Έφη Αγραφιώτη

Δρ. Gordana Blagojević- Φωτοσκιάσεις στη Βυζαντινή Μουσική

Γράφει η ‘Εφη Αγραφιώτη, η οποία πήρε συνέντευξη από την Gordana Blagojević

Η Gordana Blagojević (Γκόρντανα Μπλαγκόγιεβιτς) εργάζεται ως ερευνήτρια Α΄ βαθμίδας  στο Εθνογραφικό Ινστιτούτο της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών και είναι διδάκτορας Εθνολογίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου και διδάκτορας Μουσικολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Αν δεν ξέρει κάποιος ότι είναι Σέρβα, ακούγοντας τη να μιλάει Ελληνικά θα την χαρακτηρίσει Ελληνίδα, χωρίς αμφιβολία.

Έχει δημοσιεύσει έξι βιβλία και περίπου ογδόντα μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά, συλλογικούς τόμους και εγκυκλοπαίδειες. Στην ελληνική γλώσσα: 1) Σερβική χορευτική παράδοση, Ινστιτούτο της Ακαδημίας της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για την Τέχνη και τη Συντήρηση των έργων Τέχνης, Σρέμσκι Κάρλοβτσι 2009. 2) Η μουσική μεταρρύθμιση του 1814: μια εμπειρική – αφηγηματολογική προσέγγιση, Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2019. 3) Φωτοσκιάσεις στη Βυζαντινή Μουσική. Μικρή εισαγωγή στον κόσμο της ψαλτικής τέχνης, Εκκλησιαστικό Ίδρυμα Βυζαντινής και Παραδοσιακής Μουσικής Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 2020. Τον Δεκέμβριο του 2021 είχαμε στην Αθήνα την παρουσίαση του βιβλίου αυτού.

Γνωρίζουμε ότι η Βυζαντινή μουσική βασίζεται στο αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα. Η ψαλτική εκτός από εργαλείο θρησκευτικό είναι κυρίως μια Τέχνη. Η θεματολογία της προερχόταν κυρίως από την βιβλική παράδοση, από τις συνόδους της εκκλησίας, από την πατερική διδασκαλία και τα συναξάρια των Αγίων και βέβαια ο ρυθμικός τονισμός του αρχικά μονωδικού Βυζαντινού μέλους, κατέστη εργαλείο της δογματικής διδασκαλίας της πίστης και οδηγούσε στην κατάνυξη. Το σύστημα σημειογραφίας της Βυζαντινής μουσικής είναι ολόκληρη επιστήμη σήμερα. Τι γνωρίζουμε όμως; Το βιβλίο που στάθηκε αφορμή να ξανασυναντήσω την συγγραφέα του, δίνει την καλύτερη ευκαιρία για να γνωρίσουμε τη βυζαντινή μουσική και την πορεία της μέχρι σήμερα, πολυσήμαντα, βιωματικά και επιστημονικά, πάντως όχι θρησκόληπτα.

Οι «Φωτοσκιάσεις στη Βυζαντινή Μουσική» πλουτίζουν τις μέχρι τώρα εκδόσεις Ψαλτικής Τέχνης. Η συγγραφέας, είναι σαφές ότι απήλαυσε την εμπειρία της έρευνας σε ενορίες και μοναστήρια, μια διαδρομή γεμάτη συγκινήσεις και απρόσμενες εκπλήξεις.

Η συνομιλία μας:

ΕΑ. Αγαπητή μου Γκόρντανα, είμαι εντυπωσιασμένη πρώτα – πρώτα από τον όγκο και την ποιότητα του επιστημονικού σου έργου. Αλλά είμαι χρόνια τώρα εντυπωσιασμένη από την σοβαρή και εμπνευσμένη αφοσίωση στο αντικείμενο σου. Απολαμβάνεις τη γνώση του αντικειμένου σου. Το υπέροχο χαμόγελό σου φανερώνει έναν άνθρωπο που χαίρεται τη δημιουργία, την έρευνα, τις επιλογές του. Τι σε προσέλκυσε όμως στη Βυζαντινή Μουσική;

1. GB. Ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια και την εκτίμηση σας. Η βυζαντινή μουσική για μένα ήταν μία αποκάλυψη, η συνάντηση μαζί της ήταν σαν να αντίκριζα έναν ολάνθιστο κήπο μέσα στο καταχείμωνο, τα δύσκολα χρόνια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. Από μικρή με προσέλκυε η μουσική όλων των ειδών και όλων των χωρών. Ανέκαθεν ταξίδευα πραγματικά και φανταστικά στον κόσμο μέσω της μουσικής. Ένα απόγευμα, μαθήτρια ακόμα, βγαίνοντας από την πύλη του Λυκείου, τράβηξε την προσοχή μου μία χειρόγραφη αγγελία πάνω σε κολώνα του ηλεκτρικού ρεύματος: «Για όσους διψάνε για μάθηση της παραδοσιακής εκκλησιαστικής μουσικής, παραδίδονται δωρεάν μαθήματα πλησίον του ναού του Αλεξάνδρου Νιέφσκι». Εκείνη η αγγελία ήταν σαν ένα βότσαλο που κάποιος ρίχνει στο νερό, ο αρχικός κύκλος των μαθητών δημιούργησε άλλους επάλληλους και ανεξάρτητους, ώστε στις μέρες μας η βυζαντινή μουσική να έχει απλωθεί σε όλη τη σερβική επικράτεια. Αυτή η συμπωματική ανάγνωση της αγγελίας ήταν η αιτία να ξεκινήσω ένα ταξίδι ζωής στον κόσμο της βυζαντινής μουσικής.

Έχοντας η ίδια μεγάλη αγάπη για τη μουσική και ειδικά για το πιάνο, η ενασχόλησή μου με τη βυζαντινή μουσική αποτέλεσε το πνευματικό και συναισθηματικό αντίβαρο σ’ έναν κόσμο που γύρω μου κατέρρεε με γοργούς ρυθμούς. Κι αυτό γιατί ανακάλυψα έναν άλλον κόσμο όπου η μουσική «δραπέτευε» των στενών ορίων του πενταγράμμου, πέρα από τους τονισμούς του άσπρου-μαύρου. Ανακάλυψα μια μουσική πολύχρωμη, γεμάτη μικροδιαστήματα.

EA Ποιοι πνευματικοί συνδυασμοί προκύπτουν από την Βυζαντινή Μουσική;

1. GB. Με την βυζαντινή μουσική έχω την μοναδική ευκαιρία να συνδυάζω πολλά σε ένα: το δημιουργικό με το ερευνητικό πνεύμα, την καλλιτεχνική με την επιστημονική ιδιότητα μου, την βαλκανική και την θρησκευτική μου ταυτότητα. Θέλω να πω ότι η βυζαντινή μουσική είναι μία πολυπολιτισμική οντότητα που κανείς μπορεί να την προσεγγίσει από πολλές πλευρές, κάτι που τελικά συνθέτει ένα βίωμα. Οι «Φωτοσκιάσεις στη Βυζαντινή Μουσική» αποτελούν τον καρπό μιας πολύχρονης διαδρομής μου σε ενορίες και μοναστήρια σε Σερβία, Ελλάδα και αλλού, μια διαδρομή γεμάτη συγκινήσεις και εκπλήξεις, που δεν θα είχε καταστεί δυνατή χωρίς τη φιλόξενη υποδοχή που συνάντησα στα διάφορα ψαλτήρια όπου ως καλεσμένη είχα την τύχη και την τιμή να ψάλλω: το γυναικείο ησυχαστήριο Παναγίας Βρυούλων στα Πατήσια, οι εκκλησίες του Αγίου Ανδρέα στη Νέα Σμύρνη, της Αγίας Ειρήνης και του Αγίου Νικολάου στην Ικαρία μαζί με άλλες εκκλησίες και παρεκκλήσια του νησιού, αποτελούν ενδεικτικούς σταθμούς.

Ικαρία, στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης το 2018

ΕΑ. Θυμάμαι να μου μιλάς για τον συνθετικό και παιδαγωγικό ρόλο του Σέρβου Vladimir Jovanović (1956–2016). Τότε έψαξα να βρω πληροφορίες για να γνωρίσω αυτή την προσωπικότητα. Ήταν ο εμπνευσμένος ανανεωτής της εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής στη Σερβία στη δεκαετία του 1990. Αυτός ο πολυτάλαντος εργάτης της Τέχνης τιμά με το έργο του τη γενέτειρά του. Ήταν από τους πρώτους που άνοιξαν δρόμο για την «επιστροφή» της βυζαντινής μουσικής στην κοινωνία, προσφέροντας σπουδαίο, ποιοτικό και πολυποίκιλο έργο, ας αναφέρω την ίδρυση της περίφημης χορωδίας του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού.

1. GB. Θα φανεί παράξενο αλλά την δεκαετία του 1990, παρά το υψηλό θρησκευτικό φρόνημα στη Σερβία, ο ήχος της βυζαντινής μουσικής ήταν παντελώς άγνωστος – κάτι σαν…εξωτικό φρούτο. Παρότι τα πρώτα χειρόγραφα Σέρβων συνθετών εκκλησιαστικής μουσικής είναι γραμμένα στη βυζαντινή σημειογραφία, ιστορικοί λόγοι κατέστησαν, στο διάβα του χρόνου, τη βυζαντινή μουσική άγνωστο άκουσμα για τους Σέρβους. Ο Σέρβος συνθέτης πρωτοποριακής ηλεκτροακουστικής μουσικής Vladimir Jovanović, από το Βελιγράδι, επί πολλά χρόνια ήταν συνεργάτης της Κρατικής Ραδιοφωνίας του Βελιγραδίου και παραγωγός ραδιοφωνικών εκπομπών. Διδάχθηκε σημειογραφία βυζαντινής μουσικής το 1988 από τον Ντράγκαν Άσκοβιτς (Dragan Ašković), τότε φοιτητή θεολογίας και νυν καθηγητή εκκλησιαστικής μουσικής στην Θεολογική Σχολή Βελιγραδίου. Συνέχισε με τον μακαριστό ιερομόναχο Παϊσιο Χιλανδαρηνό.

Η μεγαλύτερη ομάδα μαθητών του Γιοβάνοβιτς, στην οποία ανήκα κι εγώ, ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1992. Οι περισσότεροι μαθητές τότε ήταν φοιτητές και όσον αφορά το φύλο ήταν σχεδόν μισοί-μισοί, με ένα μικρό προβάδισμα των γυναικών. Να σημειώσουμε ότι στη Σερβία οι περισσότεροι ψάλτες είναι γένους θηλυκού, διευθύνοντας και χορωδίες.

Οι περισσότεροι από τους μαθητές δεν είχαν ακούσει ποτέ τους από κοντά βυζαντινή ψαλμωδία σε ελληνική εκκλησία. Για πρώτη φορά ήρθαν σε επαφή με την σημειογραφία της βυζαντινής μουσικής στα μαθήματα του Γιοβάνοβιτς. Επίσης, οι περισσότεροι από τους μαθητές δεν είχαν καμία μουσική προπαιδεία. Αυτό από μία πλευρά διευκόλυνε την διαδικασία εκμάθησης, διότι η σημειογραφία της βυζαντινής μουσικής με την οποία έρχονταν σε επαφή για πρώτη φορά στα μαθήματα του Γιοβάνοβιτς ήταν η πρώτη μουσική γραφή και μουσική λογική που διδάσκονταν. Υπήρχαν διαφορές από την συνήθη πρακτική που ακολουθείται σε ανάλογα μαθήματα στην Ελλάδα, π.χ. ο δάσκαλος δεν μας επέτρεπε να ηχογραφούμε τις ασκήσεις και τα μέλη τα οποία έψαλλε στο μάθημα. Όλα διδάσκονταν με βάση την απομνημόνευση από το μάθημα.

Μία άλλη διαφορά που θέλω να επισημάνω ως προς την μέθοδο εκμάθησης στην Ελλάδα είναι ότι υπήρχε πολύ έντονη ομαδική συνεργασία. Οι μαθητές που σημείωναν μεγαλύτερη πρόοδο βοηθούσαν με δική τους πρωτοβουλία εκείνους οι οποίοι αντιμετώπιζαν περισσότερες δυσκολίες. Στην ομάδα αυτή υπήρχε ένας απερίγραπτος ενθουσιασμός, η χαρά της μάθησης, καθώς και αληθινή φιλία μεταξύ των μαθητών. Καταφέραμε να μάθουμε την σημειογραφία μέσα σε δύο μήνες. Αυτό θυμίζει την περιγραφή που έχουμε για την εκμάθηση της Νέας Μεθόδου από τον Χρύσανθο: «Οι μαθητές του Χρύσανθου, με τη νέα μέθοδό του, μάθαιναν τη μουσική μέσα σε 10 μήνες, σε αντίθεση με τους μαθητές της παλαιάς μεθόδου που ήθελαν 10 χρόνια». Αξίζει να πούμε ότι ο Γιοβάνοβιτς προσέφερε όλη αυτή την εργασία δωρεάν.

EA.Να υποθέσω ότι από τους μαθητές του ιδρύθηκε και η χορωδία «Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός;

1. GB. Ακριβώς, Ο Γιοβάνοβιτς ίδρυσε στο Βελιγράδι το 1993 την εκκλησιαστική αυτή βυζαντινή χορωδία η οποία έλαβε μέρος σε ακολουθίες στους Ιερούς ναούς του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Στην αρχή η χορωδία αποτελούνταν από δύο ομάδες ψαλτών (αντρικό και γυναικείο ψαλτήρι), οι οποίες έψαλλαν στις ακολουθίες αντίφωνα, εναλλάξ.

Η γυναικεία χορωδία ηχογράφησε το 1998 στο Βελιγράδι την πρώτη κασέτα με τίτλο «Χαίρε Θεομήτωρ Παρθένα Αμόλυντη Κλίμακα Ουράνια», και έπειτα το 2002 το CD και την κασέτα «Ψάλετε Τον Κύριο Καινό Άσμα – Ψαλμοί του Δαυίδ».

Vladimir Jovanović και Gordana Blagojević

1. EA. Eνδιαφέρει τους αναγνώστες να μάθουν περισσότερα γι αυτόν τον σπουδαίο άνθρωπο.
2. GB. Εκτός από τη διδασκαλία, ο Γιοβάνοβιτς μετέφρασε τις ακολουθίες, δηλαδή προσάρμοσε την σημειογραφία της βυζαντινής μουσικής στην εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα. Έχει κάνει μια χειρόγραφη συλλογή με τίτλο «Ανθολογία, Καθημερινή και Πανηγυρική Ψαλμωδία σε Οκτώ Ήχους» η οποία έλαβε την τελική της μορφή το 2001. Την συλλογή την φωτοτυπούσε και την έδινε δωρεάν στους μαθητές του. Αυτή η συλλογή τιπόθηκε το 2017, χάρη στα μέλη της χορωδίας, φίλους και θαυμαστές του έργου του. Εκτός από την Ανθολογία, ο Γιοβάνοβιτς άφησε πίσω του και το μουσικό χειρόγραφο Αναστασιματαρίου στην εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα, το οποίο βασίζεται στα ελληνικά πρότυπα.
3. EA. Αντιλαμβάνομαι ότι δεν ήταν εύκολο για τον κόσμο να συνεχίσει απερίσπαστος τις λατρευτικές παραδόσεις της Ορθοδοξίας επί εποχής του στρατάρχη Τίτο. Εσύ, βέβαια, έλαβες την επιστημονική σου κατάρτιση μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Ποιες ήταν οι δυσκολίες που εκείνα τα χρόνια αντιμετώπιζε ένας συνάδελφός σου που θα είχε επιστημονικό στόχο την εκκλησιαστική μουσική;
4. GB. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα η σερβική κοινωνία υπέστη διάφορες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Σερβία έγινε μέρος της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας. Αν και η Γιουγκοσλαβία δεν αποτελούσε μέρος του Ανατολικού μπλοκ η Ορθόδοξη Εκκλησία βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση, συχνά εκτεθειμένη σε διωγμούς. Ως αποτέλεσμα είχαμε την παύση της έρευνας σχετικά με την ζωντανή παράδοση της κοινότητας, η έρευνα για την εκκλησιαστική μουσική περιορίστηκε στην μελέτη των μεσαιωνικών χειρογράφων. Φυσικά πρόκειται για μία πολύτιμη έρευνα που απέκτησε μεγαλύτερη αξία καθώς, δεν ήταν λίγες οι φορές που στο διάβα της ιστορίας η Σερβία αποτέλεσε θέατρο πολεμικών συγκρούσεων, καταστροφών και κατακτήσεων, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος των χειρογράφων να χαθεί. Τα περισσότερα μουσικά χειρόγραφα καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του Πρώτου και Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Στο βομβαρδισμό του Βελιγραδίου στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο καταστράφηκε τμήμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ενώ ένα μέρος των παλαιών χειρόγραφων έπεσε στα χέρια των εισβολέων που πήρανε 56 χειρόγραφα, εκ των οποίων κάποια χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα. Μερικά χειρόγραφα βρέθηκαν στη Γερμανία την δεκαετία του 1970.Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το Βελιγράδι βομβαρδίστηκε πολλές φορές. Ο βομβαρδισμός του στις 6 Απριλίου 1941 από τους Γερμανούς κατέστρεψε σχεδόν τα μισά κτήρια της πόλης, συμπεριλαμβανομένης και της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Κάηκε ολοσχερώς η συλλογή της βιβλιοθήκης, δηλαδή περίπου 500.000 βιβλία, 424 χειρόγραφα και χάρτες, χαρτογραφική και γραφική συλλογή, τα αρχεία των τουρκικών εγγράφων για τη Σερβία, πρωτότυπα μουσικά έργα, όλοι οι κατάλογοι της βιβλιοθήκης. Στα ερείπια της βιβλιοθήκης δεν βρέθηκε ούτε ένα βιβλίο. Το 1944 το Βελιγράδι βομβαρδίστηκε ένδεκα φορές και από τους Συμμάχους.

ΕΑ. Τρομερά πράγματα, ασύλληπτα, αλλά ηδημιουργική ροή δεν αναστέλλει παρά συμπτωματικά τη δύναμη της.

1. GB. Στην δεκαετία του 1960 οι μαθητές και ακόλουθοι της δυτικοευρωπαϊκής βυζαντινολογικής μουσικολογικής σχολής του Έγκον Βέλες και Χένρι Γιούλιους Τίλιαρντ, ο Miloš Velimirović (1922-200) και ο Dimitrije Stefanović (1929-2020), πρόσφεραν ο καθένας με τον τρόπο του στην έρευνα των πηγών της βυζαντινής μουσικής. Ο Velimirović ήταν μουσικολόγος, καθηγητής σε αμερικανικά πανεπιστήμια και ενεργός συνεργάτης των ευρωπαϊκών επιστημόνων οι οποίοι δούλευαν στα Monumenta Musicae Byzantinae. ‘Έστρεψε τον ερευνητικό του ζήλο στα προβλήματα της βυζαντινής και ευρύτερα της σλαβικής εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης.

Ο ακαδημαϊκός Stefanović με έδρα την Σερβία, την δεκαετία του 1970 εξέδωσε δύο τόμους με τίτλο Παλιά Σερβική μουσική, το 1973 και το 1975. Ήταν οι καρποί της έρευνάς του σχετικά με τη σερβική εκκλησιαστική μουσική. Στο πρώτο τόμο της συλλογής υπάρχουν οι φωτογραφίες επιλεγμένων μελών των συνθετών κυρ Νικόλα, Στεφάνου και Ησαΐα Σέρβων. Στο δεύτερο τόμο βρίσκονται οι έρευνές του σχετικά με την εξέλιξη της σερβικής ψαλτικής τέχνης μέχρι το 15^ο αι. Εκεί είναι και οι εξηγήσεις και οι μεταγραφές σε πεντάγραμμο, των μελών των Σέρβων μελωδών που αναφέραμε και τις οποίες έκανε ο Stefanović, σύμφωνα με τους κανόνες του Monumenta Musicae Byzantinae. Ιστορική έρευνα για την εκκλησιαστική μουσική έκανε και η Danica Petrović. Αξίζει να αναφέρουμε και άλλους Σέρβους επιστήμονες που κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ζούσαν στο εξωτερικό και ερεύνησαν τα σερβικά μουσικά χειρόγραφα, όπως ο Stojan Lazarević (1914-1989), ο οποίος πήρε το διδακτορικό του το 1969 στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, με την διατριβή The Chilandar Sticherarion: An Early Slavic Hymn Collection with Music, και ο Andrija Jakovljević (1940-2020), ο οποίος στην διδακτορική του διατριβή που έκανε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είχε ασχοληθεί με τα παλαιογραφικά χαρακτηριστικά της δίγλωσσης Ανθολογίας αρ. 928 της Εθνικής βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Ο ίδιος εργάσθηκε ως ερευνητής στο Κέντρο Μελετών «Άρχάγγελος» της Ι.Μ. Κύκκου στην Κύπρο.

ΕΑ. Δεν θέλω να τελειώσει αυτή η συζήτησή μας, αλλά ας επιστρέψουμε στο βιβλίο σου, με τον υπέροχα εικαστικό και φιλοσοφικό τίτλο, για να μας διηγηθείς την δική σου περιπλάνηση μέσα από τα έξι κεφάλαιά του, που όλοι πρέπει να διαβάσουμε – είναι εξαιρετικά ευανάγνωστο και χρήσιμο. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου διατρέχουμε μία μεγάλη χρονική διαδρομή: από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια στον οικουμενικό-ρωμαϊκό κόσμο, και από την Άλωση της Πόλης στη μεταβυζαντινή περίοδο. Φυσικά, δεν λείπουν οι αναφορές και στον ελληνικό Διαφωτισμό. Μίλησέ μας για τις «Φωτοσκιάσεις στην Βυζαντινή Μουσική».

1. GB. Πρόκειται για μία εκλαϊκευτική προσπάθεια να συμπεριληφθούν οι ποικίλες «φωνές» της Βυζαντινής μουσικής, αποτελώντας ταυτόχρονα μία ανοιχτή πρόσκληση σε όποιον θέλει να γνωρίσει το μουσικό της σύμπαν. Αντιλαμβάνομαι τη βυζαντινή μουσική ως μία πηγή φωτός η οποία ερμηνεύεται, «σκιτσάρεται», δηλαδή προσεγγίζεται φωνητικά και νοηματικά ταυτόχρονα, μέσω της ανάδειξης των φωτοσκιάσεών της στις ζωές μας.

Τα έξι κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν μία περιπετειώδη περιπλάνηση από χώρα σε χώρα, από νησί σε νησί, από τη μία ψαλτική κοινότητα στην άλλη, από χορωδία σε χορωδία, αλλά και από αιώνα σε αιώνα, από εποχή σε εποχή, έτσι ώστε ο αναγνώστης-ακροατής να πιάσει τον εσωτερικό ρυθμό που διαπερνάει την προφορική και γραπτή παράδοση της βυζαντινής μουσικής.

Η ιδέα του βιβλίου, ως μικρή εισαγωγή, δεν είναι να δούμε ολόκληρη την ταινία με τίτλο «Βυζαντινή Μουσική» αλλά να ακούσουμε το ‘soundtrack” – τη μουσική για την ταινία! Έτσι, ακούγοντας τη μουσική της ταινίας, μπορούμε ελεύθερα να φανταστούμε την βυζαντινή έξω από τα στενά πλαίσια που ενδεχομένως έχουμε γνωρίσει, μπορούμε να αναπλάσουμε σκηνές που θυμίζουν την παιδική μας ηλικία ή μας ταξιδεύουν στις απαρχές αυτής της μουσικής, στον καιρό της έλευσης και της διάδοση του Χριστιανισμού. Και όταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία έγινε χριστιανική, φαντάζομαι το ίσο της μουσικής να τον κρατάει ο μελλοντικός στίχος του ποιητή: «αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας», με την βυζαντινή να μπαίνει ως δημιουργία και καθημερινή καλλιέργεια στην ζωή των απλών ανθρώπων.

1.EA. Υπέροχη περιγραφή! Ελκυστική!

1. GB. Μία μικρή εισαγωγή στη βυζαντινή μουσική, ένα μουσικό θέμα για μία ταινία που ακόμα τα γυρίσματα δεν έχουν τελειώσει, είναι μία εισαγωγή που ως στόχο έχει να προσελκύσει νέους ακροατές, γιατί είναι πολλοί από τον παλιό και τον νέο κόσμο που το ίδιο προσπερνούν βιαστικά χωρίς να κοντοσταθούν να ακούσουν. Μπορεί ο παλιός οικουμενικός-ρωμαϊκός κόσμος με την Άλωση της Πόλης να κατέρρευσε, αλλά αυτό είχε ως αποτέλεσμα η μουσική μας να ξανοιχτεί στον κόσμο, να μπολιαστεί με νέα ακούσματα και να βρει νέους δεξιοτέχνες, αυτόνομες προσωπικότητες, πραγματικούς καλλιτέχνες που συνδιαλέγονται με τα ρεύματα των καιρών τους.

Κατά την μεταβυζαντινή περίοδο η καλλιτεχνική δημιουργία θα νιώσει την ανάγκη να «ηχογραφήσει» το βυζαντινό μέλος, δηλαδή ό,τι στις μέρες μας μπορούμε να ακούμε και διαβάζοντάς το να το μαθαίνουμε, οφείλεται στο ότι έχει προηγηθεί μία κοινή αποδοχή για τον τρόπο «εγγραφής» του. Η ισότιμη συμμετοχή  στην εκπαίδευση ανταποκρίνεται στην βασική ιδέα του Διαφωτισμού για τα πρωτεία της γνώσης, και αυτό έπραξαν οι τρεις δάσκαλοι, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που συσχέτισαν την τέχνη τους με το κάλεσμα των καιρών, επιχειρώντας επιτυχώς να δώσουν απάντηση στο πώς μπορεί να ακούγεται η Βυζαντινή Μουσική στον σύγχρονο κόσμο, ώστε, την ίδια στιγμή, ο κόσμος μας να μπορεί να ακούγεται μέσα από τη Βυζαντινή μουσική!

Έτσι, η βυζαντινή μουσική ξεκίνησε προοδευτικά να αντηχεί σε πολλούς κόσμους, σε δημόσιες και ιδιωτικές σφαίρες, να αποτελεί αγαπημένο μουσικό θέμα σε λατρευτικές, παραδοσιακές και κοσμικές τελετές, φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας. Ένας ζωντανός οργανισμός, όπως κάθε μακραίωνο μουσικό είδος, που βγάζει στο προσκήνιο μεγάλες φωνές που γράφουν ιστορία και δημιουργούν σχολές έκφρασης, με πλήθος θαυμαστών και μαθητών.

1. EA. Στην παρουσίαση του βιβλίου είπες: «Αυτό το βιβλίο όχι μόνο θέλει να κάνει γνωστή την βυζαντινή μουσική, αλλά επιδιώκει να μας συνδέσει και με το μέλλον αυτής της μουσικής, και τι καλύτερο από το να συνδεθούμε με τις φορητές μας συσκευές». Σύνδεσέ μας λοιπόν! Είπες, επίσης, ότι επιθυμείς «ο αναγνώστης-ακροατής να πιάσει τον εσωτερικό ρυθμό που διαπερνάει την προφορική και γραπτή παράδοση της βυζαντινής μουσικής». Εδώ αναρωτιέμαι μήπως είσαι πολύ ρομαντική;
2. GB. Να απαντήσω πρώτα στην δεύτερη ερώτηση. Ξεκάθαρα ναι, είμαι ρομαντική αλλά με επιχειρήματα! Το άκουσμα της βυζαντινής μουσικής, όπως και κάθε μουσικής, αποτελεί κοινό τόπο όλων μας. Εκκινώντας από αυτό το δεδομένο, ένας μελετητής, ψάλτης ή ακροατής της βυζαντινής μουσικής μόνο να εμβαθύνει μπορεί στον ήχο της. Εμβαθύνω σημαίνει στοχάζομαι και αισθάνομαι, κάτι που μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί και μία ρομαντική στάση!

Σχετικά με την σύνδεση, καλώς ή κακώς, τα τελευταία δύο-τρία χρόνια το QR code έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας! Το βιβλίο καινοτομεί διαθέτοντας κώδικες QR, δηλαδή ένα barcode γρήγορων αποκρίσεων. Οι αναγνώστες με έξυπνα κινητά τηλέφωνα ή τάμπλετ θα μπορούν μέσω του αναγραφόμενου κώδικα, ο οποίος πάντα σχετίζεται με το σχετικό ψαλτικό παράδειγμα που κάθε φορά δίνω, να έχουν άμεση πρόσβαση σε οπτικοακουστικό υλικό στο ίντερνετ. Ο κωδικός QR είναι ένα εικονίδιο της εποχής μας, αποτελεί δε μια ενδιαφέρουσα σύμπτωση ότι και η βυζαντινή μουσική χρησιμοποιεί σημειογραφία εν είδει εικόνων.

Κάθε μουσικό βιβλίο γνωριμίας χρειάζεται να δίνει μουσικά παραδείγματα στην πράξη και αυτό επιτυγχάνεται μόνο όταν ακούς και όχι όταν διαβάζεις για τη μουσική.

1. EA. Σε ένα τόσο πλούσιο υλικό στις μέρες μας, δεν θα ήταν εύκολη η επιλογή παραδειγμάτων, υποθέτω
2. GB. Ήταν δύσκολη η επιλογή των μουσικών παραδειγμάτων. Υπάρχουν εκατόν δέκα παραδείγματα, και ο ρόλος του κώδικα είναι να δώσει ένα πρώτο ερέθισμα στον αναγνώστη-ακροατή για να ξεκινήσει τις δικές του αναζητήσεις, ξεκινώντας από τις ζωντανές ακολουθίες στο ναό.

Στον Μουσικό Θησαυρό στο τέλος του βιβλίου, είναι γραμμένα αναλυτικά όλα τα μουσικά παραδείγματα που δίνουμε: συνθέτης, ψαλμός, χορωδία, κ.λπ. Δεν είναι, δηλαδή, αποκλειστικά για κατόχους έξυπνων συσκευών.

Pocket Size Pop:

1. EA. Θα συνδέσω την μουσική και επιστημονική σου διαδρομή με έναν εμβληματικό Έλληνα που γνώρισες και σέβεσαι απεριόριστα. Εμείς οι Έλληνες αλλά όχι μόνον εμείς, οφείλουμε πολλά. στον Λυκούργο Αγγελόπουλο. (1941-2014). Έχω διατυπώσει την σκέψη ότι όπως σε όλα τα είδη μουσικής, το ολοκληρωτικό δόσιμο ενός καλλιτέχνη στην τέχνη του είναι ο πιο ισχυρός λόγος που κάνει τον ακροατή να ασχοληθεί. Ο Λυκούργος ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένος στο πολυσχιδές μουσικό του έργο.
2. GB. Πράγματι, ο Λυκούργος ήταν μία ξεχωριστή καλλιτεχνική προσωπικότητα και νιώθω τυχερή που τον άκουσα και διδάχτηκα ψαλτική από αυτόν. Ήταν μία διεθνής, με θαυμαστές και μαθητές από πολλές χώρες. Το βασίλειο του Λυκούργου ήταν η Αγία Ειρήνη στην Αιόλου. Εκεί προσηλωνόταν ολοκληρωτικά στην τέχνη του και οι πιστοί ακροατές του, σε μία ατμόσφαιρα θρησκευτικής και καλλιτεχνικής μυσταγωγίας μπορούσαν να απολαύσουν μία απαράμιλλη ερμηνεία των ψαλμών. Επίσης παρακολουθούσα τις πρόβες της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας και κάποια στιγμή συνεργάστηκα μαζί του στους «Τρεις παίδες εν καμίνω» σε μεταγραφή του συνθέτη Μιχάλη Αδάμη. Ευτύχησε να δει πολλούς από τους μαθητές του να γίνονται αναγνωρισμένοι ψάλτες και χορωδοί. Ένας από αυτούς ήταν και ο Κωνσταντίνος Αγγελίδης, ο δάσκαλός μου στη βυζαντινή μουσική στην Ελλάδα.

Από τον Λυκούργο Αγγελόπουλο έμαθα ότι η βυζαντινή μουσική είναι μία ταινία που γυρίζεται τώρα μπροστά στα μάτια μας, με το σενάριο να βασίζεται στα έργα και τις ημέρες μιας ψαλτικής κοινότητας που κάθε φορά μπορεί να «ενσαρκώνεται» είτε ως ένας πρακτικός ψάλτης απομονωμένος σε ένα νησί της άγονης γραμμής είτε ως μία θαυμαστή χορωδία στον ναό του Πανάγιου Τάφου στην Πλάκα. Όλοι τους δίνουν πνοή στον ήχο για να ζευγαρώσει: να περάσει από στόμα σε στόμα, από χώρα σε χώρα, από γενιά σε γενιά, από τα παλιά χειρόγραφα στις σύγχρονες ηχογραφήσεις.

ΕΑ. Τον θυμάμαι να μου λέει: η Βυζαντινή Μουσική δεν είναι το επίκαιρο τώρα, είναι το πριν και το μετα.

1. GB. Η βυζαντινή μουσική αποτελεί ένα συμβάν, μία ζεύξη, είναι μία μελλοντική μουσική. Και στην βυζαντινή μουσική οι συνθέτες της – οι σκηνοθέτες, αν προτιμάτε – δεν γράφουν τη μουσική, αλλά συλλαμβάνουν μία ορισμένη σειρά των συμβάντων στον χρόνο. Ένας τέτοιος συνθέτης-σκηνοθέτης που είχα την τύχη να γνωρίσω ήταν ο Λυκούργος Αγγελόπουλος.

Βατούμι, το 2019

ΕΑ. Στον επίλογο της συζήτησης μας, θα ήθελα να διευρύνουμε την θεματική μας επιλογή, όλοι μας θα θέλαμε να μας μεταφέρεις στη μουσική ζωή στη Σερβία του σήμερα, ζωγραφίζοντας πτυχές της σέρβικης κουλτούρας που θεωρείς ότι έπαιξαν και παίζουν σήμερα σημαντικό ρόλο. Μιλώ όχι μόνο για την βυζαντινή μουσική, αλλά για το σύνολο των δυναμικών σας κινήσεων υπέρ της μουσικής ζωής αλλά και για την αύρα της μουσικής παιδείας, ερασιτεχνικής και επαγγελματικής. Μιλώ με θαυμασμό πάντα για την σταθερή θέση της μουσικής στην καθημερινότητά σας

1. GB. Αν και είναι ακόμα νωρίς να μιλήσουμε με βεβαιότητα για νέα μουσικά ρεύματα στη σερβική μουσική, μπορούμε να διακρίνουμε τη διαμόρφωση κατευθύνσεων. Αρχές του αιώνα άνοιξαν στο Βελιγράδι τμήματα παραδοσιακής μουσικής και τζαζ σε δύο φημισμένα μουσικά λύκεια και πρόσφατα άνοιξε και τζαζ τμήμα στο πανεπιστήμιο μουσικών σπουδών. Οπότε η τζαζ και η έθνικ μουσική βιώνει μία νέα άνθηση στη Σερβία, προσελκύοντας νέο κοινό και νέους μουσικούς. Επίσης, οι συνθέτες λόγιας σερβικής μουσικής ποτέ δεν έπαψαν να παράγουν πρωτοποριακό και σημαντικό έργο, μόνο που έως σήμερα δεν έχουν βρει την κατάλληλη προβολή της μουσικής τους στις αίθουσες συναυλιών, κάτι που ίσως στις μέρες μας πάει να αλλάξει, με το κοινό να απαιτεί περισσότερους σέρβους συνθέτες στα συναυλιακό πρόγραμμα των αιθουσών.
2. EA. Εδώ θα πρέπει να σου πω ότι και στην Ελλάδα, αν και γίνονται προσπάθειες, το ίδιο συμβαίνει…
3. GB. Θα ήθελα να προσθέσω κάτι που κατά το μάλλον ή ήττον αποτελεί μία βελιγραδέζικη καινοτομία, ότι νέοι μουσικοί με κλασική παιδεία γίνονται μουσικοί του δρόμου και παίζουν υψηλής αισθητικής μελωδίες στους δρόμους, τις πλατείες ακόμα και στις λαϊκές αγορές. Πρόκειται για ένα είδος αυθόρμητης μουσικής διαμαρτυρίας που ονομάστηκε «κουλτούρα ενάντια στο κιτς» και έχει να κάνει με την αντίδραση όλων αυτών των ταλαντούχων νέων προς την τηλεοπτική υποκουλτούρα, που δυστυχώς δεν περιορίζεται μόνο στους τηλεοπτικούς δέκτες.

EA.Σημεία των καιρών… θλιβερά αλλά παντού κάπως έτσι είναι. Εσύ έχεις την επιθυμία του καλύτερου, του βέλτιστου. Γνωρίζω ότι η καλλιτεχνική σου δραστηριότητα δεν περιορίζεται στην αμιγώς ψαλτική πράξη. Τι σχεδιάζεις αυτόν τον καιρό;

1. GB. Είμαι ιδρυτικό μέλος και τραγουδίστρια του μουσικού σχήματος Pocket Size Pop, με έδρα το Βελιγράδι. Έχουμε πέντε άλμπουμ στο ενεργητικό μας. Πρόκειται για σύγχρονη μελωδική μουσική, με αγγλικό στίχο και ακουστικό ήχο. Φέτος, για πρώτη φορά, θα ηχογραφήσουμε τραγούδια με ελληνικό στίχο. Τα τραγούδια τα γράφει ο Χρήστος Πίττακας, ενώ βασικός συνεργάτης μας είναι ο πολυοργανίστας μουσικός Adrian Lever.

Με τον Adrian Lever και με την τσελίστα Nataša Lišanin έχουμε σχηματίσει το Blagoglas trio (που σημαίνει το Εύηχο) και ηχογραφούμε κάποιους από τους ψαλμούς του Δαυίδ στην σέρβικη γλώσσα. Το τρίο συμπληρώνεται από εμένα στην φωνή και το κανονάκι. Πρόκειται για μία καλλιτεχνική πρόταση που έχει πάντα σε πρώτο πλάνο το θρησκευτικό αίσθημα. Φυσικά, η ψαλμωδία αποτελεί την μεγάλη μου αγάπη που δεν θα σταματήσω ποτέ να υπηρετώ!

ΕΑ. Ευχαριστούμε πολύ για όσα κάνεις και για όσα θα κάνεις στο μέλλον. Ευχαριστώ για την δημιουργική συζήτηση που είχαμε. Θα ήθελα να έχουμε σύντομα κι άλλη ευκαιρία. Θα συναντηθούμε σύντομα στο Βελιγράδι.

Blagoglas: