Ο “αφυπνισμένος καπιταλισμός” θεωρείται απειλή για τη δημοκρατία;
Το 1965, δύο χρόνια μετά την ομιλία του “Έχω ένα όνειρο”, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ κλήθηκε να μιλήσει προς τους φοιτητές στο Κολέγιο Όμπερλιν, περιγράφοντας τι έπρεπε να γίνει για να εξασφαλιστεί η επιτυχία του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα. Η ομιλία αυτή είχε τίτλο “Παραμένοντας αφυπνισμένοι μέσα από μια μεγάλη επανάσταση”. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ υπενθύμισε στο κοινό του το διήγημα του Ουάσινγκτον Ίρβινγκ “Rip van Winkle” – εκδόθηκε το 1819 – όπου ο Ριπ κοιμήθηκε στα βουνά Catskill για είκοσι χρόνια, ωστόσο ο Κινγκ το τοποθετεί στην εποχή της Αμερικανικής επανάστασης, τονίζοντας ότι η ιστορία αυτή αφορά πολλά περισσότερα από το ότι ένας άνθρωπος κοιμήθηκε για 20 ολόκληρα χρόνια:
“[Υπήρχε] μια πινακίδα στο πανδοχείο της μικρής πόλης του Χάντσον από την οποία ο Ριπ ανέβηκε στο βουνό για τον μακρύ ύπνο του. Όταν ανέβηκε, η πινακίδα είχε μια εικόνα του βασιλιά Γεωργίου Γ’ της Αγγλίας. Όταν κατέβηκε, είκοσι χρόνια αργότερα, η πινακίδα είχε μια εικόνα του Τζορτζ Ουάσινγκτον, του πρώτου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών. Όταν ο Ριπ κοίταξε την εικόνα του Τζορτζ Ουάσινγκτον, αισθάνθηκε εντελώς χαμένος – δεν ήξερε ποιος ήταν”.
Ο Κινγκ μέσα από αυτή την ιστορία θέλει να επισημάνει ότι κάποιος μπορεί να μην έχει επίγνωση των επαναστατικών γεγονότων που τον περιβάλλουν και, μέσω αυτής της άγνοιας να χάσει την ίδια την αίσθηση της ταυτότητάς του. Και προσθέτει ότι “δεν υπάρχει τίποτα πιο τραγικό από το να κοιμάσαι κατά τη διάρκεια μιας επανάστασης”. Οφείλεις εν ολίγοις να είσαι ξύπνιος – αφυπνισμένος – για να αντιλαμβάνεσαι τις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές.
Η μεταφορική έννοια του είμαι αφυπνισμένος ως σημαίνον στοιχείο της πολιτικής δέσμευσης και συνειδητοποίησης παρέμεινε παρούσα στην αφροαμερικανική κουλτούρα για δεκαετίες μετά την ομιλία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Το 2008 η “νονά της soul” Erykah Badu με την επιτυχία “Master Teacher” κράτησε ζωντανό το ιδεώδες, με το ρεφρέν “I stay woke” καθώς ονειρεύεται έναν κόσμο χωρίς φτώχεια. “Λέμε ότι [το woke] σημαίνει πως δίνουμε προσοχή σ’ αυτό που συμβαίνει γύρω μας και δεν επηρεαζόμαστε εύκολα από τα μέσα ενημέρωσης, ή από τον οργισμένο όχλο, ή από την ομάδα”, έχει πει η Badu. “Ξέρετε: Μείνετε συγκεντρωμένοι, δώστε προσοχή”
Woke σημαίνει «επαγρύπνηση εναντίον φυλετικών προκαταλήψεων και διακρίσεων» προερχόμενο από το αφροαμερικανικό ιδίωμα στις αρχές της δεκαετίας του 2010
Black Lives Matter και ο πολιτιστικός πόλεμος
Το κίνημα Black Lives Matter που προέκυψε μετά τον τραγικό θάνατο του 17χρονου Trayvon Martin στο Sanford της Φλόριντα, το 2012, έδωσε μια νέα πολιτική δύναμη στη λέξη woke. Όταν ο Τζορτζ Ζίμερμαν – ο υπεύθυνος της γειτονιάς για θέματα παραβατικότητας – πυροβόλησε τον Μάρτιν, τον επόμενο χρόνο αθωώθηκε για τη δολοφονία του νεαρού. Μετά την αθώωση, οι διαμαρτυρίες του κινήματος Black Lives Matter όχι μόνον ανέβηκαν ψηλά στην επικαιρότητα, αλλά έγιναν και κινητήριος μοχλός της πολιτικής ευαισθητοποίησης και αλληλεγγύης των μαύρων απέναντι στον θεσμικό ρατσισμό.
Μέχρι το 2017 η λέξη είχε επεκταθεί πέρα από το κίνημα Black Lives Matter και σταδιακά επεκτείνονταν στις ΗΠΑ και στον κόσμο. Τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς, η λέξη “woke” προστέθηκε στο Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης, προσθέτοντας την πιο σύγχρονη σημασία του να είναι κανείς “καλά ενημερωμένος” ή “σε εγρήγορση για τις φυλετικές ή κοινωνικές διακρίσεις και την αδικία”.
Λίγο καιρό μετά την απορρόφηση της λέξης στην επικρατούσα κουλτούρα, η σημασία του woke υπέστη μια ξαφνική ανατροπή στα χέρια μιας αντιδραστικής πολιτικής που υπονόμευσε τη ριζοσπαστική γενεαλογία της. Σήμερα χρησιμοποιείται συχνά για να αναφερθεί σε μια ψεύτικη, επιφανειακή και πολιτικά ορθή ηθική. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τον Λεονάρντο Ντι Κάπριο και την Κέιτι Πέρι να πετούν με ιδιωτικό τζετ προκειμένου να παραστούν σε μια σύνοδο κορυφής για την Κλιματική Αλλαγή ή σε ένα πολυτελές θέρετρο στη Σικελία που χρηματοδοτείται από τη Google. Είναι δύσκολο να μην είσαι κυνικός για την αυθεντικότητα, ή τουλάχιστον τη συνέπεια της πολιτικής τους – είναι αυτό το είδος της εμφανούς χειρονομίας και υποκρισίας που πολλοί δεξιοί ειδήμονες αποκαλούν τώρα “woke”. Από αυτόν ακριβώς τον κυνισμό απορρέει η ιδέα ότι το να είσαι “woke” – αφυπνισμένος – είναι απλώς μια ηθική δήλωση μόδας που υποδηλώνει την υποστήριξη προοδευτικών πολιτικών αιτημάτων, όπως αυτά αφορούν, για παράδειγμα, κινήματα κατά του σεξισμού, του ρατσισμού και άλλων μορφών διακρίσεων και καταπίεσης. Άλλοι υποτιθέμενοι λόγοι είναι ο περιβαλλοντισμός, η ευαισθητοποίηση για την ψυχική υγεία, τα δικαιώματα των LGBTQI+ και η οικονομική ανισότητα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι η αρνητική χρήση του όρου “woke” παραπέμπει σε ανθρώπους οι οποίοι υποστηρίζουν προοδευτικούς σκοπούς και είναι ανειλικρινείς ή αναποτελεσματικοί στην πολιτική τους. Αν κάποιος σας υποτιμά ως “woketard” ή ως μέλος των “wokerati”, τότε σας κατηγορούν ότι έχετε εμμονή με το να φαίνεστε ηθικά σωστοί επειδή αυτό είναι της μόδας. Τέτοιες κατηγορίες φτάνουν σε κρεσέντο όταν εκείνοι που υποστηρίζουν συγκεκριμένους πολιτικούς σκοπούς δεν έχουν κανένα πραγματικό συμφέρον για το θέμα που υπερασπίζονται- σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για ευκατάστατους λευκούς.
Ο χαρακτηρισμός των ανθρώπων ως woke, με αυτή την αρνητική έννοια, είναι μέρος ενός πολιτιστικού πολέμου που διεξάγεται κυρίως από αντιδραστικούς συντηρητικούς εναντίον φιλελεύθερων προοδευτικών. Τα τελευταία χρόνια, οι προοδευτικοί σκοποί κυριάρχησαν στη δημόσια φαντασία μέσω, για παράδειγμα, των πολύ προβεβλημένων συζητήσεων για τον ρατσισμό, τον γάμο μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, την κλιματική αλλαγή, τα δικαιώματα των ζώων και την ισότητα των φύλων. Πρόκειται για σοβαρές απαντήσεις σε παγιωμένες κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές αιτίες. Ωστόσο, όσοι είναι πολιτικά αντίθετοι σε αυτά, έχουν απαντήσει όχι απαραίτητα με την προβολή τεκμηριωμένων αντεπιχειρημάτων, αλλά προσπαθώντας να υπονομεύσουν τους ανθρώπους που προβάλλουν τα επιχειρήματα αμφισβητώντας την ειλικρίνειά τους.
Εταιρικοί σωτήρες
Η αναδιατύπωση της αφύπνισης ως εγγενώς ρηχής, ιδιοτελούς και ανειλικρινούς έχει αγγίξει νέα επίπεδα όσον αφορά τις επιχειρήσεις και τον καπιταλισμό. Πράγματι, η λέξη δεν άργησε να εφαρμοστεί σε εταιρείες που υποστήριζαν δημόσια κοινωνικά προοδευτικούς σκοπούς. Αυτές οι εταιρείες κατηγορούνται για “woke-washing”: μια άσκηση μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων με την οποία οι εταιρείες ελπίζουν ότι, συνδεόμενες με πολιτικούς σκοπούς της ημέρας, θα προσελκύσουν την υποστήριξη των πελατών και, τελικά, εμπορικά κέρδη.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Όταν η Ben & Jerry’s παρουσίασε τη γεύση παγωτού Pecan Resist για να “αντισταθεί ειρηνικά στις οπισθοδρομικές πολιτικές της κυβέρνησης Trump”, το Fox News ανέφερε: “Η Ben & Jerry’s έχει μια νέα γεύση παγωτού, αφιερωμένη στην αντίσταση. Και όπως και η αντίσταση, περιέχει ξηρούς καρπούς”. Συνέχισαν να το απορρίπτουν ως “άλλο ένα παράδειγμα του πώς η αριστερά εισάγει την πολιτική στα πάντα”.
Μόλις πρόσφατα η Disney ενεπλάκη στη συζήτηση σχετικά με το νομοσχέδιο της Φλόριντα “μη λες γκέι”, το οποίο επιδιώκει να απαγορεύσει την ένταξη της ταυτότητας φύλου και των διαφορετικών σεξουαλικοτήτων στα σχολικά προγράμματα σπουδών. Η υποστήριξη της εταιρείας στους ΛΟΑΤΚΙ+ υπαλλήλους της οδήγησε τον εφευρέτη του όρου “woke capitalism”, Rod Dreher, να γράψει στο “The American Conservative” ότι “η Disney μπορεί να πάει στο διάολο” μαζί με τις “πόρνες του woke capitalism” που την υποστηρίζουν.
Όσο και αν οι εταιρείες οι οποίες έχουν αφυπνιστεί διαπομπεύονται από τη Δεξιά ως αδύναμες, καιροσκοπικές και υποκριτικές, άλλο τόσο έχουν κατηγορηθεί ότι αποτελούν κίνδυνο για τον ίδιο τον καπιταλισμό. Αποπροσανατολισμένοι από σκοπούς που δεν υποστηρίζουν την ορθή λειτουργία των επιχειρήσεων για τη μεγιστοποίηση των κερδών των μετόχων, οι επικριτές υποστηρίζουν ότι ο “woke καπιταλισμός” αποτελεί απειλή για την ευημερία και την οικονομική ανάπτυξη. Ή για να χρησιμοποιήσουμε την υπερβολικά λαϊκιστική στροφή της φράσης που προτιμά ο Αμερικανός γερουσιαστής Μάρκο Ρούμπιο, “η διασφάλιση του αμερικανικού ονείρου για τα παιδιά και τα εγγόνια μας” σημαίνει ότι πρέπει να “πολεμήσουμε τις woke ελίτ που διοικούν την εταιρική Αμερική” και τον “μαρξιστικό όχλο” στον οποίο “υποκλίνονται”.
Ο φόβος των συντηρητικών είναι ότι τα στελέχη είναι σοβαρά όσον αφορά την αφύπνισή τους. Ακόμα χειρότερα, αυτή η σοβαρότητα μπορεί να τους οδηγήσει στην επιδίωξη πολιτικά ορθών κοινωνικών σκοπών σε βάρος αυτού που θα έπρεπε να είναι ο πραγματικός σκοπός της επιχείρησής τους. Από αυτή την άποψη, ο “καπιταλισμός της αφύπνισης” δέχεται κριτική επειδή, αποσπώντας την προσοχή των επιχειρήσεων από την πραγματική οικονομική αποστολή τους, δηλαδή τη μεγιστοποίηση των αποδόσεων στους ιδιοκτήτες του κεφαλαίου, αποτελεί μια αποδυνάμωση του ίδιου του καπιταλισμού.
Οι πολιτικές επιπτώσεις
Αντίθετα με τη λογική των αντιδραστικών επικριτών της, αξίζει να εξετάσουμε την πιθανότητα η εταιρική υιοθέτηση του wokeness να κάνει ακριβώς το αντίθετο από αυτό για το οποίο την καταδικάζουν οι επικριτές της. Αντί να είναι η καμπάνα του θανάτου του, μήπως το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις γίνονται woke χρησιμεύει στην επέκταση της δύναμης και της εμβέλειας του καπιταλισμού με την οικειοποίηση προοδευτικών αιτημάτων; Αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή σκέψης, προκύπτουν προβλήματα για τη δημοκρατία καθώς η σημαντική δύναμη των εταιρικών πόρων κινητοποιείται για να κεφαλαιοποιήσει τη δημόσια ηθική. Καλυμμένες με την προφανή ηθική λάμψη των αυτοδικαίων και συχνά επιπόλαιων πολιτικών θέσεων, οι συζητήσεις των πολιτών και η δημοκρατική διαφωνία αντικαθίστανται από την αυτοϊκανοποιητική γλύκα του μάρκετινγκ και των εκστρατειών δημοσίων σχέσεων.
Αυτό γίνεται συχνά σύμφωνα με αυτό που η Βρετανίδα δημοσιογράφος Helen Lewis αποκαλεί “σιδερένιο νόμο του καπιταλισμού της αφύπνισης”: “Τα εμπορικά σήματα θα στραφούν προς τα χαμηλού κόστους, υψηλών θορύβων σήματα ως υποκατάστατο της πραγματικής μεταρρύθμισης”. Εν τω μεταξύ, όπως συνεχίζει να περιγράφει η Lewis, “από αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή – οι οποίοι είναι δυσανάλογα λευκοί, άνδρες, πλούσιοι και με υψηλό μορφωτικό επίπεδο – δεν ζητείται από τους ίδιους να εγκαταλείψουν τίποτα”. Η Lewis υποστηρίζει ότι πρέπει να ληφθεί μέριμνα ώστε να μην απορρίψουμε απλώς την εταιρική αφύπνιση ως ανούσια, αλλά να είμαστε συντονισμένοι με τη σοβαρότητα των πολιτικών της συνεπειών, ιδίως όταν αυτές αφορούν την ενίσχυση ενός κοινωνικά άνισου status quo. Οι επιπτώσεις για το μέλλον είναι σημαντικές, καθώς η δημοκρατική παράδοση που εκτιμά την ισότητα, την ελευθερία και τον διάλογο μεταξύ των συμμετεχόντων πολιτών κατακλύζεται από μια εταιρική φωνή που πνίγει τους άλλους στην ηχητική εκδοχή της ιδιοτελούς ηθικής της.
Το 2019 η Business Roundtable, μέλη της οποίας είναι οι διευθύνοντες σύμβουλοι μεγάλων εταιρειών από την Amazon έως τη Xerox, κυκλοφόρησε τη νέα έκδοση της δήλωσής της για τον “σκοπό μιας εταιρείας”. Η προηγούμενη δέσμευσή τους για την πρωτοκαθεδρία των μετόχων αντικαταστάθηκε με την επιβεβαίωση “του ουσιαστικού ρόλου που μπορούν να διαδραματίσουν οι εταιρείες στη βελτίωση της κοινωνίας μας” μέσω “μιας θεμελιώδους δέσμευσης προς όλους τους ενδιαφερόμενους”.
Ο woke καπιταλισμός είναι μια αυξανόμενη και ανησυχητική διάσταση της σύγχρονης ζωής. Ο πραγματικός κίνδυνος μπορεί να μην είναι ότι θα αποδυναμώσει το καπιταλιστικό σύστημα, αλλά μάλλον ότι θα εδραιώσει περαιτέρω τη συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας και του οικονομικού πλούτου σε μια εταιρική ελίτ. Ο καπιταλισμός της αφύπνισης επεκτείνει την εταιρική επιρροή βαθιά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στον καθορισμό της πολιτικής ατζέντας. Στην πορεία, οι ίδιες εταιρείες χρησιμοποιούν αυτή την επιρροή για να προωθήσουν τους εμπορικούς τους στόχους.
Όπως είδαμε, το νόημα του να είσαι “αφυπνισμένος” έχει δυστυχώς παραμορφωθεί και περιοριστεί σε μια περιγραφή της ανειλικρίνειας και των ιδιοτελών εκφράσεων ηθικής δικαιοσύνης. Όταν εφαρμόζεται στον καπιταλισμό, τείνει να αναφέρεται σε εταιρείες που χρησιμοποιούν την πολιτική για να επιδιώξουν οικονομικό συμφέρον, ότι εκμεταλλεύονται την επιρροή τους για να επιβάλουν τις δικές τους πολιτικές αξίες σε άλλους. Αλλά ας μη ξεχνάμε την αρχική σημασία της λέξης “woke”, όπως χρησιμοποιήθηκε στο κίνημα Black Lives Matter. Με αυτή τη σημασία, η ιδέα του να είσαι αφυπνισμένος είναι βαθιά δημοκρατική.
Αυτή η προσέγγιση μπορεί να χρησιμεύσει ως οδηγός για το πώς να αντιδράσουμε όχι μόνο στη φυλετική ανισότητα και τη βία, αλλά και στις ευρύτερες και αλληλένδετες πραγματικότητες του πώς ο καπιταλισμός έχει αφεθεί να ξεσαλώσει στην επιδίωξη της αξίας των μετόχων πάνω από όλα τα άλλα.
Σε μια πραγματική δημοκρατία, ο λαός είναι αυτός που έχει την τελική εξουσία. Η προσκόλληση σε αυτό το δημοκρατικό ιδεώδες απαιτεί να έχουμε επίγνωση των πολιτικών επιπτώσεων του ξυπνητού καπιταλισμού. Τώρα είναι η ώρα να ξυπνήσουμε τον καπιταλισμό της αφύπνισης.
Το βιβλίο “Woke Capitalism: How Corporate Morality Is Sabotaging Democracy” εκδίδεται από τον εκδοτικό οίκο Bristol University Press.
Για το ίδιο θέμα από μια άλλη σκοπιά, άρθρο στην Athens Voice
