Γιώργος Μπούτλας/ Το Θείον Πάθος και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου
(σκέψεις της Μεγάλης Εβδομάδος)
Πολλοί από εμάς παρακολουθούν το Θείον Πάθος της Μεγάλης Εβδομάδος, όπως εξελίσσεται ημέρα την ημέρα από την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, την προσφορά του μύρου από την Μαγδαληνή, τον Μυστικόν Δείπνον και το προδοτικό φίλημα του Ιούδα, την οιονεί δίκη του Ιησού και την άρνηση τρις του Πέτρου, την κορύφωση με το μαρτύριο της σταύρωσης και του θανάτου εν μέσω ληστών, τον επιτάφιο θρήνο, την ταφή και την τελική ανατροπή με την Θεία νίκη επί του θανάτου, την Τριήμερον Ανάστασιν.
Πολλοί πια δεν πηγαίνουμε καθημερινά εκκλησία την εβδομάδα των παθών, μόνο αποσπασματικά ακούμε κάποια τμήματα της μεγάλης Ακολουθίας των Παθών, όταν περάσουμε από την εκκλησία να ανάψουμε ένα κερί, είτε γιατί δεν υπάρχει ο χρόνος, είτε γιατί είμαστε μεγάλα παιδιά πια για να πιστεύουμε σε παραμύθια, είτε γιατί απορρίπτουμε τη θρησκεία ως ανθρώπινη έκφραση, ή είμαστε κοσμικοί και εμπειριστές συνειδητά άθεοι και θεωρούμε άτοπο τον θρησκευτικό πατερναλισμό, ο οποίος επιχειρεί να καθορίσει την ανθρώπινη συμπεριφορά στην εποχή των δικαιωμάτων του ατόμου.
Όλοι όμως, τόσο οι πιστοί, όσο και οι αδιάφοροι, οι συμπαθούντες αγνωστικιστές αλλά και οι φανατικά άθεοι, αναγνωρίζουν στους στίχους των ψαλμών και στα λόγια του Ευαγγελίου της Μεγάλης Εβδομάδος από κοινού τρία πράγματα: Μια συναισθηματική επίδραση ως ‘γλυκασμό’ της ψυχής, μια αισθητική απόλαυση από τον λόγο και τους ήχους, αλλά και μια συμβολική λειτουργία στην συνείδηση, η οποία παραπέμπει συνεχώς και επίμονα σε έννοιες -θεμέλια της κοινής ηθικής μας.
Ο συναισθηματικός ‘γλυκασμός’ της ψυχής ίσως και να οφείλεται στην αξία των Παθών ως τμήμα της εθιμικής μας κατάρτισης, έτσι όπως γεννούν τρυφερές μνήμες από τα τόσα Πάσχα στο χωριό ή την πόλη, γλέντια και ευχές με ανθρώπους αγαπητούς που πολλοί μπορεί να μη ζουν πια, είναι η ηχώ από το ‘άλμπουμ’ με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των εορτών της ζωής μας μέσα μας. Η αισθητική αξία οφείλεται στην αναμφισβήτητη αίγλη του Βυζαντινού μέλους, το οποίο τροφοδότησε την ρίζα της Δυτικής Μουσικής και που το ίδιο είναι πιο πρωτογενές, πιο κοντά στους μουσικούς δρόμους της ανατολής, αποδίδοντας με ένα σκοτεινό ‘Φως’ τα πάθη, τους θρήνους, το μαρτύριο, τον θάνατο.
Εξίσου μεγάλης αισθητικής αξίας και ο λόγος των υμνωδών και ευαγγελιστών, στίλβων και απαστράπτων στο ιερατικό του ένδυμα το πεποικιλμένο με λέξεις-πετράδια, ο οποίος ενέπνευσε και την κοσμική τέχνη ως ύφος, ως ήθος, ως ηχόχρωμα.
Ένα κάποιο παράδειγμα από την νεοελληνική ποίηση είναι το Άξιον Εστί του Ελύτη που απηχεί τον λόγο αυτό τόσο στον τίτλο του όσο και στον ρυθμό και τη φόρμα του. Ωστόσο, αυτό που εγώ θεωρώ ως πιο σοβαρό ‘αντίκτυπο’ της επαφής με την Ακολουθία των Παθών είναι αυτή η ‘υπόγεια’ λειτουργία της στο επίπεδο της ηθικής μας ταυτότητας, ‘ξύνοντας’ έννοιες κεντρικές του ηθικού μας πολιτισμού, ερωτώντας και απαντώντας σε θέματα κεντρικά των ηθικών διερωτήσεών μας.
Η ιουδαιοχριστιανική παράδοση, όπως αναγνωρίζεται άλλωστε γενικώς είτε με θετικό είτε με αρνητικό πρόσημο, βρίσκεται στη ρίζα της δυτικής φιλοσοφίας. Ο χριστιανισμός υπήρξε το όχημα της μεταφοράς της αρχαίας σκέψης, αλλά και της μεταλλαγής της που ετοίμασε τον διαφωτισμό, τόσο στον (παρά τα κλισέ) ‘πλούσιο’ πνευματικά δυτικό μεσαίωνα, όσο και στην Βυζαντινή λογιοσύνη και την διατήρηση της ταυτότητας στην μακραίωνη σκλαβιά.
Ο διαφωτισμός θα πραγματοποιήσει την πατροκτονία της θρησκευτικής πνευματικότητας, επαγγελλόμενος μια νέα εποχή ελευθερίας και δικαιωμάτων, ωστόσο η ρίζα του χριστιανισμού παρέμεινε ισχυρή σε κάθε εκδοχή του πνευματικού και κοινωνικού βίου της Δύσης και εντοπίζεται πολλές φορές σε χώρους που δεν το περιμένεις, που σε ξαφνιάζει. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ο νεαρός Hegel πριν γίνει φιλόσοφος, φιλοδοξούσε να δείξει το επαναστατικό πνεύμα του χριστιανισμού, είχε μάλιστα συγγράψει το “Das Leben Jesu” όπου παρουσιάζεται ο Ιησούς ως ηθικός διδάσκαλος που διδάσκει την ηθική του Καντ. Σαφής είναι βέβαια και η επίδραση του χριστιανισμού στον ίδιο τον Καντ, γεννήτορα όλων των μεγάλων φιλοσοφικών ρευμάτων που διαδέχτηκαν την θεωρία του, ο οποίος και ανατράφηκε σε θρησκευτικό περιβάλλον.
Τη Μεγάλη Εβδομάδα μέσα από τους συμβολισμούς των Παθών αναγνωρίζουμε τη ρίζα των μεγάλων ηθικών θεμάτων του σήμερα, τα οποία βέβαια δεν τίθενται ως φιλοσοφικά θέματα, αλλά δείχνονται με τον τρόπο που η υψηλή τέχνη και μάλιστα η θρησκευτική δείχνει, και δι αυτού παιδεύει πιο βαθιά από τη φιλοσοφία. Ας μην ξεχνάμε ότι το αρχαίο θέατρο ξεκινά ως κάτι ανάλογο με την μεγάλη εβδομάδα ως λατρευτική εκδήλωση που ιστορεί τα πάθη του Διονύσου.
Όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα ο Χριστός πάσχει ως άνθρωπος και πεθαίνει ως άνθρωπος. Ουσιαστικά εγκαθιδρύει μια πρωτοφανή λατρεία του βασανισμένου σκλάβου, του ταπεινού και ασήμαντου μπροστά την εξουσία ανθρώπου. Θεοποιεί τον αδύναμο και ανήμπορο για πρώτη φορά, παρακάμπτοντας τη λατρεία της δύναμης μέσω θεών παντοδύναμων και εξουσιαστικών. Αυτό που εντυπωσιάζει στην εξέλιξη των παθών είναι ότι όσο ο Χριστός ως άνθρωπος βασανίζεται και εξευτελίζεται, τόσο θεώνεται. Οι εμπτυσμοί, οι κόλαφοι, οι χυδαιότητες των στρατιωτών, ο εξευτελισμός του ακάνθινου στεφάνου δεν τον ευτελίζουν αλλά τον ενθρονίζουν στον θρόνο του βασιλέα των ταπεινών.
Ο Χριστός έτσι βασανισμένος και προπηλακισμένος προ του ανθρώπινου επώδυνου θανάτου του μας δείχνει, ότι όσο περισσότερο ταπεινωνόμαστε, τόσο περισσότερο σεβαστοί θα πρέπει να γινόμαστε, υποδεικνύοντας την έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την οποία θα κάνει θεμέλιο του ηθικού του νόμου ο Καντ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η φιλόσοφος Elizabeth Anscombe, υπάρχει μόνο μια απόρθητη ισότητα των ανθρώπων, η οποία έγκειται στην αξία και την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ύπαρξης.
Και αυτή η αξία δεν προσμετράται εμπειρικά δεν ‘ζυγίζεται’, δεν αξιολογείται θετικά ή αρνητικά είναι απόλυτη και για αυτό απαραβίαστη. Κατά την Anscombe η αξιοπρέπεια είναι απόρθητη αλλά όχι και απαραβίαστη. Συχνά επιχειρείται η εκπόρθησή της μέσω παραβιάσεων αλλά ουδέποτε εκπίπτει ουδέποτε μπορεί να μας την στερήσουν. Ο Χριστός ως άνθρωπος, βασανισμένος από τους εμπτυσμούς, τα ραπίσματα, τα κολαφίσματα, τας ύβρεις, τους γέλωτες, την πορφυράν χλαίναν, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το όξος, τους ήλους, την λόγχην και πρό πάντων τον Σταυρόν και τον θάνατον, δέχεται την επίθεση στην ανθρώπινη αξία του αλλά δεν εκπίπτει, αντίθετα, θεοποιεί την ανθρώπινη υπόσταση στην έσχατη κατάπτωσή της.
Στο πλαίσιο του πρόσφατου ευθανατολαγνικού οίστρου ωφελιμιστικής προέλευσης, ο οποίος απειλεί με μια νέα εποχή βαρβαρότητας τον δυτικό κόσμο, κέντρα ευθανασίας ξεφυτρώνουν παντού και διαφημίσεις μηχανημάτων θανάτου πολυτελείας εμφανίζονται σε περιοδικά life style, ενώ ήδη η Ολλανδία και η Ελβετία μετρούν χιλιάδες νεκρών.
έγεται λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο και σε ένα σαφώς Νιτσεϊκό πνεύμα, ότι δήθεν υπάρχει μια ανάγκη να πεθαίνει κάποιος για να σώσει την αξιοπρέπειά του από την ασθένεια, τον πόνο ή την αναπηρία, αδυναμίες οι οποίες αποτελούν ένα είδος απώλειας της αξιοπρέπειας αυτής. Και προτείνεται ως λύση της ανθρώπινης αδυναμίας ο ιατρικά υποβοηθούμενος θάνατος αντί της παρηγορητικής αγωγής, της βελτίωσης της νοσηλείας, της ηθικής και σωματικής υποστήριξης του πάσχοντα και των οικείων, που αποτελούν τα κεντρικά καθήκοντα του ιατρικού λειτουργήματος.
Σε μια επόμενη δημοσίευση θα συζητήσομε αυτό το μεγάλο θέμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Στο πνεύμα των ημερών ας αρκεστούμε στις σκέψεις πάνω στην ηθική αξία του συντετριμμένου ευάλωτου, τις οποίες προκαλεί η Ακολουθία των Παθών του Ιησού ως ανθρώπου.
Άξιον εστί μεγαλύνειν σε των πάντων Κτίστην﮲﮲
τοις σοις γαρ παθήμασιν έχομεν την απάθειαν,
ρυσθέντες της φθοράς.
Καλή Ανάσταση!
