρώτος μετεωρολογικός σταθμός και σχεδιάστηκε ο πλέον ακριβής χάρτης της Σελήνης του 19ου αιώνα (Charte der Gebirge des Mondes), στον οποίο αποτυπώνονται πάνω από 30.000 κρατήρες. Ο χάρτης, προϊόν μακροχρόνιων παρατηρήσεων με το διοπτρικό τηλεσκόπιο Ploessl, έχει διάμετρο δύο μέτρων και αποτελείται από 25 τμήματα που απεικονίζουν την ορατή από την Γη επιφάνεια της Σελήνης. Δημοσιεύθηκε στο Βερολίνο το 1878.

Το 1890, το Αστεροσκοπείο, με νόμο της Βουλής, μετατρέπεται σε κρατικό ίδρυμα και ονομάζεται Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Τη διοίκηση ανέλαβε ο Καθηγητής Μετεωρολογίας & Αστρονομίας του Πανεπιστήμιου Αθηνών, Δημήτρης Αιγινίτης (1862-1934), η μακρόχρονη θητεία του οποίου άφησε ένα σημαντικό αποτύπωμα (1890 έως 1934). Καταφέρνοντας να εξασφαλίσει χορηγίες και δωρεές, αναβάθμισε τον εξοπλισμό του με 4 τηλεσκόπια, επέκτεινε το δίκτυο των μετεωρολογικών σταθμών σε 100 συνολικά σταθμούς και ίδρυσε την σεισμολογική υπηρεσία. Το 1923 ενέταξε την Ελλάδα στο Γρηγοριανό (νέο) ημερολόγιο, στο Παγκόσμιο Σύστημα Αναφοράς Χρόνου, καθώς και στο Διεθνές Σύστημα Μέτρων και Σταθμών, ενισχύοντας την επιστημονική εναρμόνιση της χώρας με την διεθνή κοινότητα. Υπήρξε μέλος επιστημονικών εταιρειών, αντιπροσώπευσε την Ελλάδα σε παγκόσμια συνέδρια και τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις. Στο σημείο αυτό αξίζει μία αναφορά για την ξεχωριστή θέση που κατέχει η προσφορά του Δημήτρη Αιγινίτη, στην ιστορία της εκπαίδευσης. Διετέλεσε δύο φορές Υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (1917 και το 1926), ίδρυσε την Ακαδημία Αθηνών (1926), αναδιοργάνωσε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πρωτοστάτησε στην ανέγερση του κτηρίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο Ψυχικό.

Οι αίθουσες του Αστεροσκοπείου

Όπως ήδη αναφέρθηκε το κάθε κομμάτι του Αστεροσκοπείου (κτίριο Σίνα), είναι προσανατολισμένο διαφορετικό σημείο του ορίζοντα. Στην ανατολική αίθουσα, γνωστή ως “Αίθουσα του παρατηρητή“, γινόταν η μέτρηση της ώρας, με τη χρήση του μεσημβρινού τηλεσκοπίου. Αλλωστε, αυτός ήταν και ένας από τους βασικούς λόγους της ίδρυσής του. Ο αστρονόμος-παρατηρητής περνούσε τις νύχτες του σε αυτό το δωμάτιο, παρακολουθώντας συγκεκριμένους αστέρες την ώρα που διέσχιζαν το μεσημβρινό επίπεδο, προς το οποίο ήταν προσανατολισμένο το τηλεσκόπιο. Με βάση τις παρατηρούμενες κινήσεις των αστέρων, ρύθμιζε το εκκρεμές ρολόι με ακρίβεια. Κάθε μεσημέρι στις 12:00, η πτώση μιας μπρούτζινης σφαίρας, που ήταν τοποθετημένη σε μεταλλικό ιστό, εξωτερικά του θόλου του κτιρίου, έπεφτε κατά μήκος του ιστού, σηματοδοτώντας την ακριβή ώρα, γεγονός που συνοδευόταν από χτύπους καμπάνας, επιτρέποντας στους πολίτες να συγχρονίσουν τα ρολόγια τους. Η ίδια αίθουσα, εκτός από τηλεσκόπιο Starke, φιλοξενεί τον λεπτομερέστατο χάρτη της Σελήνης του Ιούλιου Σμιθ, το εκκρεμές του Berthoud, κατασκευής 1800, καταγραφικούς χρονογράφους, νηματούχο μετρόμετρο και άλλα όργανα.

Στη νότια αίθουσα, εκτίθεται ένα από τα πιο ακριβή αντίγραφα – τριπλάσιο σε μέγεθος από το αυθεντικό- του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, του αρχαιότερου, γνωστού αναλογικού υπολογιστή στον κόσμο, ο οποίος ανακαλύφθηκε τυχαία από σφουγγαράδες το 1901, ανοικτά της νήσου Αντικύθηρα, νοτίως της Πελοποννήσου. Ηταν κατασκευασμένο από μπρούντζο και διέθετε έναν πολύπλοκο μηχανισμό από τουλάχιστον 30 περίτεχνα γρανάζια. Χρησιμοποιείτο για τον ακριβή υπολογισμό της θέσης του Ήλιου, της Σελήνης και πιθανώς των πλανητών στον ουρανό. Παράλληλα, υπολόγιζε τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε ηλιακές και σεληνιακές εκλείψεις και όριζε τις ημερομηνίες διεξαγωγής των μεγάλων πανελλήνιων αγώνων — Ολυμπιακοί, Ισθμεια, Νέμεα, Πύθεια – οι οποίοι, όπως είναι γνωστό, δεν τελούνταν σε σταθερές ημερομηνίες, αλλά ρυθμίζονταν με βάση το σεληνιακό ημερολόγιο. Η πιο πιθανή εκδοχή για την κατασκευή του αποδίδεται στον Ίππαρχο, τον θεμελιωτή της αστρονομίας, που έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ. Όπως συχνά αναφέρεται, η σημασία του Μηχανισμού για την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι ανάλογη με εκείνη της Ακρόπολης για την ιστορία της Αρχιτεκτονικής. Το συγκεκριμένο αντίγραφο, για λόγους ασφάλειας και ευκολίας συντήρησης, δεν είναι φτιαγμένο από μπρούντζο.

Στην βορεινή αίθουσα, βρίσκεται η βιβλιοθήκη, ένας πραγματικός θησαυρός γνώσης, όπου φιλοξενούνται σπάνιες επιστημονικές εκδόσεις από τον 16ο αιώνα, με έργα σημαντικών μορφών όπως του Κοπέρνικου και του Μπράχε, καθώς και το σπουδαίο συγγραφικό έργο του Δημήτρη Αιγινίτη (“Χρονικά του Αστεροσκοπείου”, στα γαλλικά – “Annales de l’Observatoire national d’Athènes”).

Σε μικρή απόσταση από το κτίριο Σίνα, βρίσκεται το κέντρο Διοίκησης του Αστεροσκοπείου, έργο του Ε. Τσίλλερ το οποίο, μαζί με το όμορό του αποτελούν δύο πραγματικά κοσμήματα πάνω στον λόφο των Νυμφών. Το εν λόγω κτίριο λειτούργησε και ως οικία του Δημητρίου Αιγινίτη.
Τέλος, στον γειτονικό λόφο της Πνύκας στο κτίριο με τον θόλο, εγκαταστάθηκε το 1902 το εντυπωσιακό τηλεσκόπιο “Δωρίδη”, κατασκευής του γαλλικού οίκου Gautier. Του δόθηκε το όνομα “Δωρίδη”, εις τιμήν του δωρητή του. Μέχρι το 1959 ήταν το μεγαλύτερο της χώρας. Με μήκος 5 μέτρα και βάρος 8 τόνους, εξακολουθεί να λειτουργεί, προσφέροντας στο κοινό τη δυνατότητα αστρονομικής παρατήρησης κατά τις βραδιές που διοργανώνει το Αστεροσκοπείο.

Ηλεκτρονική πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών – noa.gr