Παρεμβάσεις 2020, Μισέλ Ουελμπέκ / Εκδόσεις Εστία/Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας
Ο συλλογικός τόμος «Παρεμβάσεις 2020» με εκτενείς συνεντεύξεις, προλόγους που έχει γράψει για βιβλία άλλων, χρονογραφήματα, σχολιασμούς κοινωνικοπολιτικών υποθέσεων, κείμενα λογοτεχνικής και κινηματογραφικής κριτικής
Γράφει ο Γιάννης Κτενάς στα ΝΕΑ Σαββατοκύριακο
Ο Μισέλ Ουελμπέκ γεννά έντονα πάθη, τουλάχιστον στις καρδιές και τα μυαλά αναγνωστών και αναγνωστριών. Πιο εύκολα θα συναντήσεις κάποιον που θα δηλώσει μανιώδης φαν του ή αγανακτισμένος εχθρός του, παρά κάποιον που θα πει ότι διάβασε ένα βιβλίο του και πέρασε αδιάφορο. Μέχρι στιγμής, στη χώρα μας το συγκεκριμένο φαινόμενο τροφοδοτούνταν κυρίως από τα μυθιστορήματα του εξηντατριάχρονου γάλλου συγγραφέα.
Πλέον όμως αυτό ενδέχεται να αλλάξει, καθώς οι εκδόσεις Εστία εξέδωσαν τον περασμένο Ιούνιο τον τόμο Παρεμβάσεις 2020, στον οποίο περιλαμβάνεται ένα σύνολο από μάλλον άγνωστα στο ελληνικό κοινό γραπτά του Ουελμπέκ: εκτενείς συνεντεύξεις, πρόλογοι που έχει γράψει για βιβλία άλλων, χρονογραφήματα, σχολιασμοί κοινωνικοπολιτικών υποθέσεων, κείμενα λογοτεχνικής και κινηματογραφικής κριτικής.
Για να καταστήσω σαφές από ποια σκοπιά μιλάω ο ίδιος, ίσως έχει νόημα να τονίσω εξαρχής ότι ανήκω στους μανιώδεις αναγνώστες του Ουελμπέκ. Θεωρώ τη λογοτεχνική του γραφή ιδιαίτερη, εκτιμώ το χιούμορ και το ύφος του και κρίνω ότι το διεισδυτικό του βλέμμα συλλαμβάνει με μοναδικό τρόπο μερικές από τις πλέον θεμελιώδεις διαστάσεις της σύγχρονης ζωής. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Ουελμπέκ λειτουργεί, όπως υποστηρίζει ένας φίλος και συναναγνώστης, μέσα από την παρόξυνση, ενώ το προβοκατόρικο στυλ δεν του είναι καθόλου άγνωστο. Ο κόσμος μας στην πραγματικότητα δεν είναι όπως τον παρουσιάζει ο λογοτέχνης. Ωστόσο, το εκπληκτικό είναι ότι μέσα από αυτή την παρόξυνση ορισμένων – πράγματι υπαρκτών – ποιοτήτων και καταστάσεων, μέσα από την παρουσίασή τους στην πλέον επώδυνη και καθαρή τους μορφή, ο μυθιστοριογράφος δεν καταλήγει στην παραδοξολογία ή την ανεδαφικότητα, αλλά στη σύλληψη του ουσιώδους.
Μερικά παραδείγματα: σίγουρα, οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες δεν αποτελούνται αποκλειστικά από μεσαία και ανώτερα στελέχη όμως η ζωή των στελεχών μιας πολυεθνικής, οι τρόποι τους, οι νοοτροπίες και οι συνήθειές τους κάτι λένε και για τη δική μας ζωή. Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι καταθλιπτικοί και μόνοι η κατάθλιψη όμως φαίνεται να σχετίζεται ενδογενώς με την εποχή μας, όπως έχουν υποστηρίξει συγγραφείς σαν τον Αλέν Ερενμπέργκ και τον Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν. Είναι βέβαιο ότι, σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζει ο Ντανιέλ, ο ήρωας της Δυνατότητας ενός νησιού, στις μέρες μας δεν έχουν εκλείψει οι ιστορικές συνθήκες δυνατότητας του έρωτα και της αφοσίωσης εντούτοις, ένα σύνολο φαινομένων, όπως η άνευ όρων εξύμνηση της κινητικότητας και του κυνηγιού εμπειριών ή η επέκταση των εφαρμογών ερωτικής δικτύωσης, μετασχηματίζουν τον τρόπο που βιώνουμε τον έρωτα. Και ούτω καθεξής.
Εχοντας όλα αυτά κατά νου, συχνά αναρωτήθηκα, διαβάζοντας τις σελίδες των Παρεμβάσεων, κατά πόσο το συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί να μιλήσει σε ανθρώπους που δεν είναι εξοικειωμένοι με το λογοτεχνικό έργο του συγγραφέα, αλλά τον γνωρίζουν λόγω της δημόσιας παρουσίας του και των φιλονικιών που δημιουργούνται γύρω από το όνομά του. Το ερώτημα μάλλον παραμένει ανοιχτό, στον βαθμό που στις Παρεμβάσεις μπορεί να βρει κανείς σχεδόν ό,τι χρειάζεται για να επιβεβαιώσει τους προϊδεασμούς του: υπάρχουν στιγμές που ο Ουελμπέκ παρουσιάζεται προκλητικός, ελαφρώς εξυπνάκιας ή και αυτάρεσκος, όπως στη συνέντευξή του με τον γάλλο συγγραφέα και κριτικό Φρεντερίκ Μπεγκμπεντέ. Υπάρχουν άλλες, στις οποίες εμφανίζεται πιο μετρημένος και κατά σημεία συγκινητικός, όπως στην απάντησή του προς τον Λάκη Προγκίδη. Παράλληλα, συναντά κανείς κείμενα με εξαιρετικό ηθικό και φιλοσοφικό βάθος, όπως τα σχετικά με τα μυθιστορήματα του Εμανουέλ Καρέρ, που στη γλώσσα μας κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις του 21ου.
Στο υπό συζήτηση βιβλίο συγκεντρώνονται λοιπόν όλα εκείνα τα υλικά που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μάς είναι ήδη γνωστά από τα μυθιστορήματα του Ουελμπέκ – με την προσθήκη κάποιων ευχάριστων εκπλήξεων, όπως το σύντομο κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας μάς μιλά για την αγάπη του για τη μουσική του Νιλ Γιανγκ. Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, το στοιχείο των Παρεμβάσεων που εντυπωσιάζει ακόμη και έναν αναγνώστη που γνωρίζει καλά το ουελμπεκικό σύμπαν είναι η αναλυτικότητα και η συστηματικότητα με τις οποίες ο μυθιστοριογράφος έχει επεξεργαστεί τις θεωρητικές, φιλοσοφικές και κοινωνικοπολιτικές ιδέες που συναντάμε μετουσιωμένες στα λογοτεχνικά του έργα.
Παραδείγματος χάρη, το εκτενές δοκίμιο Η σύγχρονη αρχιτεκτονική ως παράγοντας επιτάχυνσης των μετακινήσεων, γραμμένο αρχικά το 1992, μας προσφέρει μια βαθιά θεωρητική προσέγγιση των κοινωνικών, οικονομικών, αρχιτεκτονικών και τεχνολογικών εξελίξεων που αποτελούν το υπόβαθρο του πρώτου μυθιστορήματος του Ουελμπέκ, της Επέκτασης του πεδίου της πάλης, το οποίο εκδόθηκε το 1994. Είναι δύσκολο να μην εντυπωσιαστεί κανείς από τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προσεγγίζει τα φαινόμενα της εποχής, θυμίζοντας τις αναλύσεις των Σιαπελό και Μπολτανσκί για το «νέο πνεύμα του καπιταλισμού»: «Οι τεχνικές εκμάθησης της αλλαγής που διαδίδονται από τα εργαστήρια Νιου Εϊτζ έχουν στόχο να δημιουργήσουν άτομα απείρως μεταλλάξιμα, απαλλαγμένα από κάθε διανοητική ή συναισθηματική ανελαστικότητα. Ελεύθερο από τα εμπόδια που του έθεταν οι μαθητείες, οι αφοσιώσεις, οι αυστηροί κώδικες συμπεριφοράς, το σύγχρονο άτομο είναι πλέον έτοιμο να πάρει θέση σε ένα σύστημα γενικευμένων συναλλαγών, μέσα στο οποίο έχει γίνει εφικτό να του αποδίδεται, με τρόπο μονοσήμαντο και μη αμφίσημο, μια ανταλλακτική αξία» (σ. 29).
Βιολογία, θρησκεία
Αντίστοιχα διεξοδικές και διεισδυτικές είναι οι επισημάνσεις του συγγραφέα στις Παρεμβάσεις αναφορικά με τις εξελίξεις στη σύγχρονη βιολογία και φυσική (που αποτελούν το υπόβαθρο των Στοιχειωδών σωματιδίων), τη θρησκεία (που τον απασχολεί σχεδόν σε όλα του τα μυθιστορήματα), αλλά και τη σκέψη του πατέρα του θετικισμού Ογκίστ Κοντ (που αποτελεί πάγια αναφορά των ηρώων του). Το ίδιο άλλωστε ισχύει και σε ό,τι αφορά το φαινόμενο του σύγχρονου τουρισμού, στο οποίο ο Ουελμπέκ έχει αφιερώσει εξ ολοκλήρου το μυθιστόρημα Πλατφόρμα και τη νουβέλα Λανθαρότε, ενώ ένας έστω ακροθιγής σχολιασμός του δεν λείπει από κανένα έργο του. Ισως λοιπόν δεν πρέπει να εκπλαγούμε που στις Παρεμβάσεις περιλαμβάνεται ένα κείμενο το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά ως πρόλογος στο βιβλίο τού πρόωρα χαμένου κοινωνιολόγου του τουρισμού Ρασίντ Αμιρού, L’ imaginaire touristique. Ο Ουελμπέκ στο συγκεκριμένο γραπτό μιλά μεν σε προσωπικό τόνο, αναφέροντας λεπτομέρειες από τη γνωριμία του με τον Αμιρού, για τον οποίο έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση ταυτόχρονα όμως καθιστά σαφή την εξοικείωσή του με τα θεωρητικά προβλήματα της κοινωνιολογικής μελέτης των ταξιδιωτικών ροών της εποχής μας, που για τον ίδιο εκφράζουν κάτι πολύ κομβικό για την κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου.
Γίνεται σαφές ότι στην περίπτωση του Ουελμπέκ, μακριά από το να έχουμε να κάνουμε με μια καθαρά διαισθητική ή «ενορατική» σύλληψη του σύγχρονου κόσμου και της λογοτεχνίας που του αντιστοιχεί, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα ιδιαίτερα συνειδητό και επεξεργασμένο λογοτεχνικό πρόταγμα. Σκέφτομαι ωστόσο ότι, αντίθετα απ’ ό,τι θα τείναμε αρχικά να πιστέψουμε, το γεγονός πως ένας συγγραφέας έχει μια τόσο δομημένη και θεωρητικά θεμελιωμένη αντίληψη για τα πράγματα που θέλει να περιγράψει λογοτεχνικά, καθιστά τη συγγραφή τού εκάστοτε μυθιστορήματος δυσκολότερη. Κι αυτό γιατί οφείλει να αντισταθεί στον πειρασμό να μετατρέψει τους ήρωές του σε πιόνια της θεωρητικής του προσέγγισης, σε ιδεότυπους που ενσαρκώνουν τη μία ή την άλλη κοινωνική δυναμική. Πράγματι, οι ήρωες του Ουελμπέκ δεν έχουν την καθαρότητα των ιδεών αναπνέουν, έχουν αντιφάσεις, χαρακτηρίζονται από ψυχικές παλινδρομήσεις και ανθρώπινες, πολύ ανθρώπινες, αδυναμίες. Ετσι μας πείθουν. Ισως γι’ αυτόν τον λόγο, και παρά την εμβρίθεια της θεωρητικής του προσέγγισης, προσωπικά βρίσκω εν τέλει τα λογοτεχνικά του έργα όχι μόνο πιο απολαυστικά, αλλά και πιο βαθιά. Σε κάθε περίπτωση, οι Παρεμβάσεις 2020, μεταφρασμένες όμορφα και στρωτά από τον Γιώργο Καράμπελα, μου έμαθαν πολλά για το ουελμπεκικό σύμπαν.
Θεματικές
Μηδενισμός και ποίηση
Το αναλυτικό πνεύμα που χαρακτηρίζει τις Παρεμβάσεις δεν αφορά μόνο τα ποικίλα κοινωνικά, επιστημονικά και τεχνολογικά φαινόμενα που απασχολούν τον Ουελμπέκ. Αφήνει το αποτύπωμά του και στις διάφορες περιγραφές του τρόπου με τον οποίο ο συγγραφέας σκέφτεται τη δική του θέση στη σύγχρονη λογοτεχνία. Με άλλα λόγια, οι Παρεμβάσεις μάς προσφέρουν και μια αρκετά καλή εικόνα για την αυτοκατανόηση του Ουελμπέκ ως λογοτέχνη. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Γάλλος ορίζει τον εαυτό του ως έναν συγγραφέα του μηδενισμού: «είμαι ο συγγραφέας μιας μηδενιστικής εποχής, και της οδύνης που συνδέεται με τον μηδενισμό (…) εκφράζω τη φρίκη ενός κόσμου χωρίς Θεό» (σ. 336). Αλλοτε πάλι συνδέει το έργο του με την υπεράσπιση της λογοτεχνίας της αρνητικότητας, η οποία κατά τον ίδιο δύσκολα γίνεται ανεκτή σε μια κοινωνία που επιμένει σχεδόν εμμονικά στη «θετική σκέψη», ακριβώς επειδή κατά βάθος δεν είναι καθόλου βέβαιη για τον εαυτό της: «Ας πούμε ότι, έτσι όπως το καταλαβαίνω εγώ τουλάχιστον, το να γράφεις σημαίνει να παίρνεις πάνω σου τα αρνητικά, όλα τα αρνητικά του κόσμου, και να τους δίνεις μια σκιαγράφηση, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να ανακουφιστεί βλέποντας να εκφράζεται αυτό το αρνητικό κομμάτι» (σ. 347).
Επιπλέον, παρότι στη χώρα μας το ποιητικό έργο του Μισέλ Ουελμπέκ είναι σχεδόν άγνωστο, καθώς κυκλοφορεί μόνο η συλλογή του Μορφολογία της τελευταίας όχθης, ο ίδιος αποδίδει στην ποίηση γενικά και στην ποίησή του συγκεκριμένα μια εξέχουσα σημασία. Σε αυτή τη λογική, στο προαναφερθέν γράμμα του προς τον Λάκη Προγκίδη, που δημοσιεύεται το 1997, όταν δηλαδή ο Ουελμπέκ έχει δημοσιεύσει τρεις ποιητικές συλλογές και μόνο ένα μυθιστόρημα, ο συγγραφέας σκιαγραφεί τη λογοτεχνική του αποστολή ως εξής: «Κατά βάθος, αν γράφω ποιήματα, είναι ίσως προπάντων για να τονίσω ένα τερατώδες και γενικό έλλειμμα (που μπορεί κανείς να το δει σαν συναισθηματικό, θρησκευτικό, μεταφυσικό, κοινωνικό – και όλες αυτές οι προσεγγίσεις θα είναι εξίσου αληθείς) (…) Ισως για ν’ αφήσω το παρακάτω ελάχιστο μήνυμα: “Κάποιος, κάπου το 199…, ένιωσε έντονα την ανάδυση ενός τερατώδους και γενικού ελλείμματος όντας ανίκανος να εξηγήσει καθαρά το φαινόμενο, μας άφησε ωστόσο, ως μαρτυρία της ανεπάρκειάς του, μερικά ποιήματα”» (σ. 144).
Μισέλ Ουελμπέκ
Παρεμβάσεις 2020
Μτφ. Γιώργος Καράμπελας
εκδόσεις Εστία