O Jean Lacouture (Ζαν Λακουτίρ, 1921-2015) υπήρξε πολυσχιδής προσωπικότητα. Δημοσιογράφος στις μεγάλες γαλλικές εφημερίδες επί δεκαετίες, συγγραφέας βιογραφιών (π.χ. Μιτεράν, Χο Τσι Μινχ, Νάσερ, Τζον Φ. Κένεντι), διευθυντής εκδόσεων στις εμβληματικές Editions du Seuil, σύμβουλος πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών, υποστηρικτής απελευθερωτικών κινημάτων με δράση κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας και ιδιαιτέρως κατά τον πόλεμο της Αλγερίας, στρατευμένος στην Αριστερά, υπήρξε μαθητής σε κολέγιο Ιησουιτών. Στον πρόλογο της εκτενούς πραγματείας του «Ιησουίτες, οι κατακτητές, 1540-1773» σημειώνει σχετικά: «Αυτό το έργο γράφτηκε από έναν λαϊκό… διαπλασμένο από εννιά χρόνια μαθητείας σε ένα σχολείο των πατέρων. Ανεξίτηλο χνάρι;». Ανατρέχοντας στη διεθνή βιβλιογραφία, το βιβλίο του Λακουτίρ, το οποίο κυκλοφόρησε το 1991, παραμένει επίκαιρο.

Και η μετάφραση από τον Στέφανο Καβαλλιεράκη χαρακτηρίζεται από ακριβολογία και επιμελή ιστορική υποστήριξη με πλήθος επεξηγηματικών σημειώσεων (για λόγους δικαιοσύνης αναφέρουμε ότι τη θεώρηση της μετάφρασης έκαναν ο Θεόδωρος Κοντίδης και ο π. Σεβαστιανός Φρέρης, ενώ την επιμέλεια ο Αγγελος Μουταφίδης).

Τα μοναστικά τάγματα στη Δύση υπήρξαν διαχρονικά πολυάριθμα, αρχής γενομένης με τους Βενεδικτίνους, οπαδούς του Αγίου Βενέδικτου, τάγμα που ιδρύθηκε το 529, τη χρονιά που ο Ιουστινιανός έκλεισε την πλατωνική Ακαδημία της Αθήνας και κήρυξε την οριστική καταδίκη της ειδωλολατρίας. Mπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι Σταυροφορίες, πάντα με την έγκριση και ευλογία του Πάπα, η Τέταρτη κυρίως (1204), η οποία κατέληξε στην κατάκτηση των Αγίων Τόπων και στη δημιουργία εδαφικών κτήσεων εκ μέρους των αρχηγών των σταυροφόρων, προκάλεσαν την ανάγκη συστηματικής καταπολέμησης των κάθε λογής απίστων και την ενίσχυση της Εκκλησίας με στρατιώτες του Χριστού. Ετσι, το 1210 δημιουργείται το Τάγμα των Φραγκισκανών και το 1216 το Τάγμα των Δομηνικανών. Μικρότερα, αλλά όχι ασήμαντα, τάγματα διασχίζουν την Ασία, φτάνουν ως τη Ρωσία, ολοκληρώνουν τον εκχριστιανισμό της Ευρώπης: η Λιθουανία γίνεται η τελευταία χριστιανική χώρα το 1318. Γιατί όμως το Τάγμα εμφανίζεται δύο αιώνες και πλέον αργότερα; Γιατί ο ιδρυτής του είναι Ισπανός; Θα μπορούσε μήπως το έμβλημα του Τάγματος να ήταν τότε άλλο από το Ad Majorem Dei Gloriam (Προς Μέγιστη Δόξα του Θεού);

Το τέλος των Τριών Πολιτισμών

Δύο αιώνες μετά την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εκχριστιανισμού, η Ισπανία των τελευταίων χρόνων του 15ου αιώνα είναι η χώρα των καθολικών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, αγίων στη συνέχεια. Είναι η χώρα η οποία στην εκπνοή του αιώνα στηρίζει τον Χριστόφορο Κολόμβο και τις τρεις καραβέλες του, που θα ξεκινήσουν το ταξίδι προς τις Ανατολικές Ινδίες και θα φτάσουν στον Νέο Κόσμο της Αμερικής. Εκείνη την ίδια χρονιά (1492), οι καθολικοί βασιλείς θα διατάξουν την εκδίωξη των Εβραίων από την Ιβηρική και θα ανεχθούν εκείνους που θα αλλαξοπιστήσουν και θα ομολογήσουν την πίστη τους στον χριστιανισμό. Είναι η χρονιά της ολοκλήρωσης της ισπανικής Επανακατάκτησης (Reconquista) με την κατάληψη της Γρανάδας και την κατάρρευση της επί 781 έτη αραβικής – μουσουλμανικής κυριαρχίας. Είναι το τέλος της συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης των Τριών Πολιτισμών (Tres Culturas), χριστιανών, εβραίων, μουσουλμάνων, η οποία άφησε πίσω της επιτεύγματα επιστήμης, φιλοσοφίας, τέχνης, πολιτικής. Είναι η Αναγέννηση στην Ιταλία, η Μεταρρύθμιση με πρόδρομο τον Βοημό Γιαν Χους (1372-1415) εν αναμονή του Γερμανού Μαρτίνου Λούθηρου (1483-1546) και του προτεσταντισμού, η αμφισβήτηση της παπικής εξουσίας στη Γαλλία και τη Γερμανία, η κατάρρευση της παπικής αυθεντίας, παράλληλα με την ανάπτυξη της κρατικής υπόστασης υπό το σκήπτρο του απόλυτου μονάρχη, θεού στη θέση του Θεού. Είναι η στρατηγική της χριστιανικής Αντιμεταρρύθμισης, όπου τα μοναστικά τάγματα τίθενται στην υπηρεσία της παποσύνης, από την προστασία της οποίας δεν απέχουν, ώσπου να βρουν τρόπο συμβίωσης με τις εξελίξεις. Τότε, οι Ιησουίτες κράτησαν όρθια την πανικόβλητη, παραπαίουσα Καθολική Εκκλησία, διεφθαρμένη, μοιρασμένη ανάμεσα σε παπικές φατρίες και δογματικούς ακροβατισμούς. Ηταν γέννημα και θρέμμα της Ισπανίας, στην αυτοκρατορία της οποίας ο ήλιος δεν έδυε ποτέ. Και ο βασκικής καταγωγής Ινιγο Λόπεθ δε Λογιόλα (1491-1556), ο γνωστός Ιγνάτιος Λογιόλα, άγιος από το 1622, ήταν η ενσάρκωση και το πνεύμα της ιεραποστολής και της προσαρμογής του δόγματος στις κατά τόπους συνθήκες με όχημα το κήρυγμα και την εκπαίδευση.

Πριν καλά καλά οργανωθεί και δραστηριοποιηθεί το Τάγμα, ένας από τους επτά πρώτους εταίρους του Λογιόλα έφτασε στην Ιαπωνία για να κηρύξει τη Μέγιστη Δόξα του Θεού, αφήνοντας πίσω του τις πρώτες εκατοντάδες νεοφώτιστων, για να περάσει στην Κίνα, να ταξιδέψει από το Μακάο στην ενδοχώρα, να φτάσει στο Πεκίνο, να συναντήσει και να συνομιλήσει με τον αυτοκράτορα, να σημειώσει τη σημασία του Κομφούκιου και τις αντιδράσεις των κινέζων σοφών, να φτάσει στο Βιετνάμ και στην Ινδία, πάντα καλλιεργητής της αρχής του Τάγματος «δεν διδάσκω, αλλά πώς διδάσκω», ώστε ο προσηλυτισμός να εντάσσεται κατά περίπτωση στις αντιλήψεις και στα ήθη της συγκεκριμένης κοινωνίας. Αυτό εξάλλου το «κατά περίπτωση» παρέμεινε και δεν έχει πάψει να αποτελεί τον οδηγό των Ιησουιτών: είναι ο κανόνας, ώστε να αντιμετωπίζονται οι εξαιρέσεις. Γιατί και οι εξαιρέσεις αποτελούν κανόνα.

Πρέπει να αποδώσουμε στον Ιγνάτιο την επιμονή στην εκπαίδευση. Ολα τα τάγματα στηρίζονταν σε όρκους πενίας, βοήθειας στους φτωχούς, θεραπείας των ψυχών. Κανένα δεν είχε ως προϋπόθεση την παιδεία, την αξία της οποίας γνώριζε ο Ιγνάτιος, αφού είχε περάσει χρόνια και χρόνια μαθητεύοντας στην Ισπανία και στη Γαλλία, τιμημένος για τις γνώσεις του, ικανότατος να τις καταγράψει στις Πνευματικές Ασκήσεις του, σε κηρύγματα, σε επιστολές, ευαγγέλιο για τον ίδιο και τους συνοδοιπόρους του. Κανένα τάγμα δεν απομακρύνθηκε από την Ιερά Εξέταση και κανένα δεν την αντιμετώπισε όπως οι Ιησουίτες, υποστηρίζοντας πως οι τιμωρίες και τα βασανιστήρια βλάπτουν τη Μέγιστη Δόξα του Θεού.

Η εποχή των ανακαλύψεων

Το σημαντικότερο πλεονέκτημα του Τάγματος ήταν η συνοδοιπορία με τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στη χρυσή εποχή μετά τις ανακαλύψεις. Αν το Τάγμα έφτασε στην Ιαπωνία, ήταν επειδή οι Πορτογάλοι, με έδρα την Γκόα, ανέπτυσσαν κτήσεις και εμπορικές σχέσεις προς Ανατολάς, ο προσηλυτισμός αποτελούσε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οταν οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί κατέκτησαν τη Νότια Αμερική, οι Ιησουίτες ιεραπόστολοι ήταν εκεί για να χτίσουν πόλεις και να συγκεντρώσουν τους ιθαγενείς, προστατεύοντας τον πολιτισμό τους και τις γλώσσες τους από τους απογόνους των κονκισταδόρων, οι οποίοι δεν έπαυαν να λεηλατούν ως κυβερνήτες τους πόρους των κατακτημένων. Και πάλι, η εκπαίδευση ήταν το θεμέλιο: άφησε πίσω της έργα λόγου και τέχνης, μνημεία και παραδόσεις.

Επρόκειτο πράγματι για κατακτητές. Και μετά την κατάκτηση Ανατολής και Δύσης ήταν η ώρα του λάθους με την κατάκτηση του πνεύματος των ηγεμόνων, στη Γαλλία συστηματικά και κατ’ εξακολούθηση, εξομολόγοι Λουδοβίκων, αριστοκρατών, βασιλισσών και ερωμένων, ιδρυτές και διαχειριστές μονών και κοινοβίων. Εκεί η θέωση και, σε σημαντικό βαθμό, η ικανοποίηση του σώματος και του πνεύματος έβρισκαν, πάντα κατά περίπτωση, την αιτιολόγησή τους. Και επειδή οι περιπτώσεις ήταν πολλές, συγκλίνουσες και αποκλίνουσες, το λάθος έλαβε διαστάσεις. Μεσούντος του 17ου αιώνα, ο Μπλεζ Πασκάλ (1623-1662), στο σύγγραμμά του «Επαρχιακές επιστολές για την ηθική διδασκαλία των Ιησουιτών» (1656-1657), έθετε θεολογικά θέματα για τα οποία το Τάγμα δεν είχε ευδιάκριτες απαντήσεις. Σε αυτό το δογματικό πεδίο προστέθηκαν οι προβολές του Θεού ως ωρολογοποιού του σύμπαντος κόσμου, ο οποίος άφησε το ρολόι της Δημιουργίας να λειτουργεί αυτοβούλως, το κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσό, ο φιλελευθερισμός της οικονομίας και της παράλληλης ανάγκης φιλελευθερισμού της παιδείας. Η ιησουιτική κατάκτηση άφηνε πίσω της διαδόχους και επιγόνους, οι οποίοι χωρίς την κληρονομιά της δεν θα είχαν βρει τον βηματισμό τους. Η υποστήριξη της Αντιμεταρρύθμισης και της παποσύνης δεν είχε πια ζωή.

Αυτό δεν σημαίνει πως οι Ιησουίτες δεν ήταν και δεν είναι παρόντες. Ούτε σημαίνει πως με το βιβλίο του Λακουτίρ δεν έχουμε κενά ως προς τα ίχνη του Τάγματος εντός του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Μέγιστη Δόξα του Θεού εξακολουθεί να αντηχεί.

Ζαν Λακουτίρ
Ιησουίτες
Μτφ. Στέφανος Καβαλλιεράκης
Εκδ. Πόλις, σελ. 710