“Μπουβάρ και Πεκισέ” του Γκουστάβ Φλωμπέρ
Το Μπουβάρ και Πεκισέ (1880) είναι ένα εγκυκλοπαιδικό μυθιστόρημα με τη μορφή χοντρής φάρσας. Δύο τύποι που προαναγγέλλουν τον Χοντρό και τον Λιγνό, τους Αδελφούς Μαρξ και το ανάλογο δίδυμο Βλαντιμίρ και Εστραγκόν του μπεκετικού «Γκοντό», κληρονομούν μια γενναία περιουσία, εγκαθίστανται στην επαρχία και ξοδεύουν τον καιρό τους μελετώντας και εφαρμόζοντας στην πράξη τα πορίσματα των επιστημών. Καταπιάνονται με την κηπουρική, τη γεωργία, την αρχαιολογία, τη χημεία, την ιατρική και τη βιολογία, την αστρονομία, την ιστορία, τη λογοτεχνία και τη θεωρία της κριτικής, τη γυμναστική, τον πνευματισμό, τη μαγεία, την πολιτική, τη φιλοσοφία, τη θρησκειολογία και τέλος την παιδαγωγική. Επιπόλαιοι, αφελείς, αλλά και με άκρατη όρεξη του ειδέναι, με το έμφυτο προμηθεϊκό σύνδρομο της προόδου, παγιδεύονται συνεχώς μέσα στα μεθοδολογικά αδιέξοδα, τα συστήματα, την ποικιλότητα των φαινομένων, τις αντιφάσεις των αξιωματικών θέσεων, τις αιρετικές αρνήσεις των αντίθετων θεωριών, τη σχετικότητα των εφαρμογών, τα όρια της αντοχής των επιχειρημάτων, αηδιάζουν, απορρίπτουν, αμφισβητούν, καταδολιεύουν, ειρωνεύονται και απαξιώνουν και τα πνευματικά κατορθώματα και τις καταξιωμένες από την ιστορία και την παράδοση θεωρίες και την αποτελεσματικότητα των πρακτικών εφαρμογών. Σαν μικρές καρικατούρες του Φάουστ που ανικανοποίητος αφού εξάντλησε τη σπουδή όλων των γνωστών επιστημονικών πειθαρχιών, τη μαγεία, τη φιλοσοφία και, αχ, και τη θεολογία, αντί να αφεθούν στη γοητεία της Άρνησης καταπιάνονται με την Αντιγραφή, άρα τη μηχανική αναπαράσταση της ρητορικής των αντιφατικών κειμένων και των αδιεξόδων του πολιτισμού.
Δεν ξέρω πόσο το μυθιστόρημα του Φλομπέρ καταπιάνεται με την ανθρώπινη βλακεία κι αν αυτή η βλακεία περιορίζεται στους ίδιους αλαζόνες αντι-ήρωές του, αλαζόνες της ημιμάθειας. Εκείνο που μπορώ να συναγάγω από τον απολαυστικό αυτό λίβελλο του Διαφωτισμού, του Θετικισμού, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και του Προμηθεϊκού Πνεύματος είναι η ματαιότητα της ανθρώπινης ζωής. Κάτι το οποίο λίγοι από τους μελετητές του αριστουργήματος του Φλωμπέρ πρόσεξαν είναι οι θαυμάσιες σφήνες, δόσεις, ριπές περιγραφής του φυσικού τοπίου ή των φυσικών φαινομένων που αφήνουν τελείως αδιάφορους τους δύο «διψασμένους» για γνώση διεφθαρμένους από τη θύραθεν παιδεία αντιήρωες. Γι΄αυτούς δεν υπάρχει μια ωραία αυγή, ένα φεγγαρόφωτο, μια άγρια καταιγίδα. Αναζητούν την αλήθεια στα σημαίνοντα, στα σημεία, στα σύμβολα, στις περιγραφές, στην εικόνα.
Οι δύο γελοιοποιήσεις του πλατωνικού σχήματος του άρματος της ψυχής, ο Μπουβάρ και ο Πεκισέ, θυμοειδής ο ένας ίππος, πειθήνιος ο άλλος, υπακούοντας στον ορθολογιστή ηνίοχο κάνουν κύκλους και επιστρέφουν πάντα στην αρχή, στην αφετηρία, που κι αυτή είναι παραπλανητική.
Η αντι-οδύσσεια του Φλομπέρ ειρωνεύεται κάθε αντι-Οδυσσέα που παγιδεύεται χάνοντας τον καιρό του στους Λαιστρυγόνες και στους Λωτοφάγους, στην Κίρκη, στον Κύκλωπα, στις Σειρήνες, λησμονώντας τον σκοπό του ταξιδιού, την Ιθάκη. Αλλά, τώρα σκέφτομαι, μήπως ο Φλωμπέρ στη βαθύτερη σκέψη του είχε να καταλογίσει βλακεία και σε κάθε απόπειρα λογοτεχνικής ή άλλης διά των σημείων και των αφηγηματικών κωδίκων αντιγραφή της αυθεντικής ανθρώπινης περιπέτειας;
Kώστας Γεωργουσόπουλος
Απ’ όλα τα έργα του εξαίσιου συγγραφέα, το εν λόγω είναι ασφαλώς το πιο ευρύ, το πιο εμπεριστατωμένο πιθανόν, όμως, για τους ίδιους ακριβώς λόγους, να είναι και το πιο ακατανόητο.
Να ποια είναι η ιδέα και η πλοκή αυτού του παράξενου και εγκυκλοπαιδικού βιβλίου που θα μπορούσε να φέρει ως υπότιτλο: «Περί της απουσίας μεθόδου στη μελέτη των ανθρώπινων γνώσεων».
Δυο αντιγραφείς που εργάζονται στο Παρίσι, γνωρίζονται τυχαία και συνδέονται με στενή φιλία. Ο ένας κληρονομεί ένα ποσό, ο άλλος εισφέρει τις οικονομίες του αγοράζουν ένα αγρόκτημα στη Νορμανδία, όνειρο ζωής και των δυωνών, και εγκαταλείπουν την πρωτεύουσα.
Εκεί ξεκινούν μια σειρά από μελέτες και πειράματα που αγκαλιάζουν όλες τις γνώσεις της ανθρωπότητας και τότε αρχίζει να εκτυλίσσεται το φιλοσοφικό θέμα του έργου.
Στην αρχή επιδίδονται στην κηπουρική, και μετά στη γεωργία, τη χημεία, την ιατρική, την αστρονομία, την αρχαιολογία, την ιστορία, τη λογοτεχνία, την πολιτική, την υγιεινή, το μαγνητισμό, τη μαγεία φτάνουν στη φιλοσοφία, χάνονται στις αφηρημένες έννοιες, πέφτουν στη θρησκεία, αηδιάζουν, αποπειρώνται να μορφώσουν δυο ορφανά, αποτυγχάνουν και πάλι και, απογοητευμένοι, απελπισμένοι, ξαναπιάνουν ν’ αντιγράφουν όπως παλιά.
Το βιβλίο, επομένως, είναι μια επιθεώρηση όλων των επιστημών, όπως αυτές εμφανίζονται σε δύο πνεύματα αρκετά διαυγή, μέτρια και απλοϊκά. Ταυτόχρονα, είναι και μια υπέροχη συσσώρευση γνώσης και, κυρίως, μια λαμπρή κριτική όλων των επιστημονικών συστημάτων, έτσι όπως αυτά αντιπαρατίθενται και αλληλοαναιρούνται απ’ τις αιώνιες αντιφάσεις των συγγραφέων, τις αντιφάσεις των γεγονότων και τις αντιφάσεις των παραδεδεγμένων και αδιαμφισβήτητων νόμων. Είναι η ιστορία της αδυναμίας της ανθρώπινης διάνοιας, ένας περίπατος στον άπειρο λαβύρινθο της λογιοσύνης μ’ ένα μίτο στο χέρι ο μίτος αυτός είναι η μείζων ειρωνεία ενός θαυμάσιου στοχαστή που διαπιστώνει συνεχώς, στα πάντα, την αιώνια και οικουμενική βλακεία. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Το “Μπουβάρ & Πεκισέ” είναι ένα μυθιστόρημα για την ανθρώπινη αφέλεια, για το “μάταιο κυνήγι της γνώσης”. Οι ήρωες του δεν είναι βλάκες, δεν είναι ηλίθιοι. Είναι δύο άνθρωποι που έχουν λειψές γνώσεις, που δεν έχουν απολαύσει τίποτα, δουλεύοντας σχεδόν όλη τους τη ζωή και που τώρα θέλουν να τα μάθουν όλα με τη μία. Εμπιστεύονται την “ανθρώπινη σοφία” που είναι συσσωρευμένη σε τόμους αιώνων. Και τι βρίσκουν εκεί μέσα; Αντικρουόμενες πληροφορίες που η μία καταργεί την άλλη. Διαβάζουν ένα βιβλίο και πείθονται από το ύφος και τα λεγόμενα του συγγραφέα. Διαβάζουν όμως το επόμενο πάνω στο ίδιο θέμα και πείθονται από τα εντελώς αντίθετα που υποστηρίζει ο άλλος συγγραφέας. Ημιμαθείς καθώς είναι προσπαθούν να εφαρμόσουν στην πράξη αυτά που διαβάζουν και κάνουν συνεχώς γκάφες προκαλώντας την οργή των αμόρφωτων χωρικών που τους δουλεύουν κανονικά, των ημιμαθών βλαχοδήμαρχων, της τοπικής εξουσίας. Προσπαθούν να “μεταλαμπαδεύσουν” τις τσαπατσούλικα αποκτημένες γνώσεις τους στην κλειστή κοινότητα του χωριού. Πέφτουν σε συνεχείς γκάφες αλλά και οι καράβλαχοι που τους περιτριγυρίζουν μέσα στην πονηριά και την κατεργαριά ευκαιρία ψάχνουν να τους την φέρουν. Οι δύο ήρωες κάποια στιγμή συνειδητοποιούν ότι αποκλείεται να μπορέσουν να επιβιώσουν υπό αυτές τις συνθήκες… ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ